Tarihi Milas Suyolları Ahmet Alkan Dokuz Eylül Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Tınaztepe Yerleşkesi, Buca 35160 İzmir tlf: (232) 301 70 10; e-mail: ahmet.alkan@deu.edu.tr Öz Tarihi su yapıları açısından açık hava müzesi niteliğine sahip olan Anadolu, bulunduğu coğrafi konum nedeniyle tarih boyunca birçok uygarlığa ev sahipliği yapmıştır. Bu uygarlıklardan birisi de Karya uygarlığıdır. Bu uygarlığa bir dönem başkentlik de yapmış olan Muğla İline bağlı Milas (Mylasa) İlçesi bu açık hava müzesinin güzel bir köşesini oluşturmaktadır. Gerek kendi yerleşimi gerekse yakın çevresindeki diğer antik kentlerle küçük bir alanda bu kadar yoğunlukta tarihi bir yerleşime sahip olan ender Anadolu topraklarından bir parçadır. Bu tarihi ilçemizde bugünkü yerleşimin de aynı yerde üst üste gerçekleşmiş olması dolayısıyla yapılabilen arkeolojik çalışmalar çok sınırlı kalmıştır. Yerleşimin su ihtiyacının karşılanmasında iki su kaynağının derlenerek Milas a iletildiği görülmektedir. Birisi kentin kuzey-doğusunda 120 m kotunda bulunan bir pınarın suyu derlenerek, 7,4 km uzunluğundaki, 2,3 km lik kısmını su kemerlerinin oluşturduğu, bir iletim hattıyla kente ulaştıran suyoludur. Bu suyolunun Milas Ovasını geçişinde bulunan iki katlı kemerlerin yüksekliği 10 m, kemer açıklıkları 3,6 m dir. Diğer su kaynağı, kentin güneyinde bulunan Beçin Kalesindeki pınarların derlenerek Milas a iletildiği suyoludur. Bu iletim hattına ait geçgi Milas girişine kadar kısmen izlenebilmiştir. Anahtar sözcükler: Milas, su iletim sistemi, su kemeri, açık kanal, galeri. 1. Giriş Tarihi su yapıları açısından açık hava müzesi niteliğine sahip olan Anadolu, bulunduğu coğrafi konum nedeniyle tarih boyunca birçok uygarlıklara ev sahipliği yapmıştır (Öziş 1994, 1996, 1998, 2006; Öziş v.d. 2007, 2009, 2012, 2014). Bu uygarlıklardan birisi de Karya uygarlığıdır. Bu uygarlığa bir dönem başkentlik de yapmış olan Muğla İline bağlı Milas (Mylasa) İlçesi bu açık hava müzesinin güzel bir köşesini oluşturmaktadır. Gerek kendi yerleşimi gerekse yakın çevresindeki diğer antik kentlerle küçük bir alanda bu kadar yoğunlukta tarihi bir yerleşime sahip olan ender Anadolu topraklarından bir parçadır (Rumscheid 1996, 1997; Kızıl 2002; Tanrıöver v.d. 2006; Tanrıöver 2002; Demir/Güngör 2013; Alkan 2014). 540 4. Su Yapıları Sempozyumu
Bu tarihi ilçemizde bugünkü yerleşimin de aynı yerde üst üste gerçekleşmiş olması dolayısıyla yapılabilen arkeolojik çalışmalar çok sınırlı kalmıştır. Kentin su ihtiyacının bir kısmının, kuzey-doğudaki pınardan temin edilmekte olup, M.S. 2. yüzyıla tarihlenmektedir. Milas Ovasının geçişinde inşa edilmiş olan su kemerlerinin uzunluğu, ova başlangıcından önceki Karaganlı Tepeden ova sonundaki Toptaşı Tepeleri arasındaki kesim, 2,5 km dir (Rumscheid 1996, 1997; Kızıl 2002). Kuzey-doğu su iletim sisteminin Şeyhköy Türbesi ile Milas arasındaki kesimi Prof. Dr. N.Orhan Baykan danışmanlığındaki bir Yüksek Lisans tezine (Tanrıöver 2002) ve Yrd. Doç. Dr. Ahmet Alkan danışmanlığındaki bitirme pojesine (Demir/Güngör 2013) konu olmuştur. Su ihtiyacının karşılanmasında diğer bir kaynak olarak, Milas ın güneydeki Beçin Kalesi ndeki pınarların suyu derlenerek Milas a getirildiği belirtilmektedir (Akarca ve Akarca 1954; Akarca 1971; Rumscheid 1996, 1998). 2. Kuzey-Doğu Suyolu Kentin kuzey-doğusunda, 120 m kotunda bulunan bir pınarın suyu; genişliği 2,0 m, yüksekliği 1,5 m ve uzunluğu 2,5 m olan bir yapıyla derlenmiştir (Foto 1). Derlenen bu pınar suyu; toplam uzunluğu 7,4 km olan bir iletim hattıyla kente getirilmiştir (Şekil 1). Bu su iletim hattını dört bölüme ayırarak incelemek mümkündür: İlk bölüm pınar ile Akgedik Barajı arasında kalan kesim; ikinci bölüm Akgedik Barajı ile Balçık Deresi arasındaki kesim; üçüncü bölüm Milas Ovası geçişi; dördüncü bölüm şehrin içindeki kesim. Foto 1: Pınar derleme yapısı. 4. Su Yapıları Sempozyumu 541
Pnr Baltalıkapı Dağıtım N. Milas çevre yolu N Kemerler Milas Ovası Sarıçay Akgedik Barajı Şeyhköy Türbesi Kmr5 Kmr6 Kmr2 Kmr1 Kmr3 Kmr4 Yusufça 0 500 1000 m Şekil 1: Kuzey-Doğu kaynağı ve suyolu geçgisi. İlk bölümde pınardan su bir açık kanala alınmış olup (Foto 2), daha sonraki sarp yamaçlık kesimin geçişinde basit atnalı kesitli taş galeriyle geçilmiştir. Galerinin genişliği 0,45 m, yüksekliği 0,85 m olup tabanı pişmiş toprak levhalarla kaplanmıştır ( Foto 3). Bu kesimde rüsubat boşaltım çıkışı veya yüzey suyu tahliyesi olabilecek yapılar da yer almaktadır. Bu bölümde yan dere geçişlerinde altı su kemeri bulunmaktadır (Alkan 2014). Pınardan Akgedik Barajına doğru ilk su kemeri 1,0 km, ikinci 1,3 km, üçüncü 1,6 km, dördüncü 1,9 km, beşinci 2,6 km, altıncı 2,8 km sonra yer almaktadır. Birinci ve altıncı su kemerlerinin kalıntısı mevcut değildir. Su kemerlerinin esas malzemesi taştır. Galeri kesiminin boyuna eğimi %o 5 mertebesindedir. Manning pürüzlülük katsayısı n=0,03 için galerinin %85 dolulukla iletebileceği debi 170 l/s mertebesinde olmaktadır. Akgedik Barajı ile Balçık Deresi arasındaki bölümde zirai faaliyetler dolayısıyla belirgin bir kalıntı bulunmamaktadır. Şeyhköy Türbesi tarafından 21 cm çapında pişmiş toprak boru ile katılan mecranın bir katma olabileceği değerlendirilmektedir. Balçık Deresinden sonraki Karaganlı Tepe muhtemelen tünelle geçilerek Milas Ovasındaki su kemerleri başlamaktadır. Buradaki su kemerleri topoğrafik yapıya bağlı olarak tek veya iki katlı olarak ovayı geçerek Toptaşı Tepeye kadar devam etmektedir. Kemer açıklıkları 3,6 m, ayaklar 2,1 m kare kesitlidir. Ağırlık kulelerinin genişliği 4,25 m, uzunluğu 4,3 m dir (Foto 5). Su kemerlerinin üzerinde kanal kesiti bulunmamaktadır (Alkan 2014). Kemerlerde kireçlenme kalıntıları bulunmaktadır (Foto 6). Dördüncü bölümde su kemeri izleri sürekli olarak görülememektedir. Yerleşimim başlamış olması sebebiyle ya şahıs arazilerinde yada yolla kesişmektedir. Milas çevre yolundan sonraki kesimde yer alan Toptaşı Tepesi de tünele geçilmiş olmalıdır. Bu bölümdeki kalıntılardan sistemin su dağıtım yapısına kadar devam ettiği değerlendirilmektedir (Foto 7). Bu yapıdan sonra bir kolun Baltalı Kapıya doğru devam ettiği belirtilmekle birlikte herhangi bir kanal kesiti kalıntısı yoktur. 542 4. Su Yapıları Sempozyumu
Foto 2: Pınardan sonraki mecra kalıntısı. Foto 3: Geçgide, taş ocağı yakınında, galeri kesimi. 4. Su Yapıları Sempozyumu 543
Foto 4: Galeri boşaltım yapısı veya drenaj menfezi. Foto 5: Milas Ovası geçgisinde yer alan su kemerleri. 544 4. Su Yapıları Sempozyumu
Foto 6: Kemer ayağındaki kireçlenme. Foto 7: İletim hattının sonundaki taksim yapısı. 4. Su Yapıları Sempozyumu 545
3. Beçin Kalesi Suyolu (Güney Suyolu) Milas ın güneyinde yer alan Beçin Kalesindeki pınarların suyunun da derlenerek Milas a getirildiği belirtilmektedir (Akarca&Akarca 1954; Akarca A. 1971; Rumscheid 1996, 1998; Kızıl 2002). Beçin Kalesi ndeki Ahmet Gazi Türbesi yakınında bulunan iki pınarın suları derlenerek türbenin kuzey-doğusunda yeralan 4,7x7,5x0,7 m boyutlarındaki havuza alınmış. Buradan suyun bir kısmı 50 cm uzunluğunda ve 12 cm çapındaki pişmiş toprak borularla kaledeki hamama iletilmiştir. Diğer bir hatla, 80,0 m kotunda yer alan, 15 m uzunluğunda ve 1,6 m yüksekliğindeki kent haznesine getirilmiştir (Foto 8). Bu hat üzerinde 145 m kotunda taşlaşmış iki boru kalıntısına rastlanmıştır (Foto 9 ). Haznenin içi ve çevresi toprakla dolu olduğu için genişliği belirlenememiştir. Hazne duvarı üzerinde tabandan 55 cm yukarıda 100 mm çapında bir boşaltım elemanı mevcuttur. Hazneden sonraki kesimde (Beçin ile Milas arasında) üç kalıntı dışında bir kalıntıya rastlanmamıştır Foto 10). Ancak Beçin Kalesinde uzun yıllar görev yapmış olan kişinin belirttiğine göre, 1950 li yıllarda, bugünkü Milas Lisesi nin bulunduğu topraklarda tütün yetiştirildiği ve Beçin deki bu kaynak sularının orada kullanıldığı belirtilmiştir. 4. Sonuç Kuzey-doğu suyolu sisteminde 2,3 km uzunluğundaki Milas su kemeri; uzunluğu 1670 m olan Aspendos, uzunluğu 970 m olan Bozdoğan (Valens), uzunluğu 710 m olan Uzun kemerler dikkate alındığında, Türkiye nin en uzun su kemeri olmaktadır. 10-14 km gibi olağanüstü uzunluğa sahip olan Roma su kemerleri dikkate alındığında dahi, diğer ülkelerdeki örnekleri arasında dikkate değer bir uzunluktadır. Teşekkür Tarihi su yapılarına olan ilgimin lisans öğrenimim sırasında başlamasına, giderek artmasına ve halen çalışmalarımda, emekli olmasına rağmen, teşviklerini ve katkılarını hiç esirgemeyen Hocam Em. Prof. Dr. Ünal Öziş e, tarihi su yapıları ile ilgili çalışmalarımda teşvik ve desteğini hiç esirgemeyen Prof. Dr. N. Orhan Baykan a, bu çalışmaya esas teşkil eden proje teklifinin yapılmasını destekleyen önceki Bölüm Başkanı Prof. Dr. Yıldırım Ertutar a, çalışmalarımla ilgili katkılarını esirgemeyen Bölüm Başkanı Prof. Dr. Hikmet Hüseyin Çatal a, Mühendislik Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Ercüment Yalçın a, proje teklifinin desteklenmesini uygun gören Rektör Prof. Dr. Mehmet Füzün olmak üzere Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Biriminden sorumlu Rektör Yardımcısı ve Birim yönetimine şükranlarımı sunarım. Arazi çalışmalarımda katkıları bulunan başta Halil Bey, çoban İsmail Bey, Ertuğrul Öz, Şenol Ataeymirdemirkapı, Ali Yayla, Münir Akyar ve Süleyman Altan olmak üzere bölgedeki araştırmalarıma yardımcı olan ve isimlerini sayamadığım yörenin sıcak kanlı, yardımsever insanlarına, gazeteci Olcay Akdeniz e, yüzey araştırmalarını yapmış olan Prof. Dr. Frank Rumscheid e, teknik ressam Mustafa Periz e teşekkürü bir borç bilirim. 546 4. Su Yapıları Sempozyumu
Foto 8: Beçin deki kent haznesi duvarı. Foto 9: 145 m kotundaki taşlaşmış mecra kalıntıları. Foto 10: Beçin den gelen suyolundaki tek kemer ayak kalıntısı. 4. Su Yapıları Sempozyumu 547
Kaynaklar Akarca, A.; Akarca, T. (1954): Milas coğrafyası, tarihi ve arkeolojisi. İstanbul, 176 s. Akarca, A. (1971): Beçin altındaki Eski Çağ Mezarlığı. Belleten, C.35, s. 137. Alkan, A. (2014): Milas ve yakın çevresi tarihi su yapılarının araştırılması. Dokuz Eylül Üniversitesi (Bilimsel Araştırma Projeleri No: KB.FEN.2012.064), İzmir. Bildirici, M. (2010): Karia bölgesi tarihi kentler su yapıları dökümü. www.mehmetbildirici.com/post_attachment/download?id=357. Demir, Ö. & Güngör, M. K. (2013): Tarihi Milas soyulu. İzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Bitirme Projesi, (Yön.: A. Alkan). Kızıl, A. (2002): Uygarlıkların Başkenti Mylasa ve Çevresi, Milas. Öziş, Ü. (1994): Su mühendisliği açısından Türkiye deki eski su yapıları. Ankara, Devlet Su İşleri, DSİ'nin 40'ıncı Kuruluş Yılı Yayını, 203 s. Öziş, Ü. (1996): Historical water schemes in Turkey. International Journal of Water Resources Development 12/3, 347-383. Öziş, Ü. (1998): Wasserbauten im Laufe von 4000 Jahren in der Türkei, in A. Terzioğlu/M. Bayazıt (Eds.), In Memoriam - Prof.Dr. Kazım Çeçen - Anma Kitabı Gedenkschrift, İstanbul, 137-150. Öziş, Ü. (2006): Wasserbauten im Laufe von vier Jahrtausenden in der Türkei, in G. Wiplinger (Ed.) Cura Aquarum in Ephesus 2004, BABesch Suppl.12, Leuven, 115-120. Öziş, Ü.; Arısoy Y.; Alkan, A.; Özdemir, Y. (2007): Brücken und Wasserbauten aus Seldschukischer und Osmanischer Zeit in der Türkei, Zürich, 75s. Öziş, Ü., Baykan, O.; Atalay, A.; Arısoy, Y.; Alkan, A.; Özdemir, Y. (2009): Water bridging civilizations through four millenia in Turkey, İstanbul. Öziş, Ü.; Baykan, O.; Atalay, A.; Arısoy, Y.; Alkan, A.; Özdemir, Y. (2012): Water works of four millenia in Turkey. in 3rd IWA Specialized conference on water and wastewater technologies in ancient civilizations, İstanbul, 164-171. Öziş, Ü.; Baykan, O.; Atalay, A.; Arısoy, Y.; Alkan, A.; Özdemir, Y. (2014): Historische Wasserbauten in der Türkei. Wasserwirtschaft 7/8, 83-86. Rumscheid, F. (1996): Milas 1994. XIII. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara, T.C. Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi, C.I, s.85-98. Rumscheid, F. (1997): Milas 1995. XIV. Araştırma Sonuçları Toplantısı. Ankara, T.C. Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi, C. I, s.123-140. 548 4. Su Yapıları Sempozyumu
Rumscheid, F. (1998): Milas 1996. XV. Araştırma Sonuçları Toplantısı. Ankara, T.C. Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi, C.II, s.393-399. Tanrıöver, Y. E.; Baykan, N. O.; Baykan, N. (2006): The Water Supply Systems of Caria: An Inventory Study Cura Aquarum in Ephesus, Volume I, edited by Gilbert Wiplinger, Proceedings of the Twelfth International Congress on the History of Water Management and Hydraulic Engineering in the Mediterranean Region, Ephesus/Selçuk, Turkey, October 2-10, 2004, p. 127-132. Tanrıöver, Y. E. (2002): Karia Bölgesi (Güney-Batı Ege) tarihsel su yapıları. Denizli, Pamukkale Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, (Yön.: N. O. Baykan). 4. Su Yapıları Sempozyumu 549