ÇEVRE VE AHLAK SEMPOZYUM BİLDİRİ METİNLERİ

ÇEVRE VE AHLAK SEMPOZYUM BİLDİRİ METİNLERİ GAZİANTEP, 2014

Tarihsel Süreç Çerçevesinde Çevre ve Ahlak Bilinci 417 ÇEVRE DİNAMİKLERİNDEN TOPRAK VE DİNLERDE TOPRAK ALGISI Münir YILDIRIM * Giriş Çevre dinamiklerinden belki de en önde geleni topraktır. Arkaik dönemlerden itibaren toprak yaşadığımız dünyada hayatın oluşmasının temel taşlarından biri olarak kabul edilir. Diğer yandan tabiat filozof ve düşünürleri toprağı dört temel unsur arasında sayar. Toprak, canlıların önemli bir bölümünün yaşama alanını teşkil eder. Toprak, insan dâhil üzerinde yaşayan bitki, hayvan ve diğer canlıların ana kucağını simgeler. Toprak, yerkabuğunu kaplayan çeşitli mineral ve organik maddelerin farklı oranlarda karışımından meydana gelmektedir. Toprak canlıların yaşam alanlarının sürdürebildiği yerdir. Ekolojik dengenin birçok unsurunu barındırdığından canlılar için vazgeçilmezdir. Bu bağlamda başta insanlar olmak üzere bitkiler, hayvanlar ve mikro canlılara kadar pek çok ayrıntıyı bünyesinde ihtiva etmektedir. Toprak sürekli değişim halinde olup üzerindeki canlıların kalıntıların dönüşümü bir çeşit toprak fonksiyonları gibidir. Toprak bitki örtüsünün beslendiği kaynakların temel deposudur. Toprağın üst tabakası insanlarla birlikte diğer canlıların beslenmesinin kaynağıdır. Toprağı tehdit eden bazı temel etkenler bulunmaktadır. Bu etkenlerin gerek doğal gerekse de insanlar tarafından devreye girmesi toprak açısından ciddi * Doç. Dr., Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, myildirim@cu.edu.tr.

418 Çevre ve Ahlak Sempozyumu sorunları beraberinde getirmektedir. Bunların en önde gelenleri insanlar tarafından toprağın da içinde bulunduğu çevre kirliğidir. Burada toprakla birlikte diğer çevre unsurlarının da kirlenmesine onların bozulmasına tabii şartlarından tehlikeli hale gelmesinde temel faktör inşadır. Diğer taraftan ikinci etken başta erozyon olmak üzere tabii etkenlerdir. Tabii etkenlerden erozyon yani toprağı üst katmanlarındaki verimli tabakanın aşınması olayı toprağın kaybedilmesini yol açtığından insanlar gibi diğer canlıları da etkilemektedir. Zira bitkiler ve hayvanlar toprağın erozyona maruz kalan üst tabakalarına bağımlı bir şekilde beslenirler. Burada tabii döngünün devreye girmesiyle bitkilerin gerekli oksijeni ve su buharını sağladığı ve insanların da yaşamlarını sürdürebilmesi için güneş enerjisini topladığı görülmektedir. İnsanlar varlıklarını sürdürebilmeleri için başka canlılara ihtiyaç duymaktadır. Bu sebeple insanlığın hayatta kalabilmesi için başta hava ve suya sonra da toprağa muhtaçtır. İnsanlar için yaşamsal değerde öneme sahip toprak, aşırı verilen kimyasal maddeler, sanayi atıkları sonucu kirlenmektedir. Toprağın bu derece kirlenmesi bitki ve hayvanları da etkilemekte, onlarla beslenen insana da geçmektedir. A. Dinler ve Çevre Dinler, toprağa pek çok değer atfetmiş ve bunun sonucunda çeşitli toprak algıları ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda toprağa Tanrısal kimlik ve özellik veren inançlara rastlanmıştır. Toprak, gizemli ve üretken bir Tanrı figürü haline de getirilmiştir. Arkaik inanışlarında toprak Ana olarak düşünülmüş ve kadınla doğurganlık yönünden aralarında irtibat kurulmuştur. Bu benzeyiş toprak ve doğurganlık arasında mistik dayanışmaya kadar götürülmüştür. Dinlerde toprak, yer Tanrısının ruhu ve mekânı biçiminde de algılanmıştır. Sümer de Enki, Eski Yunan da Artemis yer Tanrısı ile ilişkilendirilir. Toprak, dinlerde ve mitolojilerde genelde dişil karakterde Ana Tanrıça formunda ifade edilmiştir. Eski Anadolu, Suriye ve Kıbrıs dini inanışlarında da toprak, insanları kucağında yaşattığından ve koruduğundan dolayı kutsal sayılmıştır. Bu bölgelerde Tanrı Kibele toprakla ilişkilendirilmiş ve ona Ana Tanrıça olarak tapınılmıştır. Toprak ve yeryüzüne saygı İslam öncesi Türk dini inanışlarında da kendini göstermiştir. Geleneksel Türk dini inanışlarında toprağın kutsandığı inanışlar Yer-Su ya da Yer-Sub kültü başlığı altında değerlendirilmiştir. Eski Türk inanışlarına göre toprak her şeyden önce insanı kucağında barındırdığından, onu beslediğinden ve koruduğundan dolayı ana biçiminde algılanmıştır. Arkaik kültürlerde toprağa atfedilen Ana Tanrıça rolü bir bakıma eski Türk inanışlarında da benzer nitelik kazanmıştır. Toprağında içerisinde yer aldığı, su, ırmak, ağaç, orman, ateş, dağ ve taş kültleri Türkler deki kutsal tabiat anlayışlarını

Tarihsel Süreç Çerçevesinde Çevre ve Ahlak Bilinci 419 yansıtmaktadır. Günümüzde Anadolu da İslam dininin çeşitli formları altında bu inanç motifleri varlığını canlı bir şekilde hala sürdürmektedir. Arkaik dönemlerde dini inanışlarda kutsallık atfedilen toprak algısı İslam dini tarafından da değerli kılınmıştır. İslam inancına göre Hz. Âdem in topraktan yaradılışı, toprağın temizleyici yönü ve insanın öldüğünde tekrar toprağa dönmesi temel bakış açısını yansıtmıştır. Bu bağlamda İslam ile birlikte diğer dinler toprağı kutsal ve korunması gereken bir değer olarak görmüştür. B. Muhtelif Dinlerde Toprak Algısı ba) Hint Kökenli Dinlerde Toprak Algısı Dinler temelde benzer hareket noktaları olmakla birlikte toprağa çok önem vermektedir. İlkel kabile toplumlarından başlayarak milli ve evrensel dinlerde toprak her zaman kutsallaştırılmış ve insanın var olmasına sebep etken olarak algılanmıştır. Hint kökenli inanışlardan Buddizmin temel inanç esaslarından dharma ya da dhamma dini kanunları, Budha nın öğretilerini ifade ettiği gibi tabiattaki her şeyi de karşılamaktadır. Kutsal tabiatın barındırdığı toprak, ağaç, ırmak dağ, ateş, bitkiler ve hayvanlara saygı göstermek aynı zamanda dinin içerisinde yer almaktadır. 1 Bunun yanı sıra Buddizmin temel inanışlarından Karma doktrini de tabiatın, yeryüzünün yeniden dönüşümü, yeniden ihyası ve düzeni olarak da anlaşılmaktadır 2. Buddizm de Her kim yeryüzünü, hava, su ateş ve bitkileri ihmal eder veya dikkate almazsa kendi öz varlığını dikkate almamış olur. Zira insan doğanın dışında değil, bilakis onun bir parçasıdır 3 anlayışı mevcuttur. Buddizme göre insanlar, hayatlarını devam ettirebilmek için yiyecek, giyecek, barınak gibi ihtiyaçlar konusunda doğaya muhtaçtırlar. Bu itibarla doğadan en iyi şekilde yararlanabilmek için onu anlamak, onunla uyum içinde olmak, onun işleyişini kavramak gerekmektedir. İnsana doğa ile ilişkilerinde tahripkâr olmayan nazik bir tavır sergilemeyi tavsiye etmektedir. 4 Nitekim insan üzerinde yaşadığı kutsal tabiata başta toprak olmak üzere diğer çevre unsurlarına saygılı olmalıdır. Yine bir diğer Hint kökenli inanç Hinduizm de kâinat Tanrı nın bir parçası olarak düşünüldüğünden kutsanmış, var olan her şeydeki huzur ve dinginliğin bozulmaması istenmiştir. Bunun yanında yeryüzü dolayısıyla da toprak dişil bir karakter biçiminde ana olarak düşünülmüştür. Toprağın da ihtiva edildiği 1 Yaşar Fersahoğlu, Dinler ve Çevre, İstanbul 2011, s. 188. 2 Donald K. Swearer, Ecology and Religion: Ecology and Buddhism, Encyclopedia of Religion, Vol: IV, USA 2005, s. 2627. 3 İbrahim Özdemir, Din ve Çevre, Ankara 1997, s. 88. 4 Fersahoğlu, s. 186.

420 Çevre ve Ahlak Sempozyumu yeryüzüne diğer dini geleneklerdeki gibi Ana Tanrıça görevi yüklenmiştir. 5 Hindu kutsal metinlerinde toprağı kutsayan dinsel verilere de rastlanmaktadır. İçinde tahıl ve mısır tarlarının yeşerdiği, nefes alan ve hareket eden her şeyi barındıran, denizin, ırmağın ve diğer suların yattığı yeryüzü! En güzel ürünlerini bize ver. Yeryüzü, anneciğim, gökyüzündekilerle uyum içinde beni güvenli kıl. Ey Hikmet sahibi! Beni şefkat ve bollukla kucakla. 6 Yine Hindu din adamları ilahilerinde, insanlığın toprağa olan bağlılıklarını ve ona olan saygılarını dile getirmektedirler. Toprak, insanlar, hayvanlar ve diğer bütün varlıkların mekânı olarak kabul edilir. Bütün canlılar ve organizmalar varlığını ona muhtaçtırlar. O, insanlığa bütün zenginliğini bahşetmekte, üzerinde yaşayanları beslemekte ve doyurmaktadır. Nitekim Hinduların yaptığı şu dua toprağa verilen değer açısından çok önemlidir. Ey Toprak Ana! Tepelerin, karlı dağların, uçsuz bucaksız ormanların kutsaldır. Bize merhamet et ve bize mutluluk ihsan eyle. Verimli olasın ve bizleri besleyesin. Hangi ırk ve millet olursa olsun bütün insanları desteklemeye devam edesin. Tabii afetlerden bizleri koruyasın. Hiç kimse senin çocuklarını esir edemesin Toprak Ana nın aynen kozmik inek gibi bize çok fazla refah getirmesini dileriz Ey Toprak Ana! dileriz ki, bizler semavi varlıklarla konuşup anlaşabilecek zeka ve hikmete sahip olabiliriz. 7 Hinduizm de başta insan olmak üzere ağaç, orman ve bitkilerin korunması için toprağa sahip çıkılması öngörülmektedir. Toprakların korunmasının bitkileri oluşturan ağaç ve ormanlara zarar verilmemesi, toprakların erozyona maruz kalmaması için ormanların büyük bir öneme haiz olduğu ifade edilmektedir. 8 bb) İlahi Dinlerde Toprak Algısı İlahi dinlerden Yahudilikte toprağın korunması aynı zamanda pek çok şeyin de korunması anlamına gelmektedir. Her şeyden önce Yahudilikte toprağı da ihtiva eden kutsal tabiat insana emanet olarak verilmiştir. Bu yüzden Yahudi inancında Tanrı nın vermiş olduğu bu emaneti korumak, ona sahip çıkmak ve onların üzerinde adaletli bir şekilde istifade de bulunmak inancı bulunmaktadır. Yahudi inancında yeryüzü insanın istifadesine sunulmuş, toprak üzerinde ziraat yapılması, insanların yaşamlarını sürdürebilmesi için topraktan yararlanılması vurgulanmıştır. Bu çerçevede Tanrı tarafından yaratılan topraklar insanların istifade edebilmeleri için onlara bir nimet olarak verilmiş ve bunun da korunması 5 Vasudha Narayanan, Ecology and Religion: Ecology and Hinduism, Encyclopedia of Religion, Vol: IV, USA 2005, s 2620. 6 Özdemir, s. 90. 7 Hammet Arslan, Hint Dinlerinde Ahimsa Öğretisi: Hiçbir Canlıyı İncitme, Uluslararası Çevre ve Din Sempozyumu, Cilt: I, İstanbul 2008, s. 80-81. 8 Fersahoğlu, s. 181.

Tarihsel Süreç Çerçevesinde Çevre ve Ahlak Bilinci 421 istenmiştir. 9 Yahudi çevre anlayışına göre Tanrı kâinatı bir düzen içerisinde yaratmıştır. Buna göre Tanrı nın yarattığı Güneş, Ay, Yıldızlar, Bitkiler, Hayvanlar ve nihai olarak da insanlar hepsi bir düzen içerisinde kendi konumlarına göre yaratılmıştır. Âdem, cennetteki hayatında isim vermiş olduğu mahlûkatla uyumlu yaşamaya yemin etmiştir. Bundan dolayı zamanın başlangıcında insan, Tanrı nın huzurunda diğer varlıklara karşı sorumlu davranmayı kabul etmiştir. 10 Yahudi geleneğinde olduğu gibi Hıristiyanlıkta da Tanrı insanı kendi suretinde yaratmıştır. Üstelik buna ilaveten Tanrı insanlığı günahtan kurtarmak için İsa bedeninde insanlar arasında yaşamıştır. Hıristiyan inancına göre Tanrı (Baba) âlemin yaratıcısı ve bir sanatkâr gibi eserini en iyi şekilde yaratmıştır. İnsan da en iyi şekilde yaratılan bu kutsal tabiatı korumakla yükümlüdür. 11 Tanrı nın yarattığı yeryüzü yine Tanrı tarafından insana bağışlanmıştır. İnsan, bu bağışlamayı sınırsız bir yetki olarak görmekten ziyade sonraki kuşaklara emanet aldığı gibi aktaracaktır. Yeryüzünün ve üzerindeki toprağın tahsisi edilmiş bir miras olarak dikkatli bir şekilde kuşaktan kuşağa aktarılması bir nevi Hıristiyan toprak anlayışını yansıtmaktadır. Dolayısıyla insanlığın görevi yeryüzünü içerisindeki zenginliğiyle birlikte gelecek nesillere aktarmaktır. 12 Zira Hıristiyan inancı yeryüzünün krallığının ve mülkiyetinin Tanrı ya ait olduğunu vurgulamaktadır. Hıristiyan çevre anlayışında da insan, Tanrı nın bir ahenk ve düzen içerisinde yaratmış olduğu âlemi korumakla görevlidir. İnsan, Tanrı nın büyük bir eseri olan kutsal tabiatı kötüye kullanma, bozma, israf ve tahrip etme hakkına sahip değildir. Bilakis kendisine sunulmuş olan bu ahenk, güzellik ve dengenin korunmasından sorumludur. Hıristiyan bakış açısına göre insanın bütün mahlûkata Tanrı nın lütfunun ve hâkimiyetinin tezahürü olduğundan onlara kardeşçe davranması gerekmektedir. Yahudi geleneğinde olduğu gibi Hıristiyanlıkta da tabiatın ve çevrenin kutsal boyutu vurgulanarak, korunması gerektiği anlayışına varılmıştır. 13 Toprak unsurunu da içinde barından çevre konusuna İslam dini daha çok ahlaki açıdan bakmakta denilebilir. Çevrenin de bir toplumsal sorun olarak ortaya çıkması ahlaki bir bakış anlayışına yol açmaktadır. Dolayısıyla İslam çevre 9 Hava Tirosh-Samuelson, Ecology and Religion: Ecology and Judaism, Encyclopedia of Religion, Vol: IV, USA 2005, s 2644. 10 Özdemir, s. 93. 11 John B. Cobb, Ecology and Religion: Ecology and Christianity, Encyclopedia of Religion, Vol: IV, USA 2005, s 2648. 12 Hakan Olgun, Yahudi-Hıristiyan Gelenekten Moderniteye Çevre Sorunu, Uluslararası Çevre ve Din Sempozyumu, Cilt: I, İstanbul 2008, s. 66-67. 13 Özdemir, s. 95.

422 Çevre ve Ahlak Sempozyumu anlayışı da ilahi dinler başta olmak üzere diğer dinlerin ortaya koymuş oldukları kâinatı ve bizim üzerinde yaşadığımız kutsal tabiatı korumaya yöneliktir. Bu bağlamda İslam a göre en güzel şekilde yaratılan insan kendisinin de içerisinde yaşadığı kutsal tabiattaki düzeni, ahengi ve ihtişamı bozmamaya çalışacaktır. Bu hususun insanın ilahi bir görevi olduğu Kur an-ı Kerim in farklı yerlerinde anlatılmaktadır. Yeryüzünde fesatlık, bozgunculuk ve böbürlenmek gibi kötü hasletlerin yasaklanması hem insana hem de kutsal tabiata zarar verilmemesi ilke olarak tanınmıştır. İslami çevre anlayışına göre her şeyden önce çevre Allah ın eseridir. Çevreyi korumak, onun bir ayeti olarak değerini muhafaza etmektir. Çevrenin insanlığa olan faydalarının onu korumak için yegâne sebep olduğunu sanmak çevreyi yanlış kullanmaya ve tahrip etmeye kadar götürebilir. Tabiattaki bütün varlıklar yaratıcısına devamlı tesbih halinde bulunur. İnsanlar bu tesbihin şeklini veya niteliğini anlamayabilirler. Fakat Kur an ın tanımladığı bu gerçek, çevreyi korumak için ilave bir sebep olabilmektedir. Ayrıca kâinattaki kanunların Allah tarafından konulmuş olması bilinci, bu kanunların gerektirdiği dengenin muhafazası, çevrenin bizden sonraki kuşaklara da bozulmadan aktarılması insanın ilahi görevidir. Nitekim Kur an ın deyimiyle yeryüzünün emanetinin insana yüklenmesi ilahi görevin insan için onurunu göstermektedir. 14 İslam daki toprak anlayışını temellendirmek için Kur an ın toprakla ilgili verilerinden başlamak gerekmektedir. Kur an her şeyden önce Yeryüzü tabirini kullanmaktadır. Bu tabir kutsal tabiat olarak zikrettiğimiz nesneyi de karşılamaktadır. Burada tabiidir ki yeryüzünü oluşturan unsurlardan biri de hiç şüphesiz topraktır. Diğer taraftan Kur an da direkt topraktan bahseden ayetlere de rastlanmaktadır. Hatta toprakla ilgili kelimeler başta insan olmak üzere diğer canlı türleri ile de ilişkilendirilmektedir. Kur an da çeşitli münasebetlerle geçen toprak genelde insanla irtibatlı olmakla, insanın topraktan yaratıldığı, ondan çıkan gıdalarla beslendiği, ölünce yine toprağa gireceği ve oradan da diriltilip hesaba çekileceği açıkça belirtilir. Buradaki yaklaşımın özü insanın nereden geldiğini bilmesi ve bu sebeple toprağa karşı duyarlı olmasına dikkat çekilmektedir. İnsanın toprakla iç içe olduğu gibi onunla doğrudan alakalı olduğu gerçeği de vurgulanmaktadır. 15 İslam da toprak unsurunun insanla münasebeti insanın yaratılışı ile başlamaktadır. Zira İslam dinine göre insan, yeryüzünün iki asli unsuru olan toprak ve sudan yaratılmıştır. Yine bu durum insanın toprak ve sudan oluşan fiziki 14 Özdemir, s. 124-126. 15 İsa Yüceer, Kur an da Toprak ve Yeryüzü Lafızları Acta Turccica, Yıl IV, Sayı: 1, Ocak 2012, s.193.

Tarihsel Süreç Çerçevesinde Çevre ve Ahlak Bilinci 423 yapısına ruh verilmek suretiyle canlı bir konuma getirildiğinden bahsedilir. Bundan sonraki süreçte insan hayatı toprakla irtibatlı olarak devam etmekte ve o yeryüzünde yetişen ürünlerden gıdalarını almaktadır. Sonunda ise topraktan geldiği gibi yine toprağa verilerek yaratıcının huzuruna çıkacağı belirtilmektedir. Burada insan ruhu ilahi huzura yükselirken topraktan gelen beden yine toprağa ilave edilmekte ve toprak kendinden bir unsur olan bedeni içinde tutarken bir süre sonra insan vücudu toprağın bir parçası halini almaktadır. 16 Toprakla ilgili kavramlar Kur an da değişik isimler altında geçmektedir. Bu kavramlara bakıldığında toprağın altını ifade eden sera, toprağın üstü anlamındaki arz, çamuru karşılayan tıyn ve direkt toprakla ilgili olan turab isimleri geçmektedir. 17 Bunların Kur an da ne kadar ve ne sıklıkla geçtiklerinden ziyade kutsal tabiatın en önemli unsuru yeryüzüne ehemmiyet verilmesine ve emanetçi olarak insana bunları koruması gerektiği ifade edilmektedir. İslam ın toprak hususunda dikkat çekici önemli hareket noktaları bulunmaktadır. Bunlar, insanın (Âdem in) topraktan yaratılışı, ölünce toprağa gömülmesi, topraktan tekrar diriltilmesi, toprağın temizleyici bir yapısının bulunması gibi yönleri anlatılmaktadır. İnsanın (Âdem in) topraktan yaratılışı Allah katında Âdem in durumu neyse İsa nın durumu da odur. Nitekim Allah Âdem in yaratılış hamurunu topraktan oluşturdu; sonra ona Ol dedi ve o da oluş sürecine girdi. 18 ayeti ile açıklanmaktadır. Yine bir başka ayette topraktan yaratılış Ey İnsanlar! Öldükten sonra dirileceğiniz konusunda bir şüpheniz varsa, bilin ki biz sizi ilkin topraktan yarattık 19 anlatılmaktadır. Toprağın bütün dini geleneklerde olduğu gibi İslam da da kutsal kabul edilmesi ilk planda insanın ondan yaratılmasıyla daha sonra da Allah ın canlıların yaşaması için yarattığı yeryüzü ile ilişkilendirilmesinden olsa gerektir. Zira toprağın da içerisinde yer aldığı yeryüzü insana emanet edilmiş ve insan bu emaneti taşımayı, sorumluluk almayı kabul etmiştir. Nitekim başta sorumluluğu ve emaneti üstlenmeyi kabul eden insana da bunu korumak düşmektedir. Sonuç Dinler, çevre problemleri karşısında insanlara geniş perspektifler getirmeye çalışmışlardır. Tanrı tarafından insana sunulan bu çevrenin bozulmaması, korunması ve sonraki kuşaklara temiz bir biçimde aktarımı öngörülmüştür. Bu 16 Yüceer, s. 194. 17 Yüceer, s. 194. 18 Ali İmran 59. 19 Hac 5.

424 Çevre ve Ahlak Sempozyumu noktada insana düşen de kendisine emanet olarak sunulan bu nimetin farkına varabilmesidir. Toprağın da içerisinde yer aldığı kutsal tabiatın muhafazası insanlar için başka bir alternatifi olmayan zorunluluktur. İnsan, varlık sebebinin, hayatının sürdürebilme imkânının ve öldükten sonra da tekrar ait olduğu şeye dönüşeceğini her zaman hatırlamalıdır. Bu çerçevede insanlığın ilk sahnesinden itibaren var olan ve insanlığın sonuna kadar da devam edecek olan dinler, başta kutsal tabiat olarak nitelenen yeryüzüyle birlikte toprağın korunmasında insanlar için birer rehberdir.