AĞRI İBRAHİM ÇEÇEN ÜNİVERSİTESİ SİYASET BİLİMİ VE KAMU YÖNETİMİ DERS:SİYASET VE EDEBİYET KONU:DİVAN EDEBİYATI Gökhan GÜLLÜ Şerafettin ALPDEĞER Azad ŞEKER
DİVAN EDEBİYATI
Divan edebiyatı Türklerin İslam dinini benimsemelerinden sonra ortaya çıkan yazılı edebiyattır. Arap ve Fars edebiyatının etkisi altında gelişmiştir. Divan edebiyatı denmesinin nedeni, şairlerin şiirlerini divan denen el yazması kitaplarda toplamış olmalarıdır. Kur an-ı Kerim in Arapça olmasından dolayı pek çok toplumun kültür dili değişime uğradı. İranlılar, 9.yüzyılda edebiyat ürünlerini, Yeni Farsça diye adlandırılan bir dille vermeye başladılar.
İran edebiyatının ürünlerinden Türk edebiyatı büyük ölçüde etkilenmiştir. Öte yandan Anadolu da kurulan Türk devletleri, resmi yazışma dili olarak Arapça ve Farsçayı kullandılar. Bu durum edebiyat dilinin değişmesine yol açtı. Osmanlı devleti döneminde Arapça ve Farsça nın yoğun etkisinde kalmış olan Osmanlıca dili divan edebiyatında kullanılan ana dildir.
DİVAN EDEBİYATI NIN GENEL ÖZELLİKLERİ Bu edebiyat temelde bir nazım edebiyatıdır. Şiirde aruz ölçüsü kullanılmıştır. Asıl konu sevgili, tema ise aşktır. Gerçek yaşamla pek ilgileri yoktur. Genellikle aşk, şarap, ölüm, övgü, tabiat ve tasavvuf gibi konular işlenir. Şiirler, aralarında konu birliği bulunmayan ve her biri bağımsız bir söz olan beyit birimiyle yazılmıştır. Ayrıca nazım birimi olarak dörtlüğün kullanıldığı şiir türleri de vardır.
Tüm şairlerin ortak kullandıkları, mazmun denilen klişeleşmiş, kalıplaşmış sözler kullanılır. Dil süslü ve sanatlıdır. Arapça, Farsça kelime ve tamlamalar sıkça kullanılır. Söz sanatlarına fazlaca yer verilmiştir. Divan edebiyatında düzyazı türleri azdır. Tarih, tezkire, seyahatname, münşeat türlerinde eserler verilmiştir Gazel, kaside, mesnevi, rubai gibi Arap ve Fars edebiyatından alınan nazım şekilleri kullanılmıştır. Bunun yanında tuyuğ ve şarkı gibi divan edebiyatına Türklerin kazandırdığı nazım biçimleri vardır.
Şiirde konu bütünlüğü aranmaz, beyit bütünlüğü önemlidir. Konu her beyitte tamamlanır. Parça güzelliği, bütün güzelliğinden önemlidir. Anlamdan çok söyleyişe önem verilir. Ne söylendiği değil, nasıl söylendiği önemlidir. Kafiye göz içindir ve çok önemlidir. Divan edebiyatında genellikle zengin kafiye kullanılır. Konu bütünlüğü olmadığı için şiirlere başlık konulmaz. Her şiir redifiyle ve türünün adıyla anılır.
Divan edebiyatı, insanın iç dünyasına yönelik, soyut ve kitabi bir edebiyattır. Şiirde gözlemden daha çok hayallere yer verilir. Yaşamdan kopuktur, günlük hayata pek yer verilmez. Özgün değildir, taklitçidir. Arap ve Fars edebiyatlarının etkisinde gelişmiştir. Divan edebiyatı, İslamiyet in gölgesinde gelişen bir edebiyattır. Tasavvuf, bu sebeple en çok işlenen konulardandır.
DİVAN ŞİİRİ NİN KONULARI ve ÖZELLİKLERİ Aşk teması divan şiirinin merkezini oluşturur. Divan edebiyatı eserlerinde aşk-âşık-maşuk kalıbı her daim bulunur. Aşk uzlaşımsaldır; yani temel özellikleri hiç değişmez. Mesela bütün aşklar tek yanlıdır, âşık hep sever, acı çeker, hiçbir karşılık görmez, her zaman ondan ayrı kalışını dile getirir; ayrıca rakipleri de vardır.
Sevgili(maşuk) hep bir sultan, efendi, sahip kimliğinde gösterilir. Sevgili şah, âşık ise kuldur. Divan şiirinde betimlenen sevgili tipi de tektir ve değişmez. Divan şiirinde aşk iki türlü işlenmiştir. Dünyevi aşk ve ilahi aşk. Aşk konusu ozanın dünya görüşüne koşut olarak anlam kazanırdı (ilahi aşk). Tasavvuf yoluna giren ozan için amaç mutlak güzellik olan Tanrı ya kavuşmaktır. Bu da ancak maddeden sıyrılıp benliği yitirmek ve dervişlik yoluna girmekle olur.
Yaşamdaki güzellikler ve güzelliğiyle simgeleşen kadın, divan şiirinde önemli yer tutar. Dünya nimetlerine bağlı divan edebiyatı ozanları, bu nimetlerden zevk alarak yararlanmasını bilmişledir. Divan şiirinde yaygın işlenen konulardan biri de doğadır. Ama doğa, şairin hünerini göstermesi için bir araçtır. Çünkü şair, doğayı kendisinin gördüğü gibi değil, önceki usta şairlerin gözüyle yansıtır.
DİVAN EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLERİ Nazım Birimi Beyit Olanlar 1.GAZEL: Güzellikten, aşktan ve aşk yüzünden çekilen acılardan, içkiden söz eden şiirlerdir. Türk edebiyatına İran edebiyatından girmiştir. Gazelin ilk beyitine matla, son beyitine makta denir. En güzel beyitine beytü l gazel ya da şah beyit denir. Son beyitte şairin mahlası yer alır. Gazelin beyitleri arasında konu birliği bulunma şartı yoktur. Beyit sayısı 5-15 beyit arasındadır, ilk beyit kendi arasında kafiyelidir. Sonraki beyitlerde ilk dize serbest, ikinci dize birinci beyitle kafiyelidir. Fuzuli, Baki, Nedim bu alanın tanınmış şairlerindendir.
2.KASİDE: Din ve devlet büyüklerini övmek amacıyla belirli kurallar içinde yazılan uzun şiirlere denir. İlk beyitine matla, son beyitine makta denir. Şairin mahlasının bulunduğu beyite taç beyit denir. En az 33, en çok 99 beyit olur.
Kasidenin Konularına Göre Adlandırılması: Tevhid: Allah ın birliğini anlatan kasidelerdir. Münacat: Allah a yalvarıp, yakarmak için yazılan kasidelerdir. Naat: peygamberimizi övmek için yazılan kasidelerdir. Methiye: Padişahları, vezirleri ve devrin ileri gelenlerini övmek için yazılan kasidelerdir. Mersiye: Devlet büyüklerinin ölümünden duyulan üzüntüleri anlatan kasidelerdir. Hicviye: Bir kimseyi yermek amacıyla yazılan şiirlere denir.
3.MESNEVİ: Öğüt verici bir olayı anlatan uzun şiirlerdir. Bu şiirlerde savaş, aşk, tarihi olaylar, din ve tasavvuf konularıyla birlikte, çeşitli toplumsal konular da işlenir. Mesneviler Divan edebiyatında bir bakıma günümüzdeki roman ve hikayenin yerini tutar. Beyit sayısı ve konu bakımından sınırsızdır. Her beyit kendi arasında kafiyelidir. Aruzun kısa kalıplarıyla yazılır. Beş mesnevinin bir araya gelmesiyle hamse oluşur.
4.KIT A: Belli bir uyak düzeniyle yazılmış olan, dizeleri arasında ölçü birliği bulunan, herhangi bir düşünce ya da duyguyu en az ikiden başlamak üzere, en çok on altı beyitte anlatan nazım biçimine denir. Gazelden farklı olarak matla beyiti bulunmaz. Daha çok toplumsal ve felsefi düşünceler anlatılır.
5.MÜSTEZAT: Bir uzun bir kısa dizeden oluşan nazım şeklidir. Kısa dizelere ziyade denir. Aruzun bir tek kalıbıyla yazılır. Kafiyelenişi gazel gibidir. Konu olarak gazelle aynıdır.
Nazım Birimi Dörtlük Olanlar 1. RUBAİ: Dört dizelik bir nazım şeklidir. Şarap, dünyanın türlü nimetlerinden yararlanma, hayatın anlamı ve hayat felsefesi, ölüm gibi konular işlenir. Kendine özgü 24 kalıbı vardır. İranlılara aittir. Rubainin en büyük şairi, İranlı Ömer Hayyam dır. Türkçe rubailerin en güzel örneklerini Yahya Kemal vermiştir.
2.TUYUĞ: Dört dizelik nazım şeklidir. Aruzun sadece Failatün, Failatün, Failün kalıbıyla yazılır. Konu sınırlaması yoktur. En çok aşk, onun yüzünden çekilen acılar ve şarap için söylenmiştir. Divan edebiyatına Türklerin kazandırdığı bir nazım şeklidir. Kadı Burhaneddin, Ali Şir Nevai, Nesimi tuyuğlarıyla
3.ŞARKI: Besteyle okunmak için yazılan dörder dizelik bentlerden oluşan nazım biçimidir. Dörtlük sayısı 3-5 arasındadır. Birinci dörtlükte 2. ve 4., diğer dörtlüklerde ise 4. dize tekrarlanır. Bu dizelere nakarat denir. Türklerin kazandırdığı nazım biçimidir. Günlük hayat, aşk, sevgi gibi konular işlenir. Nedim şarkı türünün en önemli ismidir.
4.MURABBA: Dört dizelik kıtalardan oluşur. Genellikle felsefi konular ve aşk işlenir. Tanzimat edebiyatında Namık Kemal murabba örnekleri vermiştir.
Nazım Birimi Bent Olanlar 1.TERKİB-İ BENT: Her bent 5 ya da 10 beyitten oluşur. Bentler birbirine vasıta beyitlerle bağlanır. Gazeldeki gibi kafiyelenir. Talihten, hayattan şikayet, dini tasavvufi ve felsefi düşünceler anlatılır. Terkib-i bentlerde her bentten sonra vasıta beyiti değişir. En ünlü ismi Bağdatlı Ruhi dir.
2.TERCİ-İ BENT: Biçim ve uyak yönünden terkib-i bente benzer. Vasıta beyitinin aynen tekrarlanması bütün bentlerde aynı konuyu işlemeyi zorunlu kılar. Felsefi konular, Allah ın kudreti, kainatın sırları, tabiatın zıtlıkları gibi konular işlenir. En ünlü şairi Tanzimat şairi Ziya Paşa dır.
DİVAN EDEBİYATINDA NESİR Divan edebiyatında nesir dili ve üslubu bakımından üç ayrı bölümde ele alınabilir 1)Sade Nesir: Halk için, sade bir dille yazılan eserlerden oluşur. Genel olarak tefsir ve hadis kitapları, din ve tasavvuf konularında yazılanlarla, tarih menakıpname ve destan niteliği taşıyan eserler bu türdendir. Katip Çelebi nin bazı eserleriyle Evliya Çelebi nin Seyahatname si buna örnek gösterilebilir.
2) Süslü Nesir: Ustalık, hüner ve marifet göstermek amacıyla, yabancı kelime ve tamlamalarla yüklü seci lerin kullanıldığı, söz sanatlarıyla dolu, bağlaçlarla uzayıp giden cümlelerle örülmüş, güç anlaşılır bir nesirdir. Özellikle dil yönüyle halktan tamamıyla kopmuştur. Veysi ve Nergisi süslü nesir yazarlarımızdandır. 3) Orta Nesir: Halkın konuştuğu dilden ayrılmış, yer yer süslü nesrin nitaliklerini taşımakla beraber; anlatmak istediğini, anlaşılır bir şekilde ortaya koyan nesirdir. Öğretici bir amacı olan, bilim ve kültür konularında yazılmış eserlerin çoğu orta nesir özelliği taşır. Özellikle tarih, gezi, coğrafya ve din kitapları bu türde yazılmıştır.
Divan Edebiyatında Düzyazı Türleri Münşeat: Değişik konularda yazılan düzyazı biçimindeki ürünlerin ya da mektupların toplandığı kitaplara verilen genel addır. Divan edebiyatında sanatlı bir söyleyişle yazılan düzyazıya inşa, düzyazı yazarına da münşi denir. Tarih: Resmi niteliği olmayan bir türdür. Vakayiname Osmanlı Devleti nin resmi tarihidir. Tarih yazana müverih, vakayiname yazana da vakanüvis denir. Seyahatname (Gezi Yazısı): gezilip görülen yerlerin anlatıldığı seyahatnamenin en iyi örneği Evliya Çelebi nin 10 ciltlik Seyahatname adlı eseridir.
Sefaretname: Osmanlı elçilerinin bulundukları ülkelere ait bilgileri veren yapıtlara verilen addır. Yirmi sekiz Mehmet Çelebi Efendi nin Paris Sefaretnamesi adlı yapıtı ünlüdür. Velayetname: Velilerin (ermişlerin) hayatının anlatıldığı eserlerdir. Siyer: Hz. Muhammed in konu edildiği eserdir. Surname: Düğün, ziyafet ve şenlikleri tasvir eden hem düzyazı hem de manzum olarak yazılan eserlerdir. Tezkire: Edebiyat tarihi veya biyografinin divan edebiyatındaki karşılığıdır.
DİVAN EDEBİYATI NESİR YAZARLARI 15.YÜZYIL Sehi Bey : Heşt Behist (Anadolu daki İlk Tezkiredir.) Sinan Paşa (1440-1486) : Süslü ve sanatlı bir dil kullanmıştır. Türkçe hiç yoktur. Tazarruname en önemli eseridir. Maarifname(Nasihatname), Tezkiretü l Evliya (Evliyalar Tezkiresi), Tezkiretü l Embiya(Peygamberler Tezkiresi) adlı eserleri vardır. Mercimek Ahmet: Kabusnâme (Sade nesirdir.)
17.YÜZYIL Katip Çelebi (1609-1657) : Bilime değer veren yazar ve düşünürlerimizdendir. Arapça yazdığı Keşfü z Zünun adlı eserinde, birçok bilim ve eser hakkında bilgi verir. Tarih alanında Fezleke, coğrafya alanında Cihannüma, denizcilik alanında Tuhfetü l Kibar fi Esfarü l Bihar (büyük fetihler ve denizler seferi) adlı eserleri vardır. Toplumla ilgili konularda yazdığı Mizanü l Hak (hak terazisi) önemli eserlerindendir.
Evliya Çelebi (1611-1682) : Gezilerine İstanbul u dolaşarak başlamış, bazı görevlerle Anadolu yu, komşu ülkeleri; Kuzey Afrika ve Avrupa ya kadar birçok yeri gezmiştir. 50 yılı aşan gezilerini izlenimleriyle birlikte Seyahatname adlı 10 ciltlik eserinde anlatır.seyahatname adlı eserinde söyleyeceklerini çoğunlukla açık, anlaşılır; ama mübalağalı bir anlatımla hikaye etmiştir. Naima: Naima Tarihi adlı eseri vardır 18.YÜZYIL Yirmi Sekiz Mehmet Çelebi : Sefaretname adlı eseri vardır.
13.YÜZYIL DİVAN EDEBİYATI SANATÇILARI Hoca Dehhani : Horasan Türklerindendir. 13.yy da yaşamıştır. Anadolu da, İran edebiyatı etkisiyle din dışı şiirler yazmıştır. Divan edebiyatının ilk şairi olarak kabul edilir. Şiirlerinin en önemli teması aşktır. Farsça bir Selçuk Şehnamesi yazdığı söylenir. Şeyyad Hamza : Anadolu daki ilk Yusuf u Züleyha ona aittir.
Aşık Paşa : Garipname adlı eseri vardır. 14.YÜZYIL Seyyid Nesimi : Eserlerinde Azeri Türkçesini kullanmıştır. Tasavvuf alanında şiirler yazmıştır. Dili oldukça sadedir. Şiirleri son derece liriktir. Divanı vardır. Gazel ve tuyuğlarıyla tanınır. Bağdat ta derisi yüzülerek öldürülmüştür. Ahmedi : Din dışı konularda şiirler yazmıştır. Şiirleri liriktir. İskendername adlı mesnevisi önemlidir. Cemşid-i Hurşid adlı mesnevisi vardır. Kadı Burhaneddin : Tuyuğ nazım şeklini bulan ve uygulayan kişidir. Din dışı konularda yazmıştır. Gülşehri, Mantıku t Tayr, Felekname adlı eserleri vardır.
15.YÜZYIL Ali Şir Nevai (1441-1501) : Büyük bir devlet adamı ve büyük bir edebiyatçıdır. Türkçenin güzelliklerini görerek onun Farsçadan daha zengin olduğunu ilk söyleyen dilcimizdir. Türk dil kurumunu kurmaya çalışmış ve bu amaçla şiirleri vardır. Eserleri: Mahzenü l Esrar (sırlar hazinesi), Mantıkut Tayr (kuşların dili), Mizanü l Evzan (vezinlerin terazisi) Şeyhi (1371-1431) : Germiyan da, Osmanlı saraylarında bulunmuş, devlet büyüklerine kasideler sunmuştur. Padişahtan aldığı tımarın verimemesi üzerine, Harname yi yazdığı 2.Murat a sunduğu söylenir. Hüsrev-ü Şirin adlı mesnevisi vardır.
16.YÜZYIL Fuzuli (1495-1556) : Divan edebiyatının en büyük şairi sayılır. Şiirlerini Azeri Türkçesi ile yazmıştır. Dönemine göre dili sadedir. Gazel şairi olarak şöhret kazanmıştır. Şiirlerine başta tasavvufa önem verir. Diğer bir konuda aşktır. En önemli eserlerinden biri Leyla ile Mecnun mesnevisidir. Arapça, Farsça ve Türkçe üç divanı vardır. Beng ü Bade (esrar ve şarap), Sakiname, Şah ü Geda (şah ve kul) gibi mesnevileriyle 134 beyitlik Enisü l Kalb (gönül dostu) adlı bir kasidesi vardır. Düzyazı türünde yazdığı Şikayetname adlı mektup ve Hadikatü s Süreda gibi eserleri vardır.
Baki (1526-1600) : İyi bir medrese eğitimi görmüş ve çeşitli medreselerde müderrislik yapmıştır. Kadılık görevlerinde bulunmuştur.hiç dini şiir yazmamıştı. Aşk, tabiat ve devrinin ihtişamı şiirlerinde yer alan başlıca konulardır. Dili kullanmada başarılıdır. Ahenkli, akıcı, zevkli bir dili vardır. Sultanüş Şuara (şairler sultanı) olarak bilinir. En önemli eseri Divan ıdır. Divanında yer alan Kanuni Mersiyesi çok ünlüdür. Nesir türünde Fezail-i Mekke adlı eseri vardır.
17.YÜZYIL Nef i (1582-1636) : Asıl adı Ömer Nef i Erzurumludur. Çok ağır bir dili vardır. Süslü ve sanatlıdır. Padişahlara ve ileri gelenlere yazdığı kasideleri ve hicivleriyle tanınır.övdüğünü göklere çıkarır, kötülediğini yerin dibine sokar. Hicivlerini Siham-ı Kaza adlı eserinde toplamıştır.divan ı vardır. Sadrazam Bayram Paşa ya yazdığı hicivleri nedeniyle boğularak öldürülmüştür. Nabi (1642-1712) : Toplum düzensizliklerini, hayatın kişiyi kötülüklere götüren yönlerini göstermeye çalışmış, din ve töreyle ilgili öğütler vermiştir. Dili akıcıdır.hayriye ve Hayrabat adlı iki didaktik mesnevisi; gezi notlarını içine alan Tuhfetü l Haremeyn (Kutsal Şehirlerden Hikayeler), mektuplarını topladığı Münşeat adlı kitapları vardır.
18.YÜZYIL Nedim (1681-1730) : Lale Devrini yaşamış ve şiirlerinde yansıtmıştır. Şiirlerindeki zevk, sefa, eğlence, nükte, musiki bir aradadır. Divan edebiyatının katı kurallarına karşı çıkmış, kendine özgü bir dil kullanmıştır. Edebiyatımızda Mahallileşme Cereyanı Nedim le başlamıştır Şeyh Galip (1757-1799) : Divan edebiyatının son büyük şairidir. Galata Mevlevihanesi nin şeyhidir, mutasavvıfıdır. Süslü ve çeşitli söz sanatları ile yüklü, ağır bir dili vardır. Sebk-i Hindi adı verilen üslubun edebiyatımızdaki temsilcisidir. Düşünce ve tasvirlerle örülü yoğun bir hayal gücü vardır. Şiirlerinde musiki oldukça önemlidir. Başlıca eserleri Divan ı ve Nabi ye nazire olarak yazdığı tasavvufi bir eser olan Hüsn-ü Aşk isimli mesnevisidir.
BİZİ DİNLEDİĞİNİZ İÇİN TEŞEKKÜRLER