Tarih Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS) Haziran 2014 Haziran 2014 Yıl 7, Sayı XVIII, ss. 223-233. Year 7, Issue XVIII, pp. 223-233. DOI No: http://dx.doi.org/10.14225/joh517 DE RE MILITARI YE GÖRE X. YÜZYILDA BİZANS SEFER ORGANİZASYONLARI HAKKINDA BAZI NOTLAR Tuğçe Müge SAKARYA BOZALİOĞLU Özet Bizans askerî yazınının geçmişi İ.Ö. IV. yüzyıla dek dayanan Yunan savaş anlatıları geleneğinin devamı sayılmaktadır. Siyasî, teknolojik, dinî, ekonomik ve coğrafî değişikliklerle birlikte bu gelenek Bizans yazını içinde kendine özgü bir biçime kavuşmuştur. De Re Militari olarak bilinen anonim Bizans kaynağı, X. yüzyılda Bizans ordu teşkilâtının idarî ve kurumsal yapısından ziyade, ordunun uyguladığı taktik ve stratejilere ışık tutmaktadır. Bununla beraber, imparatorun da katılacağı büyük çaplı seferlerde kurulacak olan ordugâhın şeklini, ölçülerini, nasıl kurulup nasıl toplanacağını, içindeki birliklerin nasıl yerleştirileceğini de aktaran ayrıntılı bir el kitabı niteliği taşımaktadır. Bu çalışmada Bizans askerî yazınına ait diğer örneklerle beraber De Re Militari kaynağı değerlendirilerek, X. yüzyılda Bizans İmparatorluğu nun kuzeybatı sınırında düzenlenen sefer organizasyonları ile uygulanan bazı taktikler verilmiştir. Anahtar Kelimeler: Bizans İmparatorluğu, De Re Militari, Ordugâh, Sefer Organizasyonları, Taktik. Bu makalede De Re Militari olarak da bilinen X. yüzyıla ait anonim taktik kitabı kullanılmıştır. Taktik kitabıyla ilgili çevirilerde G. T. Dennis in Three Byzantine Military Treatises, ed.& trans. G. T. Dennis, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington DC, 1985 eserinde kullanılan transkripsiyon esas alınmıştır. Bu makale yazarın İki Anonim Bizans Kaynağı na göre X. yüzyılda Bizans Ordusu başlıklı yayımlanmamış doktora tez çalışmasından üretilmiştir. Arş. Gör., Osman Gazi Üniversitesi Tarih Bölümü.
Tuğçe Müge Sakarya Bozalioğlu Some Notes on X. Century Byzantine Military Campaigns According to De Re Militari Abstract An anonymous Byzantine military text known as De Re Militari includes valuable information on tenth century Byzantine military campaigns in the northwest border of the Empire. The source deals with tactics and military camp organisations rather than administrative or institutional organisation of the tenth century Byzantine army. Nonetheless, De Re Militari presents detailed account on form and measurements of a large scale military campaign, setting up a camp, marching out of a military camp and so on. This study contains some notes on tenth century Byzantine military campaigns and tactics according to De Re Militari and other relevant Byzantine military texts. Key words: Byzantine Empire, Campaign Organisation, De Re Militari, Military Camp, Tactics. Giriş De Re Militari olarak bilinen anonim Bizans kaynağı, X. yüzyılda Bizans ordu teşkilâtının idarî ve kurumsal yapısından ziyade, ordunun uyguladığı taktik ve stratejilere ışık tutmaktadır. Anonim Taktik Kitabı olarak Türkçe ye tercüme ettiğimiz kaynak, seferde uygulanan taktiklerle beraber, İmparatorluğun kuzeybatısında Bulgarlara karşı karadan düzenlenen ve İmparatorun da eşlik edeceği büyük çaplı bir seferde ordugâhın nasıl kurulacağına dair ayrıntılı bilgi verilmektedir. Kaynak; ordugâhın şeklini, ölçülerini, nasıl kurulup nasıl toplanacağını, içindeki birliklerin nasıl yerleştirileceğini de içeren detaylı bir el kitabı niteliği taşımaktadır. Eserin giriş kısmının ve başlığının bulunmaması hangi imparator tarafından ne zaman yazdırıldığı konusunda fikir yürütmeyi zorlaştırmaktadır. Buna rağmen eserin kaleme alındığı tarihe dair ipuçları bulunmaktadır. Kaynakta Athanatoi 1 birliğinden söz edilmektedir. Athanatoi birliği, 970 yılında İmparator Ioannis Çimiskis tarafından kurulmuştur 2. Bu bilgi incelediğimiz 1 Ölümsüzler. 2 A.K. Kazhdan, Athanatoi, The Oxford Dictionary of Byzantium, (ed.) Alexander P.Kazhdan, Oxford University Press, Oxford, 1991, vol. 1, s. 220; The History of Leo the Deacon, Byzantine Military Expansions in the Xth Century, introd., transl., and annotations by Alice- Mary Talbot and Denis F. Sullivan, Washington/DC 2005, s. 157; W. Treadgold, Byzantium and Its Army, 284-1081, Stanford University Press, Stanford, California, 1995, s. 36; E. McGeer, [224]
De Re Militari ye Göre X. yüzyılda Bizans Sefer Organizasyonları Hakkında Bazı Notlar anonim kaynağın, 970 yılından sonra kaleme alındığını göstermektedir. Kullanılan üslûptan ve Bulgar toprakları denmesinden yola çıkılarak yazarın hitap ettiği genç imparatorun II. Basileos 3 olduğuna dair bir sonuca varmak mümkün gözükmektedir 4. İmparator II. Basileos un İmparatorluğun kuzeybatısındaki ilk faaliyet 986 yılındaki Balkan seferidir 5. Bulgar çarı Samuel e karşı düzenlediği ilk seferde İmparator II. Basileos başarısız olsa da iç karışıklıkları bastırdıktan sonra 991 yılından itibaren Balkan sınırında da hücuma dayalı bir politika izleyebilmiştir 6. Kaynakta anlatılanların 991 den 995 yılına kadar yaşanan olaylar olduğu ve kendisine hitap edilen imparatorun da II. Basileos olduğu tahmin edilmektedir 7. Sonuç olarak, eserin 986-991 yılları arasında kaleme alındığı düşünülmektedir. X. Yüzyılda Bizans Sefer Organizasyonları Bizans ordusu, büyük çaplı hücuma yönelik; sınır bölgelerinde küçük çaplı baskın veya vur-kaç operasyonlarını içeren ve Konstantinopolis veya başka büyük merkezlerden yönetilen savunmaya dayalı olmak üzere üç çeşit sefer düzenliyordu 8. Sefere çıkılmasına karar verildikten sonra ordu için gerekli olan erzak, saman, silâh gibi malzemenin toplanması ve giderlerin idaresi içn themalardaki protonotarioslar 9 ile Konstantinopolis te bulunan çeşitli ambar ve atölyelerin yetkililerine haber veriliyordu 10. Sefer için gerekli olan erzak ve malzeme toplandıktan sonra touldon adı verilen ordu yükü de orduya eşlik ediyordu. Anonim kaynakta şöyle söylenmektedir: Bütün kâhyalar ve teçhizat, yük hayvanları ile beraber ortada bulunmalıdır. İmparatorun ordu yükü, diğer tüm teçhizatın önünde bulunmalı ve tanınabilmesi için belirli bir işaret taşımalıdır 11. Buna göre, ordunun Sowing the Dragon's Teeth: Byzantine Warfare in the Tenth Century, Dumbarton Oaks Studies, Washington, 2008, s. 199, 221. 3 976-1025 yılları arasında hüküm sürmüştür. 4 G. T. Dennis, 1985, s. 242, 243. 5 G. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, çev. F. Işıltan, TTK Yayınları, Ankara, 1999, s. 279. 6 G. Ostrogorsky, a.g.e., s. 279-283. 7 G. T.Dennis, 1985, s. 242. 8 Bkz. J. Haldon, Warfare, State and Society in the Byzantine World, 565-1204, UCL Press, Taylor&Francis e-library, 2003, s. 148, 149. 9 Sakellion dairesine bağlı olan ve themalardan orduya erzak sağlamakla görevli olan memurlar. Bkz. A. Kazhdan, Protonotarios, The Oxford Dictionary of Byzantium, (ed.) Alexander P. Kazhdan, Oxford University Press, Oxford, 1991, Vol 3, s. 1746. 10 Bkz. J. Haldon, a.g.e., s. 143, 145. 11 G. T. Dennis, 1985, s. 278, satır 15-17. [225]
Tuğçe Müge Sakarya Bozalioğlu ilerleyişi sırasında imparatorun ordu yükü ile beraber diğer tüm ordu yükü de korunaklı bir biçimde götürülüyordu. Ayrıca, Bir ordunun atları için kendi ülkesinden yirmi dört günden fazla süre yetecek kadar arpayı yanında götürmesi mümkün değildir 12 ve Eskilere göre de bizim tecrübeyle doğruluğunu tespit ettiğimize göre de geri hizmette bulunan işe yaramaz kalabalığı veya gerekenden fazla teçhizatı ya da çok sayıda katır, eşek veya deveyi düşman topraklarına götürmek çok zararlıdır. Bu özellikle, engebeli, ağaçlıklı dağ geçitleri ile çok dar yolların bulunduğu Bulgar toprakları için doğrudur. Eğer ordu böyle bir yoldan geçmeyi planlıyorsa, bu tür bir kalabalık onları çok yavaşlatır. Ordu, hiçbir amaca hizmet etmeyen işsiz bir kalabalık, gereksiz ordu yükü, kıymetli eşya ve pahalı teçhizat götürürse tek günlük bir yolculuk dört günde bile tamamlanamaz 13 denmektedir. Ordunun sefere çıkarken yanında götürdüğü arpayla ilgili diğer kaynaklarda 14 da benzer bir rakam verilmektedir. Şu durumda, hem sefere çıkmadan önce toplanabilen arpa miktarı sınırlıdır hem de daha fazlasını götürmek orduyu yavaşlatacağından gereksiz görülmektedir. Bununla beraber, Bu yolu geri dönmek için ya da orduya erzak getirmek için kullanmaya niyetlenirsek de endişelenmemize gerek yoktur 15 ve Seferde bulunan orduların ihtiyaçları Roma topraklarından tedarik edilmezse, açlık bizi kuşatmayı kaldırmak zorunda bırakır. Kendi ülkemizden erzak getiremezsek.. ordu kıymetli bir şey elde etmek için yeterli süre dayanamayacaktır 16 İfadeleri, ihtiyaç olduğunda zaman zaman erzak getirilebildiğini düşündürmektedir. Ancak, Açıktır ki, gerekenler kendi ülkemizden orduya getirilmezse, hiçbir başarı elde edemeden geri döneriz. Düşmanın büyük gücü ve yüce kuvvetiyle yapamadığını erzak noksanlığı başaracak ve orduyu kuşatmayı kaldırmaya zorlayacaktır...kuşatma aletleri süratle ve hızlıca kurulmalıdır, herhangi bir gecikme olursa, erzak boş yere tüketilmiş olur 17 ifadeleri sefere çıkıldıktan sonra orduya erzak getirilmesinin zor ve ender olduğunu anlatır niteliktedir. Dahası, anonim kaynaktan anlaşıldığı kadarıyla Bizans ordusu elverişli bölgelerde ordugâhtan dışarı asker göndererek yiyecek toplanması yoluna da başvuruyordu. 12 G. T. Dennis, 1985, s. 302, satır 21-22 ve s. 304, satır 23. 13 G. T. Dennis, 1985, s. 286, satır 3-5 ve s. 288, satır 6-11. 14 J. Haldon, 2003, s. 145. 15 G. T. Dennis, 1985, s. 2 98, satır 49-50. 16 G. T. Dennis, 1985, s. 304, satır 24-26. 17 G. T. Dennis, 1985, s. 304, satır 30-35. [226]
De Re Militari ye Göre X. yüzyılda Bizans Sefer Organizasyonları Hakkında Bazı Notlar Sefere çıkan bir ordu için yiyecek kadar önemli bir diğer ihtiyaç da sudur. Hem ordunun geçtiği yerlerde hem de ordugâh kurulan yerlerde su bulunması, ordunun bu önemli ihtyacını karşılamak için önemli olduğu kadar güvenli ordugâh yerleri de sayılıyordu:...geçilmesi zor bir nehir, göl, nehir kıyısı, dere bulunan, ordugâhı tek veya iki taraftan muhafaza edebilecek bir yer ara ve burada kamp kur. Eğer burada bulunan nehir küçük ve geçilmesi kolaysa, ordugâhı, nehir arada kalacak şekilde kur, atlara nehrin aşağısında su ver ki suyun yukarısı temiz kalsın 18...özellikle yaz aylarında, su bulunmayan yerlerden geçirmek tehlikelidir. Kışın sıklıkla birlikler bütün bir gün boyunca su olmadan dayanabilirler ama yaz zamanı öğle yemeği vaktine kadar bile dayanamaz, atlarla beraber adamlar da telef olurlar. İki savaşla mücadele etmek çok kötü bir şeydir; biri düşmana karşı ve diğeri su yokken sıcağa karşı olanı kastediyorum. Eğer gerekirse, yine de, su olmayan daha kısa yoldansa, üç ya da dört günlük zahmetli bir yolu tercih etmelidirler 19. Sefere çıkılmadan önce yapılması gerekenler arasında erzak ve teçhizat gibi ordunun ihtiyaçlarının karşılanmasının yanında themalarda bulunan askerlerin adnoumion 20 adı verilen listelere kaydedilmesi yer alıyordu. Bu listeler sayesinde, themalarda sefere katılabilecek asker sayısının ve bunların teçhizatlarının (at, silâh gibi) durumunun önceden belirlenmesi mümkün oluyordu. Bununla beraber, askerlerin sağlık durumunun da kaydedildiğini ve kötü sağlık durumunun bir askerin sefere çıkmaması için geçerli bir sebep olduğunu anlıyoruz:...kimlerin gerçekten güçsüz olduğu için geride bırakıldığını 21... Hastalık nedeniyle görev yerinden ayrılan askerler, bunu tercihen değil de istemeyerek yaptıkları için herhangi bir suç işlememiş sayılırlar 22. Adnoumionun hem seferden önce hem de seferden sonra tutulduğu da belirtilmektedir: Ordu geri dönerken ve kendi topraklarındayken de yoklama listesinin tamamlanması gerekmektedir ki hiç kimse imparatorluk izni olmadan çekilmeye cesaret edemesin 23. Asker isimleri, askerlerin sağlık durumu ve teçhizatlarının kaydedildiği adnoumionun hem sefere çıkılmadan önce hem sefere çıkıldıktan sonra tutulması; sefer sırasında ne kadar zayiat 18 G. T. Dennis, 1985, s. 248, satır 54-59. 19 G. T. Dennis, 1985, s. 284, satır 4-12. 20 ἀδνούμιον. Bkz. E. McGeer, Adnoumion, The Oxford Dictionary of Byzantium, (ed.) Alexander P. Kazhdan, Oxford University Press, Oxford, 1991, Vol. 1, s. 21. 21 G. T. Dennis, 1985, s. 320, satır 11-12. 22 G. T. Dennis, 1985, s. 320, satır 19-21. 23 G. T. Dennis, 1985, s. 322, satır 31-34. [227]
Tuğçe Müge Sakarya Bozalioğlu olduğunun belirlenmesiyle beraber, askerlerin denetlenmesiyle ordunun durumunun gözden geçirilerek gerekli önlemlerin alınmasına da hizmet ediyordu. Erzak, teçhizat temin edilmesi, bunların denetlenmesi ve themalarda bulunan askerlerin adnoumion listelerine kaydedilmesi kadar askerlerin uygun adım yürüyüş ve ordugâh kurma konularında talim yapması da sefere çıkılmadan önce yapılması gerekenlerdendi: Düşman topraklarına varmadan önce ordugâhın planını orduya öğretmek ve henüz kendi topraklarındayken birliklere üç veya dört kez düzgün sırada kamp kurdurmak ve hepsinin kusursuz olarak yaptığını görmek gereklidir. Böylece, her adam kendi yerini tam olarak öğrenir ve düşman topraklarında güvenli bir şekilde kamp kurabilir 24... Ordu, henüz kendi topraklarındayken eğitilmelidir, böylece iyi bir şekilde ve düzgün sırayla uygun adım ilerlemeye alışacak, düşman topraklarında da aynı düzeni koruyacak ve düşmanın neden olabileceği herhangi bir zarardan etkilenmeyeceklerdir 25. Bununla beraber askerlerin sefer sırasındaki özel görevlerinin bir gün önceden planlanarak talimatname olarak hazırlanıp askerlere verildiği de belirtilmiştir: Askerlerin baskına gönderilmesi, erzak toplamak için gönderilenlere nezaret etmek üzere görevlendirilmesi gibi ertesi gün yapılması gereken ve çoğunu burada anlatmış olduğumuz görevlerin tamamının bir gün önceden çok dikkatli bir şekilde planlanarak ve incelenerek talimat olarak hazırlanması gereklidir. Tam zamanında hazır olmaları için göreve gönderilecek her askere verilecek olan emirler yazılı olarak açık hale getirilmelidir 26... Mavrikios a atfedilen strategikon 27, İmparator VI. Leon a atfedilen taktika 28 adlı askerî el kitaplarında olduğu gibi sefer organizasyonları kitabında da kare veya dikdörtgen şeklinde bir ordugâh kurulması önerilmektedir. Ancak, 24 G. T. Dennis, 1985, s. 322, satır 3-7. 25 G. T. Dennis, 1985, s. 322, satır 9-12. 26 G. T. Dennis, 1985, s. 326, satır 4-10. 27 Eski otoriteler kamp ya da siper için bize çeşitli şekiller tanımlamışlardır ama biz (buradaki yazar) basit olduğu ve düzeni sağladığı için dikdörtgen biçiminde dörtkenarlı bir şekil tercih ediyoruz (önermektedir). Bkz. Strategikon, Haz. G.T. Dennis, çev. V. Atmaca, Kırmızı Kedi Yayınevi, İstanbul, 2010, s. 204. 28 Eski otoriteler kamp ya da siper için bize çeşitli şekiller tanımlamışlardır ama basit olduğu ve düzeni sağladığı için dikdörtgen biçiminde dörtkenarlı bir şekli tercih ediyoruz. Bkz. The Taktika of Leo VI, text, translation and commentary by George T. Dennis, Dumbarton Oaks Texts 12, Washington DC, 2010, s. 205, 206. [228]
De Re Militari ye Göre X. yüzyılda Bizans Sefer Organizasyonları Hakkında Bazı Notlar burada önemli bir ifade dikkat çekmektedir: Çarpışma sırasında düşman tarafından kolayca çevrelenemeyeceğinden, bu ordugâh kurma şekli diğerlerine göre daha sağlamdır. Düşmanın bir kanattan veya iki kanattan saldırması gerekir; eğer üç veya dört kanattan saldırmaya kalkışırlarsa bütün çarpışma düzenleri bozulacak, güçsüzleşecek ve kolayca yenileceklerdir. Düşmana ait birlikler tarafından etrafı kolaylıkla çevrilebileceğinden daire şekli, eskilerin de düşüncesine göre, güvenli değildir 29. VI. Leon un taktika sından ve Mavrikios un strategikon undan farklı bir biçimde dörtkenarlı bir şeklin seçilmesinin sebebi de sunulmaktadır. Buna ek olarak, coğrafî koşulların kare veya dikdörtgen şeklinde ordugâh kurmaya izin vermemesi durumu için de şöyle bir açıklama yapılmıştır:...bölge ordugâhın çok dar ve yayılmış olarak kurulmasına sebep oluyor ve yakında bir dağ çıkıntısı bulunuyor. Buradan atılan ok, mızrak ve benzeri ordugâha ulaşabilir 30... ordugâh arazinin doğasına uygun bir şekilde kurulmuş ve orduda bu korumasız bölgeyi savunacak sayıda hafif silâhlı birlikler ve çok sayıda hoplitis bulunuyor, o zaman geceyi bu tehlikeli bölgede geçirebilirler 31... Ama eğer, çadırlar kolaylıkla vurulabilecek bir mesafede bulunuyorsa, o zaman, böyle bir yere ordugâh kurmamalıyız 32... Eğer daha uygun bir yer bulunursa, uzak mesafede olsa bile... uygun yere ulaşana dek azar azar ilerleyip şafak sökmeden önce orduyu buraya taşımalısın 33... Ama eğer, düşman saldırısı bekleniyorsa, gece dar ve engebeli arazilerde ilerlemememiz gerekir. Daha az güvenli olsa bile daha yakında bulunan bir yerde gündüz kamp kurmak daha iyidir 34 demek ki, kare veya dikdörtgen şeklindeki ordugâhların kolay ve çabuk kurulması dışında muhafazalı bir vaziyette konaklamayı sağlaması avantajı da vardı. Bunlarla beraber, arazinin uygun olmadığı yerlerde herhangi bir saldırı durumunda kamplar arasında askerlerin geçişi mümkün olduğu sürece, ordunun ikiye bölünerek ordugâh kurulması da tavsiye edilmiştir. Kare veya dikdörtgen şeklinde ordugâh kurulmasının hiç mümkün olmadığı yerlerde daire şeklinde ordugâh kurularak çarpışmaya hazırlanılması önerilmiştir. Bu yöntem büyük olasılıkla savunmaya dayanan, küçük çaplı ve kısa süreli seferlerde kullanıyordu. 29 G. T. Dennis, 1985, s. 246, satır 19-26. 30 G. T. Dennis, 1985, s. 270, satır 38-39. 31 G. T. Dennis, 1985, s. 270, satır 41-42. 32 G. T. Dennis, 1985, s. 270, satır 40-47. 33 G. T.Dennis, 1985, s. 270, satır 51-52. 34 G. T. Dennis, 1985, s. 270, satır 55-56. [229]
Tuğçe Müge Sakarya Bozalioğlu Kare veya dikdörtgen şeklinde ordugâh kurmak yerine daire şeklinde ordugâh kurulması sadece kuşatma sırasında kurulan ordugâhlar için tavsiye edilmektedir. Kuşatma sırasında daire şeklinde ordugâh kurulmasının ilk nedeni, fiziksel olarak bunun mümkün olması; ikinci nedeni ise, kuşatılan yere insan giriş çıkışına izin vermeyerek erzak, insan gücü yardımları ve haber alış verişini engellemektir. Ordugâh kurulacak yerin tespitinde sefere gidilen bölgeyi çok iyi bilen doukatores ile kamp alanının ölçülmesinden sorumlu olan minsouratorlar görevlendiriliyorlardı. Doukatoresin sorumluluğu sadece coğrafyayı iyi bilmek değildi ki kaynaktan anlaşıldığı kadarıyla bunların düşman topraklarını düşmanın kendisinden bile daha iyi biliyor olması bekleniyordu:...bu yollar kullanmadıklarından düşman için de bilinmezdir. Ancak bunlar tecrübeli doukatoreslerin bildiği yollardır ve geçmeye uygundurlar 35. Bunlarla beraber, doukatores adı verilen askerler umulmadık bir durumla karşılaşıldığında ordunun kısa süre için kuracağı kamp yerlerinin belirlenmesinde ve güvenli yollardan ilerleyişin sağlanmasında da söz sahibiydiler:...yolları bilmenin yanı sıra orduyu dağ geçitlerinde idare edebilir, ileriye yönelik plan yapabilirler ve ordugâhların tam mesafelerini, uygun mevkileri ve ordugâhın zor durumda kalmaması için nerelerde yeteri kadar su bulunduğunu bilirler. Düşman topraklarının topografyasını detaylı bir şekilde bilmelidirler ki, bu topraklarda yağma yapmak ve tutsak almak için orduya rehberlik edebilsinler 36. Doukatores ve stratigoslar ordugâh kurulacak yerin ormanlık, içinden yolgeçen veya geçit bulunan dağlık bölgeler olmamasına özen gösteriyordu. Bununla birlikte, ordugâhın tek veya iki taraftan muhafazasını sağlayabilecek; geçilmesi zor bir nehir, göl veya dere gibi coğrafî özelliklerin bulunduğu alanlar tercih ediliyordu. Minsouratorlar, tüm kampın sınırlarını ölçerek her birimin kalacağı yeri işaretliyorlardı. Tüm ordugâhın sınırları minsourator tarafından belirlendikten sonra imparatorluk çadırının kurulmasına uygun korunaklı ve yüksek bir yer yine minsourator tarafından bulunuyordu. İmparatorluk çadırının ordugâhın tam ortasında bulunması gereken yeri işaretlendikten sonra buraya imparatorluk bayrağı dikilip diğer birimlerin çadırlarından önce, ilk olarak imparatorun çadırı kuruluyordu. Ordugâh toplanırken de birinci sırada, imparatorluk çadırının toplanması işi bulunuyordu. 35 G. T. Dennis, 1985, s. 296, satır 43-44. 36 G. T. Dennis, 1985, s. 290, satır 9-15. [230]
De Re Militari ye Göre X. yüzyılda Bizans Sefer Organizasyonları Hakkında Bazı Notlar Dikdörtgen veya kare şeklinde kurulmuş olan ordugâhın her kenarında üçer tane olmak üzere toplam on iki tane giriş bulunuyordu. Bu girişler, düşmanın ordugâha doğrudan girmesini engellemek amacıyla gamma harfi 37 şeklinde olduklarından 90 derecelik bir açıyla eğimli olarak yapılıyordu. Dolayısıyla, ordugâhın içinde bulunan haç şeklindeki yollara dümdüz bir girişten girilememesi sağlanıyordu. Ordugâhın korunması için alınan önlemler içinde; siper kazılması ve buraya nöbetçiler yerleştirilmesi, girişlerde muhafızlar olması ve askerlerin kendi aralarında şifreler belirlemesi bulunuyordu. Ayrıca, ordugâhın etrafında iki çeşit tuzak kuruluyordu. Bunlardan biri, ipe dizili demirdikenlerin kazıklara bağlanıp kazıkların hendeğe sabitlenerek, demirdikenlerin hendeğin dışında bırakılmasıyla diğeri de içlerine keskin tahta kazıklar yerleştirilmiş ayak kıran adı verilen çukurlar kazılmasıyla hazırlanıyordu. Bunlara ek olarak, ordugâha dışarıdan izinsiz girilmeye çalışıldığında alarm vazifesi gören bir düzenek de kuruluyordu. İplere bağlanmış ziller siperlerin etrafında tüm ordugâhı çevreleyecek şekilde çubuklara asılıyordu. İmparatorluk bayrağının dikildiği yer ordugâhın merkezi olarak belirleniyor sonra doğu, batı, kuzey ve güney yönlerine de taksiarkhiaların bayrakları dikiliyordu. Kaynağımıza göre her birinde bin asker bulunan on altı taksiarkhialık yani toplam olarak on altı bin askerden oluşan bir ordu, dikdörtgen şeklindeki ordugâhın her bir kenarına dört bin asker düşecek şekilde taksim ediliyordu. Ayrıca, piyadenin ordugâh ve uygun ilerleyişteki posizyonlarının çarpışma pozisyonlarıyla aynı olduğunu görüyoruz. Böylelikle, ilerleyiş ve ordugâhın kurulması hızlı bir biçimde gerçekleştirilebiliyordu. Etfrafında bir avlu bırakılarak ordugâhın merkezinde imparatorluk çadırı, onun yanında tüm muhafız alayları ve Ölümsüzlerin çadırı bulunuyordu. Ordugâhların içinde haç şeklinde bir ana yol ve daha küçük ara yollar bulunuyordu. Bu sayede nöbetçi askerlerin veya görevlilerin görev yerlerine rahatça gitmeleri sağlanıyordu. Bu yollar ayrıca, herhangi bir acil durumda askerlerin kargaşa çıkmadan ordugâhı boşaltmalarını da kolaylaştırıyordu 38. Dışarıda nöbet tutan düşman çok dikkatliyse ve birliklerimiz tarafından hiç hücum edilmediyse ve yaralanmadılarsa, tutsaklardan, casuslardan veya asker kaçaklarından nerede kamp kurduklarını ve kuvvetlerinin büyüklüğünü 37 Γ 38 E. Luttwak, Bizans İmparatorluğu nun Büyük Stratejisi, çev. M.E. Tuzcu, Epsilon Yayıncılık, İstanbul, 2012, s. 325. [231]
Tuğçe Müge Sakarya Bozalioğlu öğrenmeliyiz 39... gerçek casuslar en faydalı olanlardır. Onlar düşmanın topraklarına giderler ve orada tam olarak neler olup bittiğini öğrenerek kendilerini gönderenlere bilgi verirler. Domestikos ve sınır bölgelerindeki stratigoslar, sadece Bulgarların içinde değil aynı zamanda tüm komşu topraklarında 40,... casusları olmalıdır ki, hiçbirinin planı bizim için bilinmez olmasın. Bazen, eşleri ve çocuklarıyla beraber tutsak alınanlar casuslardan daha faydalı olabilir. Stratigos, eşlerine ve çocuklarına özgürlük garantisi vererek onları casusluk yapmaya yollayabilir. Kendi halkları arasında neler olduğunu iyice araştırdıktan sonra geri dönebilir ve gerçekleri bildirebilirler 41 ifadelerinden sefer sırasında önceden bilgi almanın da önemli olduğunu anlıyoruz. Sonuç İmparatorluğun X. yüzyılda içinde bulunduğu ekonomik durum ile İmparatorluğun coğrafî konumu gereği, uygulanan hücuma yönelik taktiklerin; insan gücü, hayvanlar, erzak, teçhizat gibi kaynakların gereksiz yere harcanmasının önüne geçilmesi esaslarına dayalı olduğu anlaşılmaktadır. Bunlarla birlikte, kuzeybatı sınırında uygulanan taktiklerin başarısında geleneksel yöntemlerin kullanılmasıyla beraber mevsimsel ve araziye bağlı etkenlerin iyi değerlendirilmesi etkili olmuştur. Ayrıca, çeşitli yöntemlerle önceden bilgi toplanması ve ordugâhların kare veya dikdörtgen şeklinde kurulması Bizans ordusunun seferlerde uyguladığı en önemli taktikler olarak karşımıza çıkmaktadır. 39 G. T. Dennis, 1985, s. 312, satır 4-7. 40 G. T. Dennis, 1985, s. 292, satır 22-26. 41 G. T. Dennis, 1985, s. 292, satır 27-33. [232]
De Re Militari ye Göre X. yüzyılda Bizans Sefer Organizasyonları Hakkında Bazı Notlar KAYNAKÇA HALDON, J., Warfare, State and Society in the Byzantine World, 565-1204, UCL Press, Taylor&Francis e-library, 2003. KAZHDAN, A., Protonotarios, The Oxford Dictionary of Byzantium, (ed.) Alexander P.Kazhdan, Oxford University Press, Oxford, 1991, Vol. 3, s. 1746., Athanatoi, The Oxford Dictionary of Byzantium, (ed.) Alexander P.Kazhdan, Oxford University Press, Oxford, 1991,Vol.1,s.220. LUTTWAK, E., Bizans İmparatorluğu nun Büyük Stratejisi, çev. M.E. Tuzcu, Epsilon Yayıncılık, İstanbul, 2012. MCGEER, E., Adnoumion, The Oxford Dictionary of Byzantium, (ed.) Alexander P. Kazhdan, Oxford University Press, Oxford, 1991, Vol. 1, s.21., Sowing the Dragon's Teeth: Byzantine Warfare in the Tenth Century, Dumbarton Oaks Studies, Washington, 2008 OSTROGORSKY, G., Bizans Devleti Tarihi, çev. F. Işıltan, TTK Yayınları, Ankara, 1999. STRATEGİKON, Haz. G.T. Dennis, çev. V. Atmaca, Kırmızı Kedi Yayınevi, İstanbul, 2010. THE HISTORY OF LEO THE DEACON, Byzantine Military Expansions in the Xth Century, introd., transl., and annotations by Alice-Mary Talbot and Denis F. Sullivan, Washington/DC 2005 THE TAKTIKA OF LEO VI, text, translation and commentary by George T. Dennis, Dumbarton Oaks Texts 12, Washington DC, 2010. THREE BYZANTINE MILITARY TREATISES, ed.& trans. G. T. Dennis, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington DC, 1985. TREADGOLD,W., Byzantium and Its Army, 284-1081, Stanford University Press, Stanford, California, 1995. [233]