Ünite 5 TÜRK İSLAM DEVLETLERİ
ÜNİTE 5 TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ KAVRAMLAR Ahilik: Aynı işi yapan esnafları bir araya getiren meslek örgütüdür. Atabey : Selçuklu Meliklerini yetiştiren deneyimli görevliler, Ataerkil: Soyun babaya dayanması, Batinilik: Şiilik mezhebinin bir koludur, Cihat : Din uğruna yapılan savaş, Futuhat: Fetihler, Gülam : Köle, Esir. Hutbe : Hükümdarların egemenliklerinin sembollerindendir. Ikta: Hizmet karşılığı devlet görevlilerine geliri verilen topraklardır. Kazak : Özgür, Serbest, Yiğit, Kümbet : Selçukların anıt mezarları, Maveraünnehir : Aral Gölün'e dökülen Seyhun ve Ceyhun Nehirleri arası. Naib: Hükümdara vekalet eden, Otağ : Hükümdar çadırı. Subaşı: Ordu komutanı, TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ TÜRK DÜNYASI -1 I.KONU TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ TÜRKLER ve İSLAMİYET ò Türkler ile Müslüman Araplar arasındaki ilk ilişkiler, Hz. Ömer döneminde İran'ın fethinden sonra Kafkaslarda ve Horasan yöresinde Türklerle komşu olunması ile başlamıştır. ò Müslüman Arapların Hz. Osman döneminde, Maveraünnehir'e yönelmeleri Türklerle müslüman Araplar arasında çatışmaların başlamasına yol açmıştır. ò Özellikle Emevilerin Horasan ve Maveraünnehir' i ele geçirmek istemeleri, ırkçı Arap politikası izlemeleri yoğun savaşların yaşanmasına neden olmuştur. ò Bu dönemde Kök Türk Devleti yıkılmış, Türkler siyasi birliklerini kaybetmiş iseler de Müslüman Araplara karşı büyük direnişler göstermişlerdir. ò Abbasiler Dönemi'nde, a) Emevilerin izledikleri ırkçı Arap politikasını terk etmeleri, b) Türklerden özel ordular kurmaları, c) Türkleri önemli devlet hizmetlerine getirmeleri nedeniyle ilişkiler düzelmiş, özellikle Talas Savaşı'ndan sonra Türkler, İslamiyet'i daha yakından tanıma olanağı bulmuş ve kitleler halinde İslamiyet'i benimsemeye başlamışlardır. d) Türklerin İslamiyet'i benimsemelerinde inançlarının benzerliğinden doğan etkenler; İslam öncesi inanış 1. Gök Tanrı inanışı 2. Ahiret İnanışı (Uçmağ-Cennet, Tamu-Cehennem) 3. Kurban adama 4. Fetih ve egemenlik 5. Yağmacılık 6. Sosyal yaşam anlayışı (Hırsızlık, yalancılık, haksızlık konuları) 7. Ruhban sınıfının olmaması 8. Farklı dinlere karşı hoşgörü Talas Savaşı (751) İslam inanışı 1. Tek Tanrı inanışı 2. Ahiret İnanışı (Cennet - Cehennem) 3. Kurban kesme, 4. Cihat anlayışı 5. Ganimet alma 6. Sosyal yaşam (Hırsızlık, yalancılık, haksızlık yasaklanması vb.) 7. Din adamlarının üstünlüğünün olmaması 8. Farklı dinlere karşı hoşgörü Müslüman Araplar ile Çinliler arasında Türklerin yaşadığı bölgelerde bir egemenlik mücadelesi yaşanmaktaydı. Karluk Türkleri bu mücadelede Müslüman Arapların yanında yer alarak Talas Savaşı'nın kazanılmasında önemli rol oynamışlardı. Bu savaş Türk-İslam Tarihi açısından bir dönüm noktası olarak nitelendirilmiştir. Sonuçları: 1. Türklerin İslamiyete yakınlaşmaları ve kitleler halinde İslamiyet'i benimsemelerinde etken olmuştur. 2. Türk illeri Çin istilasından kurtulmuştur. 3. Çinli esirler aracılığı ile, Kültür yaşamında çok önemli yeri olan kağıt yapımı öğrenilmiş Semerkant'ta kağıt imalathanesi kurulmuş ve kağıdın Çin dışında dünyaya yayılması sağlanmıştır. İslamiyeti kabul eden ilk Türklerin Karluklar olduğunu... BİLİYOR MUYDUNUZ? 134
İlk Türk-İslam Devleti'nin Karahanlı Devleti olduğunu... BİLİYOR MUYDUNUZ? TOLUNOĞULLARI ÜNİTE 5 İslamiyeti ilk kabul eden Türk boyları arasında İtil Bulgarları'nın da olduğunu... Türklerin İslamiyet'e Katkıları 1. Müslümanlığın; a) Karahanlılar, Türkistan'a BİLİYOR MUYDUNUZ? b) Gazneliler, Afganistan - İran - Pakistan (bugünkü) ve Hindistan'a, c) Selçuklular, Kafkasya ve Anadolu'ya, d) Osmanlılar, Balkanlara yayılmasını sağlamışlardır. 2. Müslümanlığı; a) Avasım illerinde Bizanslılara, b) Anadolu'da, Bizanslılara ve Haçlılara, c) Balkanlarda, Avrupa Hıristiyan dünyasına karşı başarı ile savunmuşlardır. Tolunoğulları Abbasilerin Mısır Valisi Tolunoğlu Ahmet'in halifenin güçsüzlüğünden yararlanarak bağımsızlığını ilan etmesiyle Mısır'da kurulan ilk Türk-İslam Devleti'dir. Tolunoğulları, Mısır'dan sonra Suriye, Filistin, Lübnan ve Bingazi'ye egemen olmuşlardır. Baharat ticaretini yeniden düzenleyerek güven altına almışlar, kanallar açarak Mısır ekonomisini güçlendirmişler, Mısır'a parlak bir dönem yaşatmışlardır. Yaptıkları birçok eserden günümüze "Tolunoğlu Ahmed Cami" kalmıştır. Taht kavgalarından yararlanan Abbasiler tarafından yıkılmışlardır. Tamu : Cehennem, Tekke: Tarikat elamanlarının (Müridlerin) toplandıkları yer, Tuğra : Hükümdarların imzaları, Türkmen : Müslümanlığı kabul eden Oğuz Türkleri, Türbe: Üstü kubbe ile örtülü anıt mezar Uçmağ : Cennet, Ümera : Komutanlar, Emirler, Vüzera : Vezirler, TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ 3. İbni Sina, Buruni, Farabi gibi Türk-İslam bilginleri aracılığı ile bilim yaşamının, camileri ve medreseleri ile İslam sanatının, gelişmesinde ve yayılmasında büyük hizmetlerde bulunmuşlardır. MISIR'DA KURULAN TÜRK-İSLAM DEVLETLERİ Tolunoğlu Ahmet Camii AKŞİTLER (IHŞİDLER) (935-969) MISIR'A EGEMEN OLAN TÜRK DEVLETLERİ Tolunoğulları Akşitler Eyyubiler Memlükler Osmanlılar 868-905 935-969 1174-1250 1250-1517 1517-1881 Akşitler (Ihşidler) 135
ÜNİTE 5 TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ MALAZGİRT SAVAŞI: (1071) Malazgirt Savaşı'nda yaralı olarak ele geçirilen İmparator Romen Diyojen, Alp Arslan'ın huzuruna çıkarılınca, Alp Arslan ile aralarında şu diyalog gerçekleşir: * Alp Arslan: "Eğer ben senin önüne esir olarak getirilseydim ne yapardın?" * Diyojen: "Ya öldürürdüm, ya da zincire vurup Konstantinopolis sokaklarında gezdirtirdim." * Alp Arslan: "Benim vereceğim ceza çok daha ağır. Seni affediyorum, ve serbest bırakıyorum." Alp Arslan ona makul bir naziklikle muamele etti ve ona savaştan önce de yaptığı gibi barış antlaşması önerdi. Diyojen bir hafta boyunca Sultan'ın esiri olarak kaldı. Cezası sırasında, Sultan Antakya, Urfa, ve Malazgirt in teslim edilmesi karşılığında İmparator Diyojen e Sultan'ın masasında yemek yeme izni verdi. TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ Fergane Türklerinden olan Abbasilerin Mısır valisi Muhammed (Muhammed Bin Togaç) tarafından kurulmuş ikinci Türk-İslam Devleti'dir. Abbasi Halifesi tarafından "el Ihşid" (Beyaz güneş) unvanı verilen Muhammed, Suriye, Filistin, Lübnan'dan başka Mekke ve Medine'nin bulunduğu kutsal yerleri de ele geçirmiştir. Taht sorunlarından yararlanan Tunus'ta kurulmuş olan Şii Fatimiler tarafından yıkılmıştır. Halkının tamamı Arap olan Mısır'daki Tolunoğulları ve Akşitler Devleti'nin yöneticileri Türk olduğu için Türk-İslam Devletleri denildiğini II. KONU: İLK TÜRK İSLAM DEVLETLERİ KARAHANLILAR (840-1212) BİLİYOR MUYDUNUZ? Karluk, Yağma, Çiğil ve Tuhsi adlı Türk boylarına dayanmaktadır. İlk Hükümdarı Bilge Kül Kadir Han olmakla birlikte, İslamiyet'in resmi din olarak benimsenmesi Satuk Buğra Han'ın tahta çıkması ile 920 de kabul edilmiştir. Gazneliler ile birlikte Maveraünnehir yöresindeki Samanoğulları Devleti'ne son vererek sınırlarını genişletmişlerdir. Türklerin ikili devlet geleneğini koruyup, sürdürmüşlerdir. Bu anlayışları yüzünden taht kavgaları sonucu 1042 de Doğu ve Batı Karahanlıları olmak üzere 2'ye ayrılmışlardır. ò Doğu Karahanlılar önce Selçuklulara bağlanmış, daha sonra 1211 de Moğol Karahitaylar tarafından yıkılmışlardır. ò Batı Karahanlılar, önce akrabalık yolu ile Selçuklulara, Selçukluların 1141 Katvan Savaşı'nda Karahitaylara yenilmesi üzerine Karahitaylara bağlanmışlar ve 1212 de Harzemşahlar tarafından yıkılmışlardır. Kültür ve Uygarlık Devlet Anlayışı: İlk Türk-İslam Devleti olmasına karşılık, Orta Asya Türk Devletleri'nde görülen ikili devlet geleneğini koruyup sürdürdükleri görülmüştür. Hükümdarlar, Hakan, Han gibi unvanlar kullanmışlardır. Ordu: Ordunun temelini Karluk ve Çiğil Türkleri oluşturmaktaydı. Bunlar; Karahanlı Devleti Tarihte bilinen ilk Türk-İslam Devleti'dir. Uygur Devleti'nin Kırgızlar tarafından yıkılması üzerine Türkistan'da kurulmuştur. İslamiyet'in Türkistan'dan Orta Asya'ya doğru yayılmasını sağlamışlardır. Saray Muhafızları Hassa Ordusu (Kapıkulu Askerleri) Eyalet Askerleri Hassa ordusundan seçilen Hükümdarın koruyucularıdır. Doğrudan Hükümdara bağlı kuvvetlerdir. Şehzade ve valilerin kuvvetleridir. 136
Dil ve Edebiyat: Karahanlı Devleti her bakımından Türk özelliği taşıyan bir bölgede kurulmuştur. Türk kültüründen Türk-İslam kültürüne geçişte bir köprü görevi üstlenmiştir. Resmi dilleri Hakaniye denilen Türkçedir. Uygur Alfabesi'ni kullanmışlardır. ò Bu dönemden kalan eserler arasında; Kutadgu Bilig: ò Yusuf Has Hacip tarafından, Doğu Karahanlı Hükümdarı Tamgaç Buğra Han'a sunulan bir eserdir. "Mutluluk veren bilgi" anlamına gelmektedir. Uygur Alfabesi ile yazılmıştır. ò Hükümdarlara "öğüt veren" ilk siyasetname özelliği taşıdığı ileri sürülmüştür. ò Türk-İslam dönemine ait ilk edebi eser olduğu belirtilmiştir. Divan-ı Lügati't Türk: ò Karahanlı soyundan gelen Kaşgarlı Mahmut tarafından Abbasi Halifesi El Muktedi Billah'a sunulmuştur. ò Türk Dili'nin Arapça'dan üstün olduğu belirtilmiştir. ò Türkçe kelimelerin Arapça açıklaması yapılmış olduğundan eser bir nevi Arapça yazılmış bir Türkçe sözlüktür. Atabetü'l Hakayık: ò Yükneki Edip Ahmet tarafından Hakaniye Türkçesi ve Uygur Alfabesi ile yazılmıştır. ò "Gerçeklerin eşiği" anlamındadır. Ahlaki öğütler şiirsel biçimde yer almıştır. Satuk Buğra Han Destanı: ò Karahanlıların ilk Müslüman hükümdarı Satuk Buğra Han adına yazılmıştır. Türklerin İslamiyete geçişini anlatan bir eserdir. Yusuf Has Hacip Kaşgarlı Mahmut Satuk Buğra Han'ın (İslamiyet'i kabul edince Abdülkerim adını almıştır) tarihte ilk Müslüman Türk hükümdarı unvanını aldığını... Yusuf Has Hacib'in ünlü eseri Kutadgu Bilig'i Doğu Karahanlıların Hükümdarı Tamgaç Buğra Han'a sunduğunu... Hukuk: BİLİYOR MUYDUNUZ? Türk-İslam devletlerinde egemen olan bir hukuk anlayışı görülmüştür. Kaynağını Kur'an'dan alan "Şer'i Hukuk" kuralları ile kaynağını örf, adet, gelenek ve göreneklerden alan "Örf'i Hukuk" kuralları uygulanmıştır. Ekonomik Hayat: İbni-Sina ( 980-1037) 980 yılında Buhara da doğmuştur. Aristo ve Farabi den etkilenmiştir. Tıp alanındaki çalışmaları ile büyük üne kavuşmuştur. Avrupa da uzun süre okutulan Kitabü l Kanun Fi t Tıp adlı eserinde birçok hastalığın tanımını ve tedavi yöntemlerini açıklamıştır. İbni Sina, kanın gıda taşıyan bir sıvı olduğunu ileri sürmesi yanında Bağırsak hastalıkları, Menenjit, Göğüs, Karaciğer ve Cilt hastalıkları ile de uğraşmıştır. Psikolojik hastalıkların tedavisindeki başarıları ününü daha da artırmıştır. Kanun Fi t Tıp eserinden başka Eş-Şifa ve En Necat isimli tıp alanındaki eserleri de önemlidir. ÜNİTE 5 TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ Divan-ı Hikmet: ò Hoca Ahmet Yesevi tarafından yazılmıştır. ò İslamiyeti tasavvuf yolu ile anlatan bir eserdir. ò İslamlığın esaslarını Türkçe öğretmeye çalıştığı ileri sürülmüştür. Dini ve ahlaki öğütlere yer vermiştir. Yaşadıkları bölgenin tarıma elverişli olması nedeniyle tarım alanında ileri gittikleri gibi "İpek Yolu" üzerinde yer almaları nedeniyle de ticarette oldukça ileri gitmişlerdir. Sanat: İslamiyet'i resmi din olarak benimsedikten sonra özellikle dini mimari alanında önemli eserler yapmışlardır. Camiler, medreseler, Türbeler ve Kervansarayları (Ribat denirdi) ünlüdür. 137
ÜNİTE 5 TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ Farabi ( 871-960): 870 yılında Türkistan ın Farab şehrinde doğmuştur. Felsefe alanında önde gelen düşünürlerdendir. Mantık alanında da çalışmalar yapmıştır. Hava titreşimlerinden olan ses olayının ilk mantıklı açıklamasını yapmıştır. Farabi Avrupalılarca da kabul edilen ilimleri, Fizik, Matematik ve Metafizik diye 3 e ayırmıştır. Günümüze kalan birçok eseri arasında İlk İslam Ansiklopedisi olan İhsau l Ulum ile fazilet şehri isimli El Medinetü l Fazıla, Kitab Fi l Musiki Kitabü l Farab ünlüdür. TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ Karahanlı Cami GAZNELİLER (963-1187) Gazneliler Devleti Karahanlı Çini ò Samanoğullarının Herat Valisi Alp Tigin Gazne şehrinde bağımsızlığını ilan etmekle birlikte devletin asıl kurucusu Sebük Tigin'dir. Devlet ismini kurduğu şehir olan Gazne'den almıştır. ò Yaptığı 17 sefer ile Kuzey Hindistan'ı topraklarına katarak İslamiyet'in Hindistan'da yayılmasını sağlamıştır. Dandanakan Savaşı: Sultan Mahmut'un ölümü üzerine yerine geçen oğlu Sultan Mesut'un, Nişabur'u ele geçiren, Horasan'a yerleşmek isteyen Selçuklu Türkleri ile yaptığı savaştır. Gazneliler yenilmiştir. Bu savaş, Gazneli Devleti'nin yıkılışını hızlandırırken, Selçuklu Devleti'nin kuruluşunu sağlamıştır. ò Gazneli Devleti, Afgan asıllı Gurlular tarafından yıkılmıştır. KÜLTÜR VE UYGARLIK Devlet Teşkilatı: Devletin hükümdar ailesinin ortak malı anlayışına dayalı Türk Devlet anlayışının aynen sürdürüldüğü görülmüştür. Gazneli Hükümdarları Gazneli Mahmut'tan itibaren "Sultan" unvanını kullanmışlardır. Merkez yönetiminde ise Karahanlılar ve Selçuklularda olduğu gibi "Divan" örgütü önemli yer tutmaktaydı. Ordu: Gaznelilerin ordu teşkilatları da diğer Türk-İslam devletlerine benzemektedir. Orduları; ò Kalaç Türkleri'ne dayanmakla birlikte devletin içinde Gurlular, Afganlılar ve Hindular da yaşamakla çok uluslu bir devlet özelliği göstermişlerdir. ò En parlak dönemleri Gazneli Mahmut dönemidir. Gazneli Mahmut Abbasi Halifesi'ni Şii Büveyhoğulları tehlikesinden kurtarmıştır. Bu hizmetine karşılık halife Gazneli Mahmut'a "Sultan" unvanını vermiştir. Böylece Sultan unvanını kullanan ilk Türk hükümdarı Gazneli Sultan Mahmut olmuştur. Gulam Askerleri Hassa Ordusu Eyalet Askerleri Ücretli Askerler Savaş esirleri arasından seçilenler ile küçük yaşta alınan Türklerden oluşmuştur. Gulamlar arasından seçilirdi. Hükümdarla savaşa katılırlardı.. Ikta arazilerden yetişen atlı askerlerdir. Türklerden seçilirlerdi. ò Karahanlılarla birlikte Samanoğulları Devleti'ne son vererek sınırlarını Buhara, Horasan, Herat yörelerinde genişletmiş, Horasan'a girmek isteyen Selçukluları engellemiştir. Dil ve Edebiyat: Farklı toplulukları ve kültürleri bünyesinde barındıran Gaznelilerde Arap ve İran (Fars) kültürünün etkileri fazlaca görülmüştür. 138
ò Sarayda ve halk arasında Türkçe konuşulduğu halde resmi ve Edebiyat dilleri Farsça, bilim dili ise Arapça'dır. ò Bu dönemden kalan eserler arasında Firdevsi'nin Gazneli Sultan Mahmut'a sunduğu "Şehname" adlı eseri oldukça ünlüdür. Hukuk: Karahanlılarda olduğu gibi Şer'i ve Örf'i Hukuk kuralları geçerlidir. Ekonomi: Horasan ve yörelerine egemen olan Gazneliler tarım alanında olduğu gibi "İpek Yolu" sayesinde ticaret hayatında da ileri gitmişlerdir. Sanat: Gaznelilerde mimari, ağaç direkli, ahşap düz çatı biçimindedir. Camiler, Medreseler ve Türbeler yapmışlardır. BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ (1040-1157) Büyük Selçuklu Devleti ò Oğuzların "Kınık Boyu" tarafından kurulmuştur. Devlet adını "Selçuk Bey'den" almıştır. ò Uygur Devleti'nin yıkılmasından sonra Oğuzlar Aral Gölü yörelerinde Başkent Yenikent olmak üzere "Oğuz Yabgu" adı ile devlet kurmuşlardı. Selçuk Bey babası Dukak Bey gibi bu devletin Subaşı'sı yani Ordu Komutanı idi. Yabgu ile anlaşamayan Selçuk Bey kendisine bağlı kuvvetlerle Cend Şehri'ne gelerek İslamiyet'i kabul etmişti. ò Arslan Yabgu'nun Gazneli Sultan Mahmut tarafından hile ile esir edilmesi üzerine Selçukluların başına devletin asıl kurucuları olan Tuğrul ve Çağrı Beyler geçmiştir. Tuğrul Bey ülkeyi yönetirken Çağrı Bey ordu komutanı olarak görev yapmıştır. Gazali ( 1056-1111) İran ın Tus şehrinde doğmuştur. Nizamülmülk tarafından öğrenim gördüğü Nizamiye Medresesine Baş müderris olarak atanmıştır. Dönemin en büyük din bilginlerindendir. Felsefeye karşı olması nedeniyle Felsefi düşüncenin gelişmesini önlediği ileri sürülmüştür. Kelamın daha çok Akaid kısmına önem vermiş, aklı ön planda tutmuştur. Ehli Sünnete karşı çıkan Mutezilik ve Batınılik ile çatışmıştır. Gazali den günümüze 75 kadar eseri kalmış ise de 457 eser verdiği belirtilmiştir. Ihyau Ulumi d Din, El İktisad Fi l İtikad, Kimya-i Saadet eserlerinden birkaçıdır. ÜNİTE 5 TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ Tuğrul Bey (1040-1063) Gazneli Minaresi ò Nişabur'da bağımsızlığını ilan etmiştir. Dandanakan Savaşı (1040): ò Horasan'a yerleşmek istemeleri yüzünden Gazneli Sultan Mesut ile savaşmış onu yenerek Horasan yörelerini ele geçirmiştir. Bu savaş Gaznelilerin yıkılışını hızlandırmış, Selçukluların ise devletler sahnesine çıkışını sağlamıştır. Gazneli Mahmut Türbesi ò Abbasi Halifesini, Şii Büveyhoğulları tehlikesinden kurtararak koruyuculuğu altına almış ve halife ile akrabalık kurmuştur. Bundan sonra devlet işlerini Tuğrul Bey üstlenirken Halife yalnızca din işleri ile ilgilenmiştir. 139
ÜNİTE 5 TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ Harezmi ( 780 850 ) Özbekistan ın Karizmi kentinde doğmuştur. İlmi çalışmalarda bulunmak üzere Bağdat a gitmiştir. Matematik alanındaki çalışmaları Cebir in temelini oluşturmuştur. Cebir sözcüğünün Harezmi ye ait olduğu belirtilmiştir. Diodhantus ile birlikte cebir in babası sayılmıştır. Tarih, Coğrafya ve Astronomi alanlarında da çalışmıştır. TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ ò İran'ın ele geçirilmesinden sonra Kafkasya'ya egemen olmuşlardır. ò Tuğrul Bey doğudan kitleler halinde topraklarına giren Türk Boylarını yeni fethettiği batı sınırlarına yerleştirerek bir yandan kurduğu düzeni korumuş diğer yandan batı sınırlarını güvence altına almış ve yeni fetihler için ortam hazırlamıştır. Pasinler Savaşı (1048): ò Anadolu'ya giren Selçuklular ile Bizans ve Bizans'a bağlı Gürcü Krallıkları arasında Erzurum yörelerinde yapılmıştır. Selçukluların zaferi ile sonuçlanmıştır. Bizans'ın doğudaki gücü kırılmıştır. Pasinler Savaşı'nın Bizanslılar ile Selçuklular arasındaki ilk savaş olduğunu... Abbasi Halifesi Kalim Bi Emrillah, kendisini Şii Büveyhoğulları tehlikesinden kurtaran Tuğrul Beyi kızı ile evlendirerek akrabalık kurduğunu... BİLİYOR MUYDUNUZ? Abbasi Halifesinin kendisini Şii ve oğulları tehlikesinden kurtaran Tuğrul Bey'e iki altın kılıç hediye ederek "Doğunun ve Batının Sultanı" ünvanını verdiğini... BİLİYOR MUYDUNUZ? Abbasi Halifesinin devlet işlerini damadı Tuğrul Bey'e bıraktıktan sonra yalnızca Din işleri ile ilgilendiği için bazı tarihçilerin bunu Din ile Devlet işlerinin ayrıldığı yönünde değerlendirerek "Laikliği" ilk örneği olarak ileri sürdüklerini... Alparslan (1063-1072): BİLİYOR MUYDUNUZ? ò Tuğrul Bey'in ölümü üzerine oğlu olmadığından Çağrı Bey'in oğlu Alparslan tahta çıktı ve vezirliğine ünlü Nizamülmülk'ü getirdi. ò Selçuklu prenslerinin ayaklanmalarını bastırdıktan sonra Kafkaslar üzerinden Anadolu'ya girdi, Ani ve Kars kaleleri ile Malazgirt'i alarak Suriye'ye gitti. Malazgirt Savaşı (1071): El Kitabu l Muhtasar fi l Hesab il Cebri ve l Mukabele (Cebir ve Denklem Hesabı Üzerine Özel Kitap) isimli eserinin Doğu ve Batının ilk tek başına Cebir kitabı olduğu belirtilmiştir. Kitab ul Tarih, Kitab surat al- arz Kitab al-amal bi l Usturlap eserlerindendir. ò Bizans İmparatoru Romen Diyojen'in, Anadolu üzerinde baskılarını arttıran Türklerin bu baskılarına son vermek için harekete geçmesi üzerine yapılmıştır. ò Suriye'de bulunan Alparslan'ın, İmparatora yaptığı barış önerilerinin reddedilmesi üzerine Malazgirt'te savaş başladı. Savaş sırasında Bizans ordusunda bulunan Uz (Oğuzlar) ve Peçenek isimli Türkler Selçuklular tarafına geçmişlerdir. Savaş Selçukluların zaferi ile sonuçlanmış, İmparator esir alınmıştır. Tuğrul Beyin Türbesi Sonuçları: 1. Türklerin, Anadolu'ya girişini durduracak güç kalmadığından Anadolu'nun kapıları Türklere açılmış oldu. Türkler yurt edinmek amacı ile kitleler halinde Anadolu'ya girmeye başladılar. 140
2. Türkiye Tarihi başladı. 3. Anadolu'da ilk Büyük Türk Beylikleri Devri başladı. (Saltuklular, Danişmendliler, Mengücekler, Artuklular) 4. Başkent İznik olmak üzere Büyük Selçuklulara bağlı Türkiye (Anadolu) Selçuklu Devleti kuruldu. Alparslan, Karahanlılar üzerine yaptığı bir sefer sırasında esir alınan kale komutanı tarafından öldürüldü. Melikşah (1072-1092): Melikşah ò Büyük Selçukluların her bakımdan en parlak devri olmuştur. ò Taht yüzünden çıkan isyanları bastırdı. ò Babası Alparslan'ın veziri olan Nizamülmülkü görevinde bıraktı. ò Nizamülmülk'ün en önemli hizmetlerinden biri Nizamiye Medreseleridir. ò Vezir-i Nizamülmülk ile devletin sınırlarının doğu'da Maveraünnehirden batıda Marmara ve Akdeniz'e kadar genişlemesini sağlamıştır. ò Bu dönemin en büyük sorunlarından olan "Batınilik" (Hasan Sabbah) ile uğraşmıştır. ò Nizamülmülk'ün, Batıniler tarafından öldürülmesinden kısa bir süre sonra Sultan Melikşah'da ölmüş, dolayısıyla bu sorun çözülememiştir. Dağılma ve Yıkılış: Sultan Melikşah Türbesi ò Melikşah'ın ölümü üzerine eşinin küçük oğlu Mahmut'u tahta çıkarmak istemesi yüzünden taht sorunları yaşanmıştır. ò Devletin başına sırası ile Berkiyaruk, Mehmet Tapar, Mahmut ve son Büyük Selçuklu Sultanı Sencer (Sancar) geçmiştir. ò Sultan Sencer'in 1141 Katvan Savaşı'nda Karahitaylara yenilmesi ile otoritesi sarsılmıştır. ò Oğuzların isyanını bastırmak istedi ise de onlara esir düştü. Esirlikten kurtulduktan sonra devleti toparlamak için çalıştı ancak 1157'de ölümü üzerine Büyük Selçuklu Devleti son bulmuştur. Yıkılma Nedenleri: a) "Devlet hükümdar ailesinin ortak malıdır." anlayışının taht kavgalarına neden olması, b) Atabeylerin bağımsızlıklarını ilan etmeleri, c) Batınilerin yıkıcı çalışmaları, d) Yönetime İranlıların getirilmesi, Türkmenlerin küstürülmeleri, e) Abbasi Halifeliğinin yıkıcı çalışmaları, Büyük Selçuklu toprakları üzerinde Selçuklu soyundan gelenler ile Atabeylerin kurduğu yeni devletler ortaya çıkmıştır. HASAN SABBAH- ALAMUT KALESİ ve HAŞ- HAŞİLER Hasan Sabbah tarafından kurulan Alamut Devletinin merkezi Alamut Kalesi'dir. Hasan Sabbah ın Şiiliğin, İsmaililik mezhebinin Nizarilik koluna bağlı olduğu ileri sürülmüştür. Hasan Sabbah, Haşhaşilerin (suikastçiler) kurucusudur. Hasan Sabbah ın dönemin ileri gelenlerine suikastler düzenlemek için fedailerine haşhaş içirerek onları kontrol ettiği belirtilmiş, bu yüzden de kurduğu örgüte Haşhaşiler denilmiştir. Hasan Sabbah ın Selçuklu sarayından kovulduğu için Nizamülmülk ve Melikşah tan intikam almak istediği belirtilmiştir. Nizamülmülk Haşhaşilere karşı sefer hazırlığı sırasında bir Haşhaşi (suikastçı) tarafından öldürülmüştür. Sultan Sencer inde Haşhaşiler tarafından tehdit edildiği ileri sürülmüştür. Alamut Kalesi'nin sarp ve dik kayalıklar üzerine kurulduğu ve alınmasının imkansız olduğu belirtilmiştir. Alamut Kalesi'nin, dünya üzerinde suikast kavramının ilk ortaya atıldığı yer olduğu ileri sürülmüştür. ÜNİTE 5 TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ 141
ÜNİTE 5 TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ NOTLARIM TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ ATABEYLİK BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ'NİN YIKILMASI İLE KURULAN DEV- LET ve ATABEYLİKLER BAĞLI DEVLETLER HOROSAN SELÇUKLULARI KİRMAN SELÇUKLULARI SURİYE SELÇUKLULARI TÜRKİYE SELÇUKLULARI IRAK SELÇUKLULARI Melik denilen Selçuklu prensleri ülke yönetiminde deneyim kazanmaları için ülkenin değişik yörelerinde görevlendirilirken yanlarına "Atabey" denilen güvenilir ve deneyimli bir görevli verilirdi. (Osmanlılarda Lala). Zamanla güçlenen Atabeyler, Selçuklu Devletinin zayıflaması üzerine bağımsızlıklarını ilan ederek Atabeylikler denilen bir devir başlatmışlardır. HARZEMŞAHLAR (1153-1231) ò Aral Gölü nün güneyinde Harzem Bölgesi nde kurulmuş bir Türk İslam devletidir. ò Uzun süre Büyük Selçuklulara bağlı yaşamışlar, Selçuklu devletinin yıkılmaya yüz tuttuğu sıralarda bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. ATABEYLİKLER SALGURLULAR ( FARS ATABEYLİĞİ) İLDENİZOĞULLARI (AZERBAYCAN ATABEYLİĞİ BEG- TEĞİNOĞULLARI (ERBİL ATABEYLİĞİ) BÖRİLİLER (ŞAM ATABEYLİĞİ) ZENGİLER (MUSUL ATABEYLİĞİ) ò Moğollar karşısında başarılı olamayarak Anadolu ya çekilmişlerdir. ò Türkiye Selçukluları ile Moğollara karşı ittifak kurmak istediler ancak Ahlat yüzünden anlaşmazlığa düşerek aralarında Yassı Çemen Savaşı (1230) çıktı. Harzemşahlar yenildi. Celaleddin Harzemşah ın 1231 de ölümü üzerine devlet yıkılmıştır. ò Harzemşah hükümdarları, Melikşah ve Şahinşah unvanlarını kullanmışlardır. ò Harzemşahlar Türk Kültürü ve Edebiyatı nın özelliklerini korumuşlardır. Necmeddin Kübra (Tasavvuf Edebiyatı), Muhammed Bin Kays ise Türkçe Farsça sözlüğü ile tanınmışlardır. EYYÜBİLER (1174-1250) ò Mısır da Şii Fatimi egemenliğine son veren Selehaddin Eyyubi tarafından kurulmuş bir Türk İslam Devleti dir. 142
ò Bir süre Musul Atabeyi Nureddin Mahmut Zengi ye bağlı kalan Selehaddin Eyyubi, onun ölümü üzerine bağımsızlığını ilan etmiştir. ò Hıttın Savaşı nda Haçlıları yenerek 1096' dan itibaren Haçlıların elinde bulunan Kudüs ü geri almıştır. ò III. Haçlı Seferi'ni düzenleyenlere karşı başarı göstererek Kudüs ün Haçlıların eline geçmesini engellemiştir. ò Selahaddin Eyyubi nin ölümünden sonra taht kavgaları yüzünden devlet parçalanmış bu durumdan yararlanan Memlük komutanlarından Aybey, Eyyubiler Devleti ne son vererek Mısır da Memlüklüler (Kölemen) Devleti ni kurmuşlardır. ò Devlet teşkilatında Selçukluları örnek almışlardır. a) İnşa Divanı: İç ve dış yazışmalara ve atamalar, b) Mal Divanı: Mali işlere, c) Ceyş Divanı: Askerlikle ilgili işlere bakarlardı. - Ordularının büyük bir bölümünü Kıpçak Türkleri oluştururdu. ò Yargı işlerine kadı adı verilen görevliler bakardı. Kadı l Küdat bütün kadıların başı sayılırdı. Ayrıca başkanlığını Sultan ın yaptığı Mezalim adı verilen yüksek mahkemeler de bulunmaktaydı. ò Nil in suladığı verimli topraklarda tarım gelişmiş, Baharat Yolu sayesinde canlı bir ticaret hayatı yaşanmıştır. MEMLÜKLÜLER (KÖLEMENLER) (1250-1517) ò Memlük komutanlarından Aybey in Eyyubilere son vermesi ile Mısır da kurulmuş olan bir Türk İslam Devleti dir. ò Eyyubiler döneminde satın alınan Türk çocukları asker olarak yetiştirilir ve orduya alınırdı. Tarihte bunlara Memlük veya Kölemen denildiğini BİLİYOR MUYDUNUZ? ò Ayn-ı Calud Savaşı: Memlüklüler ile Moğollar arasında olmuştur. Sultan Kutuz, Suriye ve yörelerini ele geçiren Moğolları yenerek bu bölgelerin Moğolların eline geçmesini önlemiştir. ò Abbasi Halifeliği nin korunması (1261 1517): Abbasi Devleti nin Moğollar tarafından yıkılmasından sonra Abbasi halifesi soyundan gelen bazı kişiler Memlüklülere sığınmışlardı. Sultan Baybars; a) Halifeliğin gücünden yararlanmak b) Tüm İslam Devletleri ni Memlüklülerin etrafında birleştirmek düşüncesi ile 1261 den itibaren Abbasiler in Halifeliklerini Mısır da sürdürmelerine izin vermişlerdir. - Kösedağ Savaşı ndan (1243) sonra Moğoların baskısı altına giren Anadolu Selçuklu Beylikleri Memlüklülerden yardım istemek zorunda kalmışlardır. Sultan Baybars bu amaçla Anadolu ya girmiş, Elbistan yörelerinde Moğolları yenmiş ve Kayseri ye kadar ilerlemişlerdi. Ancak Anadolu da beklediği desteği görmediği için Mısır a dönmüştür. Memlük Osmanlı İlişkileri: a) Yıldırım Bayezıd Dönemi nde başlayan iyi ilişkiler Fatih Sultan Mehmet Dönemi nde; 1. Dulkadiroğulları ve Ramazanoğulları Beyliklerine egemen olma, 2. Hicaz su yolları sorunu yüzünden bozulmuştu. b) II. Bayezıd döneminde, Beylikler ve Hicaz su yolları sorunlarına Memlüklüler in Cem Sultanı korumaları yüzünden savaş çıkmıştı. NOTLARIM ÜNİTE 5 TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ 143
ÜNİTE 5 TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ KAŞGARLI MAHMUT DİVAN-I LÜGATİ T TÜRK Karahanlı prenslerindendir. Kaşgar da doğmuştur. Türkolojinin ilk ve en büyük bilginlerindendir. Batı Karahanlı Hükümdarının kendi isteği ile tahtını Kaşgarlı Mahmut un babasına bırakmak istediği ancak bu sırada Hükümdarın eşinin oğlunu tahta çıkarmak için diğer şehzadeleri zehirletdiği, Kaşgarlı Mahmut un babasının da zehirlenenler arasında olduğu, Kaşgarlı Mahmut un bu tuzaktan kurtularak Batı Karahanlı topraklarını terk ettiği anlatılır. İslamiyet ile ilgili bilimsel çalışmaları yakından izlemiş, Türkçenin Hakaniye, Oğuz, Kıpçak, Çiğil lehçelerini yerlerinde öğrenmiştir. Türk Sözlüğünün Divanı anlamına gelen Divan-ı Lügati t Türk ün yalnızca bir sözlük olmayıp İslamiyet öncesi Türk Edebiyatını, tarihini, mitolojisini, folklorunu aydınlatan bir eser olduğu ileri sürülmüştür. Divan-ı Lügati t Türk ün yabancılara Türkçeyi öğretmek amacı ile yazıldığının ileri sürüldüğü gibi, Araplara Türkçeyi tanıtmak için Arapça yazıldığı ileri sürülmüştür. Eserde 7500 kadar Türkçe sözcüğün Arapça karşılığı yer aldığından Arapça yazılmış bir Türkçe sözlüktür diye anılmaktadır. En büyük eseri olan Divan-ı Lügati t Türk isimli eserini Bağdat da 2 yıl içinde yazmıştır. Ülkesine döndükten sonra adına yapılan Mahmudiye Medresesinde dersler vermeye başlayan Kaşgarlı Mahmut 97 yaşında ölmüş ve ders verdiği Mahmudiye Medresesinde toprağa verilmiştir. Kitabın tek yazmasının İstanbul da Milli Kütüphanede bulunduğu belirtilmiştir. TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ c) Yavuz Sultan Selim, 1516 Mercidabık ve 1517 Ridaniye Savaşları nda Memlükleri yenilgiye uğratarak Memlük Devleti ne son vermişlerdir. Böylece Mısır, Suriye, Filistin ve Hicaz bölgeleri ile birlikte Halifelik, Kutsal Emanetler Osmanlılara geçmiştir. Kültür ve Uygarlık: ò Memlükler, Saltanat (Hanedanlık) sistemi kuramamışlardır. Bu durum her Emir in kendisini sultan olarak görmesine yol açmıştır. Bu yüzden sık sık Sultan değişikliği yaşanmıştır. ò Ülke eyaletlere sancak ve kazalara ayrılarak yönetilmiştir. ò Ordu: Büyük Selçukluları örnek almışlardır. Orduların temeli Kıpçak Türkleri ne dayanmaktadır. 1. Muhafız Birliği: Orduların çekirdeğini oluştururdu. Hem maaş hem de dirlik alırlardı. 2. Tımarlı Askerler: Tımar topraklarına sahip kişiler, topraktan elde ettikleri gelirlerin 1/3 ünü kendi geçimleri için ayırırlar kalan 2/3 ile Tımarlı Asker adı verilen askerler beslerlerdi. 3. Emirlerin askerleri: Memlük ordusunun büyük bölümünü oluştururlardı. Emirlerin köleleri sayılırlardı. Beyliklerin besledikleri Dirlik askerleri ile Valilerin beslemekle yükümlü oldukları kuvvetlerde bulunmektaydı. 4. Yardımcı Kuvvetler. Toprak Yönetimi a) Arazi-i Emiriye: Tarıma elverişli olmayan yerler ile Mülk arazileri dışındaki tüm topraklar Arazi-i Emiriye adı ile devlete aitti. Bu topraklar askerlere dirlik olarak verilirdi. b) Vakıf Arazi: Sultan ve ailesi ile zengin kişilerin hayır amacı ile vakfettikleri topraklardır. Bunlar satılmaz, devredilmez ve amacı dışında kullanılmazdı. c) Mülk Arazi: Kişilere ait arazilerdir. Diledikleri gibi kullanabilirlerdi. ò Dil: Sarayda ve orduda Türkçe konuşulmasına karşın resmi dil Arapça idi. ò Ekonomi: Nil in suladığı verimli alanların çokluğu tarımda gelişmelere yol açtığı gibi İpek ve Baharat Yolları üzerinde olmaları canlı bir ticaret hayatı sürdürmelerine etken olmuştur. ò Sanat: Özellikle mimariye büyük önem vermişlerdir. Büyük Selçuklu Zengilerin etkisi görülmüştür. Baybars Camii ve Çaşnigir Külliyesi, Zahiriye Medresesi, Kalavun Külliyesi yanında renkli taş ve cam işçiliği de gelişmiştir. TÜRK İSLAM DEVLETLERİ'NDE KÜLTÜR VE UYGARLIK DEVLET TEŞKİLATI Türk Devletleri nin devlet ve egemenlik anlayışının İslamiyeti kabul ettikten sonra kurdukları Türk İslam nitelikli devletlerde de devam ettiği görülmüştür. Devletin hükümdar ailesinin ortak malı anlayışı devam etmiştir. Hükümdar ailesinin erkek üyelerinin her birinin tahta geçme hakkına sahip olması bir yandan güçlü preslerin tahta çıkmasını sağladığı gibi diğer yandan da taht sorunları yüzünden devletin parçalanmasına veya yıkılmasına ortam hazırladığı görülmüştür. Türklerdeki bu veraset (Katılım) anlayışının en zayıf noktaları olduğu ileri sürülmüştür. Hükümdarların, Tanrısal haklara sahip olduğu anlayışının İslamiyet in kabulünden sonra kurulan devletlerde de devam ettiği görülmüştür. Selçuklu hükümdarları Sultan unvanını kullanırken Sultan ailesinden gelenlere melik denilmiştir. 144
Melikler, Atabey denilen devletin güvendiği deneyimli kişiler gözetiminde deneyim kazamanları için Büyük Sultana bağlı olarak ülke yönetiminde yer alırlardı. Meliklerin kendi adlarına para bastırmaları, yabancı devletlerle antlaşma yapmaları yasaklanmıştı. Hutbe okutmak, Para bastırmak, Tuğra başta olmak üzere, Sancak, Nevbet (Bando), Taht, Taç, Arma, Unvan, Çetr (Küçük Saltanat Şemsiyesi), lakaplar, ok ve yay egemenliğin sembollerindendir. MERKEZ TEŞKİLATI (HÜKÜMET) Divan Örgütü: Türk İslam Devletleri nde devlet işlerinin görüşülüp karara bağlandığı organa Divan denirdi. Günümüzdeki Bakanlar kurulu ve TBMM nin görevlerini yaparlardı. Büyük Selçuklular da, Vezir-i Azam ın başkanlığında toplanan divana Divan-ı Saltanat (Büyük Divan) denirdi. Divan kararlarında son söz hükümdara aitti. Bu nedenle divan hükümdarların Danışma Meclisi olarak nitelendirilmiştir. Divan-ı Saltanat a bağlı olarak görev yapan divanlar da bulunmaktaydı. DİVANIN ADI Divan -ı İstifa Divan -ı Tuğra Divan -ı Arz Divan-ı İşraf Niyabet-i Saltanat GÖREVLERİ Maliye işlerine bakar Divan-ı Mezalim Divan başkanına Müstevfi denir Divan -ı İnşa'da denir. İç ve dış yazışmaları yürütür. Ferman be beratlara hükümdarın Tuğrasını çeker. Başkanına Tuğral-i denir. Askerlik işlerine bakar. Maaş defterlerini tutar. Mali ve İdari işleri kontrol eder. Başkanına Müşrif denir. Hükümdarın başkanlık ettiği yüksek mahkemedir. Hükümdarın olmadığı sırada devlet işlerine bakar. Sultan'a vekalet eden kişiye Naip denir. SARAY TEŞKİLATI Saray, sultan ve ailesi ile birlikte bazı görevlilerin yaşadığı yerdir. Saray hizmetleri önceleri Oğuz geleneğine göre yapılırken daha sonra İslami bir nitelik kazanmıştır. Emir -i Alem Devlete ait bayrağı taşıyan görevlidir. Emir -i Candar Sarayı koruyan askerlerin komutanıdır. Hacibü'l Hüccab Sultan ile Divan üyeleri arasındaki yazışma ve görüşmeleri düzenler Emir -i Çeşnigir Sultan'ın sofrasını hazırlar. Yemeği ilk tadan görevlidir. Şerabdar-ı Has Sultanın şerbetini hazırlayan görevlidir. Serhenk (Savuş) Seferde veya törende yol düzenini sağlayan görevlidir. Emir-i Ahur Sultanın saraydaki atların bakımını yapar Emir-i Silahdar Sultanın silahlarının korunması ve Taşınması yapan görevlidir Emir-i Meclis Sultana teşrifatçılık yapar. HUKUK Türk İslam Devletleri nde Hukuk 2 ye ayrılmıştır. 1. Şer i Hukuk: kaynağını Kur an dan alan hukuk kurallarıdır. Şer i davalara kadılar bakardı. Kadıların başında baş kadı da denilen Kad ül Küdat bulunurdu. Hükümdar veya vezir tarafından atanırdı. Kadılar din ile ilgili konularda yetkili sayılırlardı. 2. Örfi Hukuk: Kaynağını örf, adet, gelenek ve göreneklerden alan kurallardır. Bu mahkemelerin başı Emir-i Dad idi. YUSUF HAS HACİP KUTADGU BİLİG Has Hacip unvanını almadan önce doğum yerinden dolayı Balasagunlu Yusuf diye tanınan Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig ( mutluluk veren bilgi) isimli ünlü eserini 18 ayda yazmış, Edebiyata büyük marakı olduğu ileri sürülen Doğu Karahanlı Hükümdara Tamgaç Buğra Hana sunulmuştur. Kitabı çok beğenen Hükümdar, Balasagunlu Yusuf a Ulu Has Hacip unvanını ve Kaşgar da vezir yardımcılığı görevini vermiştir. Kutadgu Bilig Hükümdarlara öğüt veren ilk siyasetnamedir. 6645 Beyitten oluştuğu belirtilmiştir. Kitabın ilk nüshasının Uygurca ikinci nüshasının ise Arapça olduğu belirtilmiştir. Yusuf Has Hacip, eserinin bir bölümünde Kitabıma, okuyana mutluluk getirsin, ona doğru yolu göstersin diye Kutadgu Bilig adını koydum. Ben sözlerimi yasa, mutluluk, akıl ve akibet üzerine kurdum demiştir. Yusuf Has Hacip, eserinin bir başka bölümünde Alimlerin ilmi, halkın yolunu aydınlatır. İlim bir meşale gibidir, geceleri yanar ve insanlığa doğru yolu gösterir. Bu nedenlere alimlere saygı göstermek, onların ilminden yararlanmak gerekir demiştir. Yusuf Has Hacib, astronomi bilimini öğrenmek isteyenlerin, önce geometri ve hesap kapısından geçmesi gerektiğini söyler: Aritmetik ve cebir, insanı kemâle ulaştırır; toplama, çıkarma, çarpma, bölme, bir sayının iki katını, yarısını ve kare kökünü alma işlemlerini bilen, yedi kat göğü avucunun içinde tutar. Her şey hesaba dayanır. ÜNİTE 5 TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ 145
ÜNİTE 5 TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ AHMET YESEVİ Tarihte bilinen ilk Türk mutasavvıfıdır. Divan-ı Hikmet adlı eseri ile İslamiyeti tasavvuf yolu ile anlatmıştır. Eserinde dini ve ahlaki öğütlere genişçe yer vermiştir. Ahmet Yesevi, Karahanlıların egemen olduğu Yesi şehri yakınlarındaki Sayram kentinde doğmuştur. Yusuf Hemadani den eğitim almıştır. Anadolu ya hiç gelmemiş olmakla birlikte Anadolu da tanınan ve sevilen bir kişidir. Eserinde İslamın değerlerini Türk Kültürünün değerleri ile kaynaştıran Yesevi, özellikle bozkırlarda yaşayan Türk boylarının Müslümanlığı benimsemelerini kolaylaştırdığı ileri sürülmüştür. Ahmet Yesevi nin Arapça ve Farsçayı çok iyi bilmesine rağmen eserlerini Türkçe yazması kuşkusuz dikkate değerdir. Rivayete göre, Ahmet Yesevi kendisinden 200 yıl sonra yaşayan Timur un rüyasına girer ve ona Buhara nın fethini müjdeler. Bunun üzerine sefere çıkan Timur, Buhara nın fethini gerçekleştirir. Şükran hisleri ile Yesevi nin mezarını ziyaret eden Timur derhal bir türbe yapılması emrini verir. Kazakistan ın güneyinde Türkistan kentinde bulunan türbe 2 yılda tamamlanır. Türbe, Unesco tarafından Dünya tarih eseri olarak kabul edilmiştir. TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ Askeri davalara Kadıasker (Kazasker) bakardı. Sultan ın başkanlık ettiği özel mahkeme niteliğinde Divan-ı Mezalim bulunmaktaydı. Kadıların kararlarına burada itiraz edilebilirdi. Kararları kesindi. ORDU Dönemin en güçlü ordularının başında yer almaktaydı. Ordu komutanına Subaşı denirdi. Ordu çeşitli bölümlerden oluşmaktaydı. Merkez Ordusu Hassa Ordusu Sipahiyen (Atlı Askerler) Özel Ordu (Eyalet Askerleri) Türkmenler Bağlı Yardımcı) Kuvvetler Değişik kavimlerden satın alınarak yetiştirilirlerdi. Sultanın özel kuvvetleriydi. Devletten maaş alırlardı. Türk boylarından seçilen atlı kuvvetlerdir. Sulta bağlı olan 46 bin kişilik ordu kurdu. Ikta sahibi kişilerin yetiştirdiği atlı kuvvetlerdir. Maaş almazlardı. İktadan elde edilen gelirlerle geçinirlerdi. Daimi değil savaş zamanı orduya katılırlardı. Meliklerin, Valilerin veya Eyalet yöneticilerinin emrindeki kuvvetleridir. İlk dönemlerde ordunun büyük bölümünü oluştururlardı. Savaşta orduya katılır fethedilen yerlere yerleştirilirlerdi. Bağlı devlet yada beyliklerin kuvvetleridir. (Arap, Gürcü) TOPRAK YÖNETİMİ Türk İslam Devletleri nde toprağın sahibi devlettir. Devlete ait arazilere Mir i Arazi denirdi. Bu araziler çeşitli hizmetlerde kullanılmak üzere bölümlere ayrılmıştı. 1. Has Arazi: geliri Sultana ve saraya ait arazilerdir. Elde edilen gelirler saray masraflarına ayrılırdı. Hükümdar bu arazilerden akrabalarına bağışlarda bulunabilirdi. 2. Ikta Arazi: Meliklere, emirlere, komutanlara hizmetleri karşılığı verilen arazilerdir. Ikta sahiplerine maaş verilmezdi. Ikta arazileri işleyen köylülerde topladıkları vergilerden bir bölümünü geçimleri için ayırırlar, geri kalanı ile asker beslerlerdi. Bu topraklar devlete ait olduğundan Ikta sahipleri bu toprakları satamaz, devredemez veya miras olarak bırakamazdı. Devletin Ikta Sistemi Uygulanması ile; a) Yağmacılık veya çapulculuk yapan göçebe Oğuzları yerleşik yaşama geçirerek huzur ve güvenlik sağlanmıştır. b) Hazineden para çıkarılmadan Ikta ordusu adıyla büyük bir ordu elde edilmiştir. c) Toprağını 3 yıl boş bırakanların toprakları alınır bir başkasına verilirdi. Böylece toprağın sürekli ve verimli işlenmesi sağlanmıştır. d) Ikta bölgelerinde güvenlik, taşra bölgelerinde ise otorite sağlanmıştır. e) Ikta sahibi bölgelerinde oturmak zorunda olduğundan ülke asayişi de sağlanmıştır. 3. Vakıf Arazi: Geliri, cami, imarethane, darüşifa, medrese, kervansaray, yol, köprü gibi sosyal hizmetler için ayrılan arazilerdir. Amaçları dışında kullanılmazlardı. 4. Haraci Arazi: Üzerinde Müslüman olmayanların yaşadığı arazilerdir. Buradan alınan vergiler doğrudan hazineye aktarılırdı. 5. Mülk arazi: kişilere ait arazilerdir. Mülk sahipleri arazileri diledikleri gibi satar, miras olarak bırakır ya da vakıf araziye devredebilirdi. 146
MALİYE Türk İslam devletlerinin gelir ve giderlerinde büyük ölçüde benzerlik görülmektedir. Bunlar; 1. Müslümanlardan alınan öşür (ürün ) ayrıca hayvan vergisi. 2. Müslüman olmayanlardan alınan Haraç denilen ürün vergisi. 3. Müslüman olmayan askerliğe el verişli erkeklerden alınan Cizye vergisi. 4. Gümrük vergileri 5. Ticaretten elde edilen gelirler. 6. Savaşlardan elde edilen ganimetlerin 1/5i. 7. Maden, orman ve tuzla gelirleri. 8. Bağlı beylik ve devletlerden alınan vergiler. Toplanan bu vergiler Gûlam askerleri ile memur maaşları ve bayındırlık işlerine harcanırdı. DİL VE EDEBİYAT Devletin resmi ve edebiyat dili Farsça, eğitim öğretim ve bilim dili ise Arapça olmasına karşın orduda ve halk arasında konuşulan resmi dil Türkçedir. Farsça ve Arapçanın yoğun olarak kullanılması Türk Dili ndeki gelişmenin yavaşlamasına neden olmuştur. Temel eğitim kurumları medreselerdir. İlk Selçuklu Medreseleri Tuğrul Bey döneminde vezir Nizamülmülk ün Bağdat ta açtığı Nizamiye Medresesidir. Yetenekli çocuklar sıkı bir eğitimden geçtikten sonra buraya memur olarak atanırdı. Türk İslam hükümdarları bilime ve bilim adalarına büyük önem vermişler ve onları koruyuculukları altına alarak desteklemişleridir. Harezmi, Ibn-i Türk, Farabi, Ebu Reyhan ül Buruni, İbn-i Sina, Gazali, Ömer Hayyam hem dönemlerinde ve hemde geleceğe damga vuran bilim adamları olarak tanınmışlardır. EKONOMİ Büyük Selçukluların verimli topraklara egemen olması sayesinde tarım hayatında büyük bir canlılığın görüldüğü gibi egemen olduğu bölgelerden geçen ipek ve baharat ticaret yolları sayesinde de ticarette de bir hayli ileri girmişlerdir. Ticaretin gelişmesine önem vermişler tüccarların güvenliği ve ihtiyaçları için Kervansaraylar yaptırmışlardır. Selçuklu esnafı kendi aralarında Fütüvvet denilen dini iktisadi bir teşkilat kurmuşlardır. Her zanaat kolu ise bir Lonca ya bağlıydı. SANAT Çok geniş alanlara yayılan Türkler bir yandan karşılaştıkları uygarlıkların sanatından etkilenirken diğer yandan onları etkilemişlerdir. Özellikle mimari alanında ileri gitmişler, mimariye Kubbe sanatını getirmişleridir. Selçuklularda resim ve heykel sanatı dince yasak olarak nitelendirildiğinden fazlaca gelişmemiş bunların yerine Hattatlık, Çinicilik, Oymacılık gibi süsleme sanatları gelişmiştir. Resmi Dili Karahanlılar Gazneliler Büyük Selçuklular Tolunoğulları Aksitler Türkçe Farsça Farsça Arapça Eğitim Dili Türkçe Arapça Arapça Arapça Edebiyat Dili Edebiyat Dili Saray Ordu Dili Türkçe Arapça Arapça Arapça Türkçe Farsça Farsça Arapça Türkçe Türkçe Türkçe Türkçe TAÇ MAHAL Babür Hükümdarı Cihan Şahın 14. çocuğunun doğumu sırasında ölen eşi Mümtaz Mahal ( Ercümend Banu Begüm ) adına Hindistan ın Agra şehrinde yaptırdığı eşsiz güzellikteki türbedir.. Rivayete göre bu eseri yapan işçilerin bir daha aynı yapıttan bir daha yapmamaları için kolları kesilmiştir. Türbenin yapımında çok sayıda usta ile günde yirmi bin işçinin çalıştığı belirtilmiştir. Cihan Şah tarafından İstanbul dan davet edilen Mimar Sinan öğrencilerinden Mimar- Mehmet İsa Efendi ile Mimar Mehmet İsmail Efendi tarafından (1632 1652 ) 20 yılda tamamlanmıştır. Türbedeki yazılar ise Hattat Serdar Efendi nin eseridir. Mimar Mehmet İsmail Efendi tarafından mermerden yapılan kubbe 82 metre yüksekliktedir ve kubbe üzerinde altınlı bir alem yer almaktadır. Türbenin beyaz mermerden dört minaresi bulunmaktadır. Mümtaz Mahal ve eşi Cihan Şahın sandukaları üst katta kubbenin altında yer almasına karşın asıl mezarları en alt kattadır. Duvarlarında yüz binlerce sedef gömülü olan duvarlarında 42 zümrüt, 142 yakut, 625 pırlanta ve 50 adet iri incinin bulunduğu ileri sürülmüştür. Unesco nun Dünya Miras Listesinde yer alan bu şaheser yapıt Dünyanın 7 harikaları arasında yer almaktadır ÜNİTE 5 TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ 147
ÜNİTE 5 TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ NOTLARIM TÜRK DÜNYASI 2 2. BÖLÜM TÜRK DÜNYASI II MOĞOL (CENGİZ İMPARATORLUĞU 1206-1227) ò Moğollar, uzun süre Hunların, Göktürklerin ve Uygurların egemenliği altında kabileler halinde yaşamıştır. ò Moğol beylerinden olan Temuçin, Merkit, Kerait ve Nayman gibi güçlü Moğol Kabileleri ile Moğolca konuşan boyları egemenliği altında birleştirmiştir. ò Moğol boy beyleri 1196 da yapılan Kurultay da Temuçin i Cengiz unvanı ile kurduğu devletin başına han seçmişlerdir. ò Cengiz Han Çin i ve Harzemşah topraklarını ele geçirdikten sonra kısa sürede doğuda Çin Denizi nden batıda Almanya ya kadar uzanan büyük bir devlet kurmuşlardır. Moğolların batıya yönelik hareketlerinin bir çok Türk boyunun Anadolu ya gelmelerine ve Anadolu nun Türkleşmesine büyük katkı sağladığını BİLİYOR MUYDUNUZ? ò Bu dönemde Asya da başka bir siyasi otorite kalmadığından buranın en güvenilir ve huzurlu dönemi nitelendirildiği gibi, İpek Yolu nun hemen hemen tamamına sahip olmaları nedeniyle ticaretin güven içinde yapıldığı ileri sürülmüştür. ò Cengiz Han ölmeden önce İmparatorluğu oğulları arasında paylaştırmıştır. Ölümü üzerine imparatorluk toprakları üzerinde Cengiz soyundan gelenlerin yönetiminde bir takım devletler kurulmuştur. Bunlar; 1. ALTIN ORDA DEVLETİ (1227-1502) ò Cengiz Han Oğlu Cuci nin ölümü üzerine torunları Orda ile Batu arasında tercihini Batu için kullandığından Batu Han Merkez saray olmak üzere Hazar ve Karadeniz in kuzeyinde Altın Orda Devleti ni kurmuş ve sınırlarını Aral Gölü nden Macar topraklarına kadar genişletmiştir. ò Berke Han döneminde İslamiyet in resmen kabulü ile başta Kıpçaklar olmak üzere Türklerin Yoğun yaşadığı bu devlet, Türk İslam Devleti ne dönüşmüştür. ò Timur un desteği ile yönetimi ele geçiren Toktamış karışıklıkları önlemiş, devleti yeniden güçlendirmiş ise de bir süre sonra Maverahünnehir yüzünden Timur la anlaşmazlığa 148
düşmüştür. Toktamış Timur a karşı başarılı olamamış ve yenilmiştir. Toktamış tan sonra başlayan taht kavgaları Altın Orda Devleti nin parçalanmasına ve bu topraklar üzerinde Hanlıkların ortaya çıkmasına yol açmıştır. a) Kırım Hanlığı, b) Ejderhan (Astarhan) c) Kazan Hanlığı d) Kasım Hanlığı e) Sibir-Sibirya (Küçüm) Hanlığı f) Nogay Hanlığı ò Kırım Hanı Mengli Giray Başkent Sarayı alarak 1502 de Altın Orda Devleti ne son vermiştir. ò Altın Orda Devleti nin parçalanmasının ve yıkılmasının Rusların yayılması için uygun bir ortam yarattığını 2. İLHANLI DEVLETİ (1256-1336) BİLİYOR MUYDUNUZ? ò Cengiz Han ın torunu Hülagü tarafından mekez Tebriz olmak üzere İran üzerinde kurulmuştur. ò Azerbaycan ı ele geçiren Hülagü, Bağdat ı alıp Abbasi Devleti ne son vermiştir. ò 1243 Kösedağ Savaşı ndan sonra Türkiye Selçukluları üzerinde egemenlik kurdular. ò Suriye egemenliği için Memlüklerle yaptıkları Ayn-ı Calud Savaşı nda yenilgiye uğradılar. ò İslamiyet i benimsemesi üzerine Mahmud adını alan Gazan Han döneminde İslamiyet İlhanlılar arasında tam olarak yayılmıştır. ò İlhanlı Devleti nin yıkılması üzerine; a) İç Anadolu da Eretna Devleti b) Doğu Anadolu da Karakoyunlu Devleti c) Güneydoğu Anadolu da Akkoyunlu Devleti, d) Irak ta Celayirliler Devleti kurulmuştur. 3. ÇAĞATAY DEVLETİ (1227-1369) ò Cengiz Han ın oğullarından Çağatay ın ölümünden sonra Kara Hülagu Han tarafından kurulmuştur. Tarmaşirin Han döneminde İslamiyet i resmen kabul etmişlerdir. ò Devlet Türklerin çoğunlukta yaşadığı bölgede kurulduğundan ve halkın Moğolca yerine Türkçeyi kullanmasından dolayı devlet tamamen bir Türk devleti haline gelmiştir. ò Çağatay beylerinden olan Timur karışıklıklardan yararlanarak Hanlığa son vermiş (1369) ve bu topraklarda kendi adı ile anılan imparatorluğu kurmuştur. KUBİLAY HANLIĞI (1280-1368) ò Kubilay Han taht kavgalarını kazanarak kendisini Moğol hükümdarı ilan etmiş, merkezini Pekin e (Han Balık) taşıyarak yeni bir devlet kurmuştur. ò Türkleşmeyen ve İslamiyet i benimsemeyen tek Cengiz koludur. ò Çin de Yü-an adı ile bir hanedanlık kurmuştur. Ölümü üzerine hanlık zayıflamış, Moğolların bir bölümü ülkelerine dönerken bir bölümü kalabalık Çin nüfusu içinde Çinlileşerek benliklerini yitirmişlerdir. NOTLARIM ÜNİTE 5 TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ 149
ÜNİTE 5 TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ NOTLARIM TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ TİMUR İMPARATORLUĞU (1369-1501) ò Çağatay Devleti nin Emirlerinden olan Timur, Çağatay Devleti nin yıkılması üzerine Maverahünnehir ve İran ı içine alan devleti kurmuştur. ò Toktamış ile yaptığı savaşları kazanarak Altın Orda Devleti nin parçalanmasına yol açmıştır. Bu devletin parçalanması Rusların genişlemesine ortam hazırlamıştır. ò Egemenliğini tanımayan Karakoyunlular ve Celayirliler in Osmanlılar a sığınması üzerine Anadolu ya giren Timur Ankara Savaşı nda Yıldırım Bayezıd ı yenerek Anadolu Türk birliğinin bozulması, Türklerin batıya ilerleyişinin durması, İstanbul un fethinin gecikmesi gibi Türk Tarihi açısından bir dizi olumsuzluklara neden olmuştur. ò Timur Çin seferine hazırlanırken ölmüştür. Toprakları oğulları arasında paylaşılmış ve Özbeklerin (Şeybanilerin) saldırıları sonucunda yıkılmışlardır. Timur Cengiz soyundan gelmediğinden Han unvanını kullanmamıştır. Çağatay soyundan birini tahta çıkararak biçimsel olarak ona bağlı Emir unvanı ile ülkeyi yönetmiştir. Devlet hükümdar ailesinin ortak malıdır anlayışının benimsenmesi yüzünden Mirza denilen hanedan üyeleri arasında sık sık taht sorunları yaşanmıştır. Orduları Onluk Sistem e göre düzenlenmiştir. Çağatay Türkçesi ve Uygur Alfabesini kullanmışlardır. Timur un torunlarından olan Emir Uluğ Bey in Astronom ve Matematikçi olduğu belirtilmektedir. Ali Şir Nevai ve Timur un soyundan gelen son Emir Hüseyin Baykara ünlü şairlerdir. Mimari ve minyatür sanatlarında ileri gitmişlerdir. Ak Saray, Bibi Hanım Mescidi, Gök Saray oldukça ünlüdür. * Timur un bir çatışmada ayağından aldığı yaralar nedeniyle aksadığını (topalladığını) bu yüzden bazı tarihçilerin Topal veya Aksak Timur karşılığı Timurlenk dediklerini BİLİYOR MUYDUNUZ? KARADENİZ'İN KUZEYİNDEKİ SİYASİ GELİŞMELER KIRIM HANLİĞİ ( 1440 1783 ): - Hacı Giray Han tarafından 1440 da Kırım da kurulmuştur. Altın Orda Devleti topraklarında kurulan en önemli ve en büyük hanlıktır. - Hacı Giray ın ölümü üzerine taht sorunu başlamış ve Osmanlılardan yardım istemişlerdir. Fatih Sultan Mehmet, Gedik Ahmet Paşayı Kırım a göndererek 1475 de Kırım ı Osmanlı Devletine bağlamıştır. - Kırım Osmanlılar ile Ruslar arasında yapılan 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması ile bağımsız kalana kadar yine Cengiz soyundan gelen Giray denilen Hanlar tarafından yönetilmiştir. - Ruslar 1783 de Kırım ı tamamen işgal etmişlerdir. Osmanlı Devleti 1792 Yaş Antlaşmasında Kırım ın Rusya ya ait olduğunu kabul etmek zorunda kalmıştır. - Kırım günümüzde Ukrayna ya ait Özerk Cumhuriyettir. EJDERHAN ( ASTRAHAN ) HANLIĞI ( 1466 1557 ): - Merkezi Astrahan( Hacı Tarhan şehri ) olan Ejderhan Hanlığı Kasım Han tarafından kurulmuştur. Başkentinden dolayı Astrahan Hanlığı da denilmiştir. - Hanlık önemli ticaret yolları üzerinde yer aldığından sürekli saldırılara uğramıştır. - Rus saldırılarına karşı Osmanlı Sultanları Don Volga ( İdil ) Kanal Projesi dahil birçok önlem almış iseler de saldırıları önleyememişlerdir. Rus Çarlığı tarafından ortadan kaldırılmıştır. 150
- Günümüzde Rusya Federasyonu na bağlı Dağıstan bölgesindedir. KAZAN HANLIĞI ( 1437 1552 ): - Altın Orda Hükümdarı Toktamış ın oğlu Uluğ Muhammed Han tarafından başkent Kazan olmak üzere kurulmuştur. - Halkı Bulgar Türkleri ile Kıpçaklardan oluşmuştur. - Bir süre Rusları egemenlikleri altında tutmuş iseler de Rus saldırılarına dayanamamışlar ve Ruslar tarafından yıkılmışlardır. - Rusların Kazan Hanlığını alması diğer Türk Hanlıkları üzerindeki baskılarını artırmayı kolaylaştırmıştır. - Günümüzde, Tatar adı verilen Kazan Türklerinin yurdu, Tataristan, Başkırdiztan ve Çuvaşistan bölgeleridir. KASIM HANLIĞI ( 1445 1681 ) : - Kazan Hanı Uluğ Muhammed in oğlu Kasım Han tarafından başkent Kasım şehrinde kurulmuştur. -Rusların kışkırtması ile Kasım Hanın, Kazan Hanlığı tahtını ele geçirmek istemesi yüzünden savaşlar çıkmıştır. Kasım Hanlığını kışkırtan Ruslar 1681 de Kasım Hanlığına son vermişlerdir. KÜÇÜM ( SİBİR ) HAN LIĞI ( 1563 1628 ): - Taybuğa Han tarafından Batı Sibirya da kurulmuştur. Halkı Kıpçak, Kırgız ve Yakut Türklerinden oluşmuştur. - Halkını Müslümanlaştırmaya çaba harcayan Rusları Sibirya dan çıkarmayı başaran ünlü hükümdarları Küçüm Handan dolayı Küçüm Hanlığı olarak da tanınmıştır. - Küçüm Hanın ölümünden sonra Ruslar tarafından ortadan kaldırılmışlardır. Sibirya nın isminin Sibir Türklerinden geldiğini BİLİYOR MUYDUNUZ? NOGAY HANLIĞI ( 16. ve 18. Yüzyıllar ): - Hazar Denizi ve Aral Gölünün Kuzeydoğusunda merkez Saraycık olmak üzere kurulmuştur. Adını Altın Orda Devletinin ünlü komutanlarından olan Nogay dan almıştır. - Halkının çoğunluğu Kıpçak Türkleridir. - Ruslar tarafından yıkılmışlardır. - Doğuya giden Nogaylara, Özbekler ve Kazaklar başlarına giydikleri şapkadan dolayı Karakalpaklılar adını vermişlerdir. TÜRKİSTAN - HİNDİSTAN VE İRAN'DAKİ GELİŞMELER Timur un ölümünde sonra imparatorluğu parçalanmış ve toprakları üzerinde yeni devletler ortaya çıkmıştır. Bunlar; a) ŞEYBANİLER (ÖZBEKLER) (1428 1598) ò Batı Türkistan da kurulmuş bir Türk devletidir. Şeybanilerin kurulduğu bu bölgede Özbeklerin bulunmasından dolayı bunlara Özbekler de denilmektedir. ò Altın Orda hükümdarları soyundan gelen Ebü l Hayr Han tarafından kurulmuştur. ò Ebü l Hayr Han ın ölümü üzerine Özbekler asıl hanlıktan ayrılarak kuzeye çekilmiş ve başlarına buyruk hareket etmeye başlamışlardır. Bu yüzden bunlara Kazak denilmiştir. Bugünkü Kazakların atalarıdır. ò Muhammed Şeybani döneminde yeniden güçlenseler de Kırgızların ve Safevilerin saldırıları sonucu güçlerini kaybetmişlerdir. Horasan Safevilerin, Taşkent yöreleri Kırgızların eline geçmiş, diğer bölgelerinde Özbek hanlıkları diye tanınan Hive, Buhara ve Hokand Hanlıkları kurulmuştur. NOTLARIM ÜNİTE 5 TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ 151
ÜNİTE 5 TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ NOTLARIM TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ b) SAFEVİLER (1502 1736) ò Akkoyunlu Devleti nin yıkılmasından sonra Şah İsmail tarafından İran da kurulmuş bir Türk hanedanıdır. Devlet ismini bir Tarikat şeyhi olan Safiyüddin den almıştır. ò II. Bayezıd döneminde başlayan Osmanlı Safevi ilişkileri Safevilerin desteklediği Şah Kulu İsyanı ile önemli ölçüde gerginleşmişti. Yavuz Sultan Selim İran üstüne yürüyerek Çaldıran Savaşı nda 1514 Şah İsmail i yenilgiye uğratarak Tebriz i ele geçirmişti. Kanuni döneminde de Osmanlı İran Savaşları sürmüş 1555 Amasya Antlaşması ile Tebriz, Doğu Anadolu ve Irak Osmanlılara geçmiş ve bir süre savaş olmamıştır. 1590 Ferhat Paşa Antlaşması ile İran ın topraklarının bir bölümü Osmanlılara geçmiş, IV. Murat döneminde yapılan Kasr-ı Şirin Antlaşması ile yaklaşık bugünkü Türkiye-İran sınırı çizilmiştir. Ancak barış uzun sürmemiş 1724 de yeniden savaşlar başlamıştır. Bu süreç içinde Afşar Türklerinden Nadir Han ın başa geçmesi ile Safevi Hanedanı son bulmuş, 1750 yılına kadar sürecek olan Afşar Hanedanı dönemi başlamıştır. Afşar Hanedanı na son veren Zendler e (1750 1779) ise 1925 tarihine kadar sürecek olan bir başka Türk Hanedanlığı olan Kaçarlar Hanedanlığı son vermiştir. Kaçar Hanedanlığı na da Fars asıllı olan Pehlevi Hanedanlığı nın kurucusu Rıza Şah Pehlevi son vermiştir. ò Pehlevi Hanedanlığı ise 1979 da Ayetullah Hümeyni önderliğindeki İranlılar tarafından sona erdirilmiş günümüzdeki İran İslam Cumhuriyeti kurulmuştur. ò İran ın Türk yönetiminden çıkması Türkiye Cumhuriyeti nin Orta Asya Türk Dünyası ile ilişkilerinin önemli ölçüde zayıflamasına neden olmuştur. c) HİNDİSTAN TÜRK SULTANLARI VE BA- BÜRLÜLER Hindistan Türk Sultanlıkları (1206 1413) ò Hindistan da Türk varlığı Gazneliler ile başlamıştır. Gaznelilere son veren Afgan asıllı Gurlular bir süre Kuzey Hindistan a egemen olmuşlardır. Gurluların Delhi valiliğine atadıkları Kutbeddin Atabeg Lahor ve Pencap yörelerini alarak Delhi Türk Sultanlığını kurmuştur. ò Şemsiye Hanedanlığı, Sultan Balaban Dönemi ve Kalaç Hanedanlığı Dönemlerinde Moğollardan kaçan Türkleri koruma altına almış ve Moğolların Hindistan a girmelerini engellemiştir. ò Tuğluk Hanedanı döneminde Hindistan a giren Timur, Hindistan Türk Sultanlıklarını kendine bağlamış ise de bu devletin zayıflaması üzerine Afganlıların Delhi yi ele geçirmeleri ile Hindistan Türk Sultanlıkları Dönemi son bulmuştur. Babürlüler (1526 1858) 152