GÖLGEDE KAL Bilim tarihinde öyle adlar vardır ki bilime katkıları en az öteki bilim insanları kadar olmasına karşın, pek öne çıkamamıştır. Bunun altında, aynı alanda bir büyük adın gölgesinde kalma gibi kimi nedenler de yatar. Bilimin hemen her alanında bu adlara rastlamak, hatta tüm bilimsel kuramlarımızda ya da teknolojimizde birer imzalarına rastlamak olasıdır. Bu bilim ve düşün insanlarından oluşacak bir liste kuşkusuz çok uzun olur ancak burada sınırlı sayfamızın elverdiği ölçüde sınırlı sayıda addan söz edeceğiz. Bakalım hangilerini tanıyorsunuz. Nikola Tesla (1856-1943) Sırp asıllı ABD li mucit, elektrik mühendisi ve bilim insanı. 10 Temmuz 1856 da, Avusturya-Macaristan a bağlı Smiljane kentinde doğdu. İlk ve orta okulu burada, liseyi de Karlovac da bitirdi. 1875 te Avusturya daki Graz Teknik Üniversitesi nde başladığı yüksek öğrenimini, 1880 de Prag Üniversitesi nde tamamladı. I882 de, bütün dünyada yaygın olarak kullanılacak olan alternatif elektrik akım sistemini geliştirdi ve ABD nin ilk alternatif akım enerji santralini Niagara Çağlayanı nda kurdu. Daha sonra bulduğu AC indüksiyon motoru da buzdolaplarında, çamaşır makinelerinde ve daha birçok aygıtta bugün bile kullanılıyor. Yüksek gerlimle oynamayı seven Tesla, kurduğu laboratuvarda ziyaretçilere dev elektrik arklarından ve kablo kullanmadan, bedeninden geçirdiği elektrik akımıyla çalıştırdığı ampullere kadar şaşırtıcı gösteriler sunuyordu. Çılgınca düşünceleri arasında elektrik akımını kablosuz olarak iletmek de vardı; ancak parasal sıkıntıları nedeniyle bunu hiçbir zaman gerçekleştiremedi. Tesla nın icat etmediği şey yok gibidir. Bilgisayarınızda bulunan görüntü tüpü Tesla nın geliştirdiği yüksek gerilim sağlayan Tesla sarımıyla çalışır. Kullandığınız elektrik, yine Tesla nın tasarımı olan AC üretecinden gelir ve Tesla transformatörüyle iletilir. Yüzlerce buluşu ve bir o kadar da patenti olan Tesla nın buluşları arasında belki de en ilginç olanı radyodur. Marconi nin adıyla anılan radyonun aslında daha önceden Tesla tarafından bulunduğu ama patentini alamadığı söyleniyor. 18
YILDIZ TAKIMI Gölgede Kalanlar ANLAR Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716) Alman filozof, matematikçi ve düşünür. Leibniz, 1 Temmuz 1646 da Almanya nın Leipzig kentinde doğdu. Üniversite öğrenimine 1661 de Leipzig Üniversitesi nde bir hukuk öğrencisi olarak başladı ancak çok değişik alanlarda çalıştı ve neredeyse hepsine özgün katkıları oldu. Bir mühendis olarak hesap makineleri, saatler ve madencilikle ilgili makineler üzerine çalıştı; bir kütüphaneci olarak çağdaş katologlama düşüncesini geliştirdi; bir matematikçi olarak topolojiye katkılarının yanı sıra, Newton dan bağımsız olarak diferansiyel ve integral hesabı geliştirdi; bir fizikçi olarak, mekanik alanına ve özellikle momentum kuramına katkıları oldu. Ayrıca dilbilim, tarih, felsefe üzerine önemli çalışmalar yaptı. Leibniz in yaşadığı en büyük şanssızlık belki de Newton un çağdaşı olmaktı. Leibniz, matematikteki en büyük keşiflerden biri olan diferansiyel ve integral hesabı da içeren kalkülüsü Newton dan bağımsız olarak geliştirmiş ve bunun için Newton la büyük bir tartışmaya girmişti. Kuramları aynı, yalnızca notasyonları farklıydı. Leibniz in gerçekte pek şansı yoktu; çünkü, Newton güçlü ve sert tartışmacı karakterinin yanı sıra, dünyadaki en büyük bilim adamı ve dönemin en saygın bilimsel topluluğunun da lideriydi, üstelik de bir şövalyeydi. Newton, meslektaşlarını Leibniz in kalkülüsü ilk kez kendisinin daha önce yayımladığı kitaptan kopya ettiğine ikna ederek tartışmayı kazandı. Böylece bu konuda bilimsel dünyanın onayını almış oldu. Ancak bugün bile kullandığımız bu hesabı Newton un adıyla ansak da Leibniz in notasyonunu kullanıyoruz. Bu icadına ve çalışmalarını sürdürdüğü fiziğin birçok diğer alanına yaptığı katkılar nedeniyle anımsanmasına karşın Leibniz, İngiliz rakibine sunulan zenginliklerden, güçten ve ödüllerden uzakta çalışmalarını sürdürdü ve 14 Kasım 1716 da Hannover de öldü. 19
Alan Mathison Turing (1912-1954) Bilgisayar biliminin kurucusu İngiliz matematikçi ve düşünür. 23 Haziran 1912 de Londra da doğan Turing, matematiğe, mantığa, felsefeye, biyolojiye ve özellikle de bilgisayar bilimine olan katkılarıyla, 20. yüzyılın en büyük bilim insanlarından birisidir. Dorset de ilk, orta okulu ve lise öğrenimini tamamladıktan sonra, matematik öğrenmek için 1931 de Cambridge e King s College e gitti. Daha 22 yaşındayken 1935 te, King s te akademi üyeliğine seçildi. Aynı yıl, daha sonradan Turing makinesi olarak adlandırılacak olan ve tüm matematiksel işlemleri temel bileşenlerine indirgeyerek, hesap makinelerinin daha kolay işlem yapabilmelerini sağlayan bir yöntem geliştirdi. Turing, düşünebilen makinelerin olabilirliğini ilk tartışan ve yapay zekâ üzerine ilk çalışan kişiydi. Turing e göre bir bilgisayar, tüm matematiksel işlemleri yapabilirse, bir insanın yapabileceği her şeyi de yapabilirdi. Bunun için bir zekâ ölçütü gerekiyordu ve bunu da geliştirdiği, daha sonradan kendi adıyla anılacak olan bir testle ifade ediyordu. Bu çalışmaları onun bilgisayar biliminin kuramsal temellerini oluşturdu. Turing testine göre: Bir insan, terminal aracılığıyla bilgisayarla konuşur ve eğer insan karşısındakinin bir makine mi yoksa bir insan mı olduğunu ayırt edemezse, bilgisayar zekânın bütün önemli karakteristiklerini taşıyor denebilir. Turing e göre böyle bir makine yapmak olasıydı. Turing in en önemli katkılarından biri de ilk bilgisayarın yapımına olan katkıları. Her ne kadar yapılan ilk bilgisayar ENIAC olarak bilinse de gerçekte gizli bir proje olarak daha önceden inşa edilen Colossus un ilk olduğu yönünde tartışmalar var. Turing, İngiliz ordusunun Almanlara karşı kullanmak için yürüttüğü bu bilgisayar projesinin de mimarlarındandı. Ancak Turing, programlama, şifreleme ve bilgisayar üzerine sayısız çalışmasının yanı sıra, biyoloji ve fizik alanındaki birçok çalışmasını tamamlayamadan girdiği bunalım nedeniyle 7 Haziran 1954 te intihar ederek yaşamına son verdi. Ludwig Eduard Boltzmann (1844-1906) Avusturyalı fizikçi Boltzmann, 20 Şubat 1844 de Avusturya nın Viyana kentinde doğdu. İlk ve orta örenimini burada tamamladıktan sonra, Viyana Üniversitesi ne kaydoldu. 1866 yılında doktorasını aldıktan sonra, Graz Üniversitesi nde dersler verdi ve buradan Heidelberg e ardından da Berlin Üniversitesi ne giderek Bunse, Kirchoff ve Helmholtz gibi ünlü bilim insanlarının yanında çalıştı. 1894 te de Viyana ya dönerek kuramsal fizik kürsüsününde çalışmaya başladı. Boltzmann, istatistiksel fizik alanında, katkılarından çok öncü çalışmalarıyla anılır. Boltzmann yalnızca istatistiksel mekaniğin temellerini atmakla kalmadı, elektrik ve manyetizma alanında da çok değerli katkıları oldu. Ancak Boltzmann ı büyük bir fizikçi yapan belki de onun zamanına değin yalnızca bir düşünce olan atomları gerçek nicelikler olarak görmesi ve atomların arasında bazı etkileşmeler olabileceğini ilk kez öneren kişi olmasıdır. Atom düşüncesi gerçekte Eski Yunan da Demokritus a kadar uzanır. Demokritus, Latince de bölünemez anlamına gelen bu sözcüğü ilk kez kullanmış ancak Boltzmann a değin kimse bunun gerçekliğini savunmamıştı. Ancak Boltzmann bu düşünceyi kabul ettirmede çok büyük bir dirençle karşılaştı. Özellikle yine bir Avusturyalı olan Ernst Mach ve temsil ettiği bir düşünce okulunun şiddetli saldırılarına uğradı. Bunun sonucu olarak cesareti kırılan ve büyük bir yalnızlığa itilen Boltzmann 1898 de şöyle yazdı: Zamanın akımına karşı zayıf bir şekilde yalnız savaşan bir kişi olduğumun farkındayım.... Bunu yazdıktan kısa bir süre sonra da artan bunalımları yüzünden 5 Aralık 1906 da trajik bir şekilde yaşamına son verdi. Ölümünden çok kısa bir süre sonra da atomların gerçekliği anlaşılarak güçlü kuramsal temellere oturtuldu. 20
YILDIZ TAKIMI Gölgede Kalanlar William Hickling Prescott (1796-1859) Amerikalı tarihçi 4 Mayıs 1796 da ABD de Massachusetts de doğan Prescott, asıl olarak Harvard Üniversitesi nde hukuk öğrenimi görmüştü. Ancak üniversite yıllarında bir kaza sonrasında sol gözünü kaybetmesinin üzerine bir de çok çalışması nedeniyle sağ gözünün zayıflaması da eklenince hukukçuluk kariyeri sona ermiş ve büyük bir istekle kendini tarih çalışmalarına vermişti. Neredeyse kör denecek kadar az gören Prescott, özellikle İspanya, Meksika ve Peru tarihi üzerine yoğunlaştı. Nectograph adlı bir aletle yazdığı Meksika nın Fethi adlı kitabını 1843 te yayımlandığında birden popüler oldu. Çünkü Prescott bu kitabında yeni bulunmuş olan Maya kültürünün yanında, daha az gizemli olmayan Aztek kültürüne ilişkin tarihsel veriler sunmuştu. Prescott, kitabında bugün bile tartışmaları süren bir sav daha ortaya attı. Azteklerden, hatta Mayalardan önce Orta Amerika ve Meksika da çok daha eski, üçüncü bir halkın kültür eserlerinin varlığını ortaya çıkardı. Prescott, tarihleri mitolojik Titanlarınki gibi masalların sisi içinde yitip giden efsanevi Olmekler den ve haklarında pek de güvenilir olmayan söylentilerden başka bir şey bilinmeyen Toltekler den söz etmişti. Prescott için erişilmez bir giz olan bu uygarlıkların izleri daha tam olmasa da bugün yavaş yavaş gün ışığına çıkıyor. Prescott, ABD tarihi üzerine birçok çalışma yaptı ve yazdığı kitaplar birçok arkeolog için kılavuz oldu. Prescott un öyküsel anlatımı ve hünerli kalemi onu arkeoloji ve tarih alanındaki en ünlü yazarların arasına soktu ve yazdığı kitapların bazıları ondan çok dilde yayımlandı, bazılarıysa hâlâ basılıyor. Joseph Wilson Swan (1828-1914) İngiliz fizikçi ve kimyacı. 31 Ekim 1828 de İngiltere de Durham da doğdu. Eğitimini tamaladıktan sonra, doğduğu yerde bir eczacının yanında çırak olarak işe girdi. Daha sonradan Newcastle da bir ilaç fabrikasında yardımcı asistan olarak işe başladı ama ileride buranın ortaklarından biri oldu. Swan, malzemeleri akkor hale getirip aydınlatma için kullanılabileceği düşüncesini 1840 lı yıllarda düşünmüş ve bunun üzerine deneylere başlamıştı. Bu çalışmalarının ilk ürününü almasıysa 1860 a rastladı. Swan elektrikle ışık üretmenin yolunu bulmuştu, yani ilk ampulu icat etmişti, hem de Edison dan 20 yıl önce! Swan bunun için havası boşaltılmış bir camın içine yerleştirdiği karbon filamanı kullanmış ve elektrikle bunu akkor haline getirmişti. Ancak teknik sorunlar nedeniyle camın havasını yeterince boşaltamadığı ve yeterli gerilim uygulayamadığı için elde ettiği ışık hem kısa ömürlü olmuş hem de çok az miktarda ışık üretebilmişti. Hava boşaltım (vakum) tekniklerinin gelişmesi için 20 yıl geçmesi gerekti ve 1880 de, Swan tekniğini geliştirerek ilk başarılı ampul prototipini duyurdu. Ama aynı dönemde Edison da aynı buluşu duyurmuş ve bir anda popüler olmuştu. Bugün bile ampul denince akla gelen ad Edison dur. Kimine göre bunun nedeni Edison un kurduğu ünlü General Electric şirketi dir. Çünkü Edison elektrik ampulünün gereksinimi olan elektriğin dağıtımını yapan şirketin sahibiydi. Swan, ampulün icadında tarihteki yerini alamadı ancak yaptığı başka buluşlar nedeniyle yine de saygın bir bilim insanı ve araştırmacı olarak hep anıldı. Örneğin ilk fotoğraf kağıtlarını yaptı ve bu alandaki buluşlarıyla fotoğrafçılığın gelişiminde çok önemli bir rol oynadı. Hatta 1904 te başarıları nedeniyle şövalye unvanını aldı ve adı Sir Joseph Wilson Swan oldu. Swan, 27 Mayıs 1914 te öldü. 21
Crtl+Alt+Del Evrenin hakimi olmaya hazırlanın Spore oyununda evrim çizgisini bütünüyle sizin belirlediğiniz bir canlıyı evrenin hakimi yapmaya çalışıyorsunuz. Tokyo Üniversitesi nde geliştirilen teknolojik bir yenilik, sanal dünyayla etkileşimi çok daha farklı bir boyuta taşıyacak. Bilgisayar oyunları arasından uzun zamandır adından söz ettiren ve demosuyla birkaç ay önce köşemize konuk olan Spore adlı oyunun tam sürümü sonunda yayımlandı. Spore un şimdiye kadar oynadığınız oyunlara pek benzemeyen, çok ilginç bir konusu var, çok yönlü ve öğretici bir oyun. Oyuna, ıssız bir gezegende denize düşen bir göktaşının içindeki bir hücreli bir yaşam biçimi olarak başlıyorsunuz. Çevrenizdeki besin parçalarını ya da öteki canlıları yiyerek büyüyor, büyüdükçe gelişiyor ve zevkinize göre belirleyebileceğiniz yepyeni özellikler kazanıyorsunuz. Örneğin gövdenizi dikenlerle çevirip size saldıran başka canlılardan korunabiliyor, yüzgeçlerinizi artırıp daha hızlı bir avcı haline dönüşebiliyorsunuz. Suda yeterince geliştiğinizde bu kez karaya çıkma süreciniz başlıyor. Karaya çıktığınızda çevrenizde sizinle birlikte evrim geçirmiş başka canlılarla dostluk kurabiliyor ya da onlarla savaşmayı seçebiliyorsunuz. Türünüzün beyin yapısı geliştikçe sosyalleşmeyi öğreniyor, binalar yapıyor, kentler kuruyor ve sonunda uzay araçları yapıp yaşadığınız gezegenin dışına çıkıyorsunuz. Oyunu ilginç yapan şey, tüm bu süreçler boyunca ilk andan itibaren nasıl bir evrim süreci geçireceğinize tümüyle kendinizin karar veriyor oluşu. Dilerseniz insana benzeyen bir yaratık oluşturabileceğiniz gibi, beş ağzı, altı bacağı, kuyruğunda gözü ve sırtında dikenleri olan bir yaratıkla da bu işi götürebilirsiniz. Sonunda nereye ulaşacağınız yalnızca düş gücünüzle sınırlı. Oyuna ilişkin ayrıntılı bilgiyi http://www.spore.com adresinde bulabilirsiniz. Olmayan cisimlere dokunmak artık hayal değil Bilgisayarlarla etkileşim dendiğinde akla hep klavye, fare, oyun çubuğu ve bunların çeşitlemeleri gelir. Ne var ki Tokyo Üniversitesi nden Takeyaku Iwamoto adlı araştırmacının ortaya koyduğu yeni bir yöntem, bilgisayarlarla kurduğunuz etkileşimi tümüyle değiştirmeye hazırlanıyor. Iwamoto nun geliştirdiği sistem, gerçekte var olmayan cisimleri sanki havada asılıymış gibi dokunarak hissedebilmenizi sağlıyor. Bunu gerçekleştirebilmek için de kulağın duyma sınırının üzerinde yer alan ultrasonik seslerden yararlanıyor. Yöntem şöyle işliyor: Masanın üzerine konan küçük bir aygıtın üzerinde çok sayıda ultrasonik ses kaynağı yer alıyor. Bilgisayara bağlı bir kamera, önce elin havadaki hareketlerini izleyerek nerede durduğuna bakıyor. Daha sonra ultrasonik ses üreticilerinin konumunu ayarlayarak ses dalgalarının, elin tam bulunduğu yerde çakışmasını sağlıyor. Ses dalgalarının çakıştığı noktada bir basınç oluşuyor, bu basınç da elde sanki bir şeye dokunuyormuş duygusu uyandırıyor. Böylece kullanıcı gerçekte var olmayan bir cisme dokunuyormuş gibi duyumsuyor. Sistem daha geliştirme aşamasında ama şimdiden üç boyutlu modelleme ve oyun dünyasından geliştiricilerin ilgisini çekmeye başlamış bile. Sistemin nasıl çalıştığına ilişkin küçük bir gösteri için http://tinyurl.com/6p4nhm adresindeki videoyu indirip izleyebilirsiniz. 22
YILDIZ TAKIMI Crtl+Alt+Del Picasa Web Albums ün yeni özellikleri, fotoğraflarınızı daha kolay sıralamanıza yardımcı oluyor. Yüzünüzü tanıyan web albümü Son zamanlarda fotoğraf çekilirken insan yüzlerine odaklanmayı sağlayan, hatta ne zaman gülümsediğinizi bile anlayan yüz tanıma tekniklerini fotoğraf makinelerinde sıkça görür olduk. Makineler bu özelliği kazanır da fotoğraf paylaşım siteleri durur mu? Artık onlar da yüz tanımaya başladı. Böylece aynı kişinin yer aldığı fotoğrafları bir araya toplayarak, binlerce fotoğraftan oluşan fotoğraf arşivlerini çok daha derli toplu bir hale getirebiliyorlar. Sonuç olarak Google ın çevrimiçi fotoğraf paylaşım sitesi Picasa Web Albums, geçtiğimiz ayın başında bu özelliği kullanıma sunduğunu duyurdu. Bu sayede örneğin içinde benim olduğum tüm fotoğrafları göster gibi bir istekte bulunabiliyor ve kendi fotoğraflarınızı ayrı bir grup olarak görüntüleyebiliyorsunuz. Tabii bunun için önce bir işaretleme ve öğretme sürecinden geçmeniz gerekiyor ama yine de yeni yöntem tüm fotoğrafları tek tek elle işaretlemekten daha kolay. Picasa Web Albums e http://picasaweb.google.com adresinden ulaşabilirsiniz. Dilerseniz bilgisayarınızdaki fotoğrafları siteye kolayca aktarmak için Picasa masaüstü yazılımını da kullanabilirsiniz. Picasa masaüstü yazılımını indirmek için http://picasa.google.com adresine gitmeniz yeterli. Ücretsiz yazılımdan animasyon harikası Ücretsiz yazılım dendiğinde çoğu kişi hemen dudak büker, ücretsiz bir yazılım ne kadar işe yarayabilir ki... diye düşünür. Oysa işletim sisteminden komple ofis paketine, grafikten üç boyutlu animasyona kadar hemen her işin altından kalkabilen ücretsiz yazılımlar bulunabiliyor. Üstelik bunlar becerikli ellerle bir araya geldiğinde şaşırtıcı sonuçlar da ortaya çıkabiliyor. Big Buck Bunny adlı animasyon çizgi film projesi buna eşsiz bir örnek. Big Buck Bunny, üç küçük yaramazın dalga geçtiği, doğa tutkunu bir tavşanın sinirlenip ufaklıklara bir ders vermesini anlatan yaklaşık 10 dakikalık bir animasyon çizgi film. Tümüyle ücretsiz araçlara hazırlanan bu animasyon film, profesyonel işleri aratmıyor. İşin ilginç yanı, bu filmin gönüllü bir ekipçe baştan sona tümüyle ücretsiz yazılımlar yardımıyla hazırlanmış olması. Blender (http://www.blender.org) adlı ücretsiz animasyon programını kullanan yedi kişilik bir ekip, 2007 de bir araya gelerek projeyi başlatmış ve yalnızca ücretsiz yazılımları kullanarak bir yıl içinde Kayıp Balık Nemo, Oyuncak Hikayesi, Sevimli Canavarlar gibi profesyonel animasyonlara kafa tutacak kadar nitelikli bir yapıma imza atmışlar. Üstelik ücretsiz yazılımları kullanılarak hazırlanan film yine ücretsiz olarak dağıtılıyor. Filmi izlemek ve dilediğiniz aygıta uygun boyutta indirmek için http://www.bigbuckbunny.org adresine gidebilirsiniz. Levent Daşkıran 23