KİŞİLİK GELİŞİMİ VE ANA-BABA EĞİTİMİ Bir çocuğun aile üyelerinin gözündeki yeri, onun aile içindeki konumunu gösterir. Ananın, babanın ve öteki aile üyelerinin, çocukla iliģkileri, çocuğun aile içindeki konumuna göre ayarlanır. Çocuğun konumuna etki eden en önemli faktörler; tek olusu, aileye geliģ sırası, kız ya da erkek olusudur (BaĢaran, 1996, s.233) 1.Tek Çocuk : Tek çocuk, kendini zihinsel ve fiziksel açıdan aģan yetiģkinlerle çevrelidir. Bunun için her Ģeyi bilme isteği taģkınlık, sinirlilik oluģur. Erken olgunlaģma, çocuğu hayal gücüne sığınmaya götürebilir. Tek çocuk derin ve gizli bir güvensizlik duygusuna sahiptir. Kendilerini güçsüz hissedenler, ya hayallerinde kahraman olurlar ya da dıģarıya güçlü bir imaj vermeye çalıģırlar. Tek çocuklar, uyku ve yemek eksikliğinde sinirli davranıģlarda bulunmaya yatkındırlar. Tek çocuk, kolaylıkla Ģımarık ve inatçı çocuk haline gelebilir (Yavuzer, 1995, s.114-115). Tek çocuk olması, aile ilgisinin çocuk üzerine çevrilmesine yol açar. Ġlgi ve sevgi bolluğu, çocukları sıkıntıya sokar. Çocuk, aģırı bir koruyuculuğun baskısı altındadır. Böyle çocuk, bağımsızlık kazanamaz. ġımarık olur. Okulda arkadaģları tarafından sevilmez. ToplumsallaĢmada beceriksiz kalır. PaylaĢma duygusu yoktur (BaĢaran, 1996, s.234). 2.Büyük Çocuk: Tek çocuk, ilkin ailesinin ilgisini üzerine çeker. Ġlk çocuğun tacı, ikinci çocuk geldiğinde düģer. Ġlk çocuk erkek ise ikinci çocuğun kız olması bunu fazla etkilemez (Mortensen ve Schuller, 1960; BaĢaran, 1996). Büyük çocuk, küçüklere bakmak, onlara yardım etmek zorunda kalır. Bu durum onu büyüklere özgü tavırlar takınmaya yöneltir. Büyük çocukta önderlik davranıģı geliģir. BaĢkalarının üzerinde etki bırakır (Basaran, 1996, s.234). En büyük çocuk tacını yitirmiģ kraldır (Munroe, 1995; Akt. BaĢaran, 1996). YaĢamının ilk yıllarında çevresinin ilgi merkezi iken her türlü yardım ve destek yalnızca kendisine sağlanırken, yeni gelen kardeģ, bu durumun ansızın bozulmasına neden olur. ÇeĢitli nedenlerle çevrenin ilgisi yeni doğan bebeğe yönelir. YaĢından ötürü baba ve ana kendisinden, diğer kardeģlerden beklenilenden daha fazlasını ister. KardeĢlerinin doğal bir lideri olur. Büyük çocuk, yetiģkin yasama ulaģtığında, otoriteden ve sahip olduğu durumları baģkalarına kaptırmaktan ürkebilir (Geçtan, 1996, s.135). 3.Ortanca Çocuk: Genellikle en Ģanssız olan, küçük ve büyük kardeģlerine oranla daha az sevgi gören ya da gördüğünü düģünen çocuk, ortanca çocuktur. Bu nedenle, gerek uyum ve davranıģ bozukluğu gösteren çocuklarda, gerekse suçlu çocuklarda ortanca çocuk olma dikkatimi çeker. Ortanca çocuğun Ģanssızlığı, kendisini büyük kardeģleri ile kıyaslamaya çalıģması ve bu kıyaslama sonucu kendisini yetersiz hissetmesidir (Yavuzer, 1995, s.106). Ġkinci çocuk, diğer kardeģleri kadar yeterli olmadığı inancını geliģtirebilir ve yaģıtlarıyla sürekli bir yarıģma halinde olabilir. Çocuk eğitme konusunda ana-baba çoğu kez ikinci çocuklarına birinci çocuklarına nazaran daha ılımlı davranırlar. Bundan ötürü ortanca çocuğun otorite ile fazla bir sorunu olmaz, diğerleri kadar yetenekli olmadığı inancı, ikinci çocuğun ileri ki yaģamında tepkici, baģkaldırıcı ve kendini asma çabası içinde bir insan olmasına ya da yenilgiyi kabul ederek ezik ve karamsar bir kiģilik geliģtirmesine neden olur (Geçtan, 1996, s.136). Ortanca çocuk, sürekli özveride bulunmak zorunda kalır. Büyüğe ve küçüğe imrenmek, onu duygulu yapar. Anne-babanın her davranıģından kendine üzecek pay çıkarır (BaĢaran, 1996, s.234).
4.Küçük Çocuk : Kendisinden bir sonra gelen bir kardeģi olmadığı için yarıģmak ve anneni ilgisini paylaģmak zorunda kalmaz. En küçük çocuk bazen ailenin ilgisinin baģka yönlere çevrildiği geç bir dönemde gelebilir ve fazlalık olarak karģılanır. Çoğu kez ailenin oyuncak bebeği olur ve Ģımartılır. Çevresi onunla sevimli, küçük çocuk olarak ilgilenir ve onların gözünde her zaman çocuk kalır (Geçtan, 1996, s.136). Küçük çocuk aile içinde hep kendinden büyüklerle ve güçlü olanlarla birlikte olur. KardeĢlerin ve öteki büyüklerin güçlülüğü onu imrendirir. Bu imrenme onda aģağılık duygusu yaratır. Bu nedenle huysuzlaģır ve boyundan büyük iģlere giriģir, sorumluluk altına girmekten kaçınır (BaĢaran, 1996, s.234). Ana-baba tutumlarını genel olarak, demokratik, otoriter ve ilgisiz olarak gruplandırmak mümkündür. Aile yapısının ve çocuğa karģı tutumlarının çocuğun kiģilik geliģimi üzerinde oldukça büyük rol oynadığı hemen hemen tüm kuramcıların birleģtiği bir konudur (Erkan, 1993). Ana-babanın tutumu geliģmekte olan çocuğa örnek model oluģturacağından kiģiliğini etkiler ve özdeģim modellerinden edindiğini, benzer tutumları sergilemesi ile ortaya koyar. Anababaların çocuklarına yönelttikleri tutumun sağlıklı olması, büyük ölçüde onların kendi içlerinde barıģık, dengeli, huzurlu ve birbirlerine karģı sevgi ve saygılı olmalarına bağlıdır (Yavuzer, 1995). Değişim İçin Bir Başlangıç Yapmanın Zamanıdır. Neden Bu Gün Olmasın? Kaybedebileceğiniz Hiç Bir Şey Yok. Ama Kazanacağınız Çok Şey Var. Çocuklarımız ve Geleceğimiz... ANA BABA TUTUMLARI VE ÇOCUKLARIMIZ 1.Demokratik Ana-Baba Tutumu : Demokratik ana-baba, çocuğa içten ve derin bir sevgi duyar ve bunu Ģartsız olarak gösterir. Çocuğun ilgi ve ihtiyaçlarına hassastır. DavranıĢlarını ilgi ve anlayıģla izler. Otonom benlik iradesine ve sağlıklı uyuma değer verir. YaĢına göre kendisiyle ilgili bazı kararları almaya çocuğu teģvik eder; önemli konularda alınan kararların nedenlerini çocukla tartıģır, onun görüģlerine değer verir; sözel alıģveriģlere olanak sağlar. Hemen her konuda çocuğa iyi bir rehber olmaya çalıģır (Kuzgun,1972). Bu ana-babalar, engelleyici davranmamakta, çocuklarına makul sınırlar içinde özgürlük tanımaktadırlar (Yavuzer, 1993). Kabul Gören Çocuk,Genellikle Sosyalleşmiş,İşbirliğine Hazır,Arkadaş Canlısı,Duygusal Ve Sosyal Açıdan Dengeli Ve Mutlu Bir Bireydir.
2. Baskılı ve Otoriter Ana-Baba Tutumu : Otoriter ana-baba çocuğunu belki sevmektedir ancak sevgisini, çocuk istenilen Ģekilde davrandıkça gösterir. Yani sevgiyi istenen davranıģların belirip geliģmesi için bir pekiģtireç olarak kullanır. Ġstenen davranıģlara da çoğunlukla gelenek ve daha üst otoritelerce saptanmıģ kurallara ve normlara uygun davranıģlardır. Ana-baba kendisini toplumsal otoritenin temsilcisi olarak görür ve mutlak itaat bekler, aksi halde cezaya baģvurur, her türlü kararları kendileri alırlar (Kuzgun,1972). Otoriter tutumun hakim olduğu ailelerde ceza önde tutulmuģtur ve suçla orantısızdır. Ceza aileden aileye değiģirse de amaç aynıdır. Çocuk ne pahasına olursa olsun yola getirilmelidir. Kimi evde bu dayakla; kimi evde de ayıpla suçlama be korkutma ile sağlanır. Kimi evde de sert bir bakıģ yeterlidir. Ona tanınan haklar en aza indirilmiģtir (Yörükoğlu, 1993). Suçlayan, Cezalandıran,Sürekli Çocuğun Her Yaptığına Karışan Anne Babanın Çocukları Kolayca Ağlayan Çocuklardır... 3.İlgisiz ve Kayıtsız Ana-Baba Tutumu : Ġlgisiz ana-baba çocuğun isteklerine hiç bir denetim ve sınırlama getirmeksizin kabul eden ana-babalardır. Bu tutumun sürekliliği çocuğun gereğinde duygu, istek ve dürtülerini denetleyebilme yeteneğinin geliģimini olumsuz yönde etkileri, vurucu ve kırıcı agresif davranıģların artmasına neden olur. Ġlgisiz, lakayt, ihmal eden ana-babalarda çocukta farklı problemlere yol açar. Agresyon, kendine saygı ve kendine denetim azlığı, bozuk aile iliģkileri gibi...(ekģi,1990). Ġlgisiz ana-baba çocuğunu ihmal hatta psikolojik bakımdan reddeder. Çocuğun ilgi ve ihtiyaçlarından habersizdir. Nerede, ne yaptığıyla fazla ilgilenmez, varlığından rahatsız olduğundan, çocuğunu çevresinden mümkün olduğu kadar uzak tutmaya çalıģır, ilgisiz anababa çocuğuna en az sevgi gösteren ve davranıģlarına en az kontrol uygulayan ana-babadır (Kuzgun, 1972). Daha İleriki Yıllarda Ev Ortamında Bulamadığı İlgi Ve Sevgiyi Dışarıda Arayacaktır.Ufakta Olsa Sevgi Mesajını Farklı Yorumlayacak Ve Sığınılacak Bir Liman Arayacaktır... 4.Gevşek Tutum (Çocuk Merkezci Aile): Çocuk merkezci aileye genellikle orta yaģın üzerinde çocuk sahibi olan ailelerde ya da çocuğun kalabalık yetiģkinler grubu içinde yetiģen tek çocuk olması halinde sıklıkla rastlanır. Böyle bir ortamda çocuk, ailede insiyatif sahibi tek kiģidir ve onun isteklerine diğer aile bireyleri kayıtsız Ģartsız uyarlar. Çocuğun dengesiz bir ortam içinde abartılmıģ bir sevgi gösterisi içinde büyüyor olması, onun doyumsuz bir birey olmasına zemin hazırlar. Böyle yetiģen bireyler her isteğinin yerine getirileceğini zanneder ve okul kurumundaki kurallar karģısında hayal kırıklığına uğrarlar ve kolay kolay uyum sağlayamazlar (Yavuzer, 1993).
Gevşek Aile Yapısında Büyüyen Çocuk Ailede Tek İnisiyatif Sahibi Olan Kişidir. Aile Bireyleri Çocuğun İsteklerine Kayıtsız Şartsız Uydukları İçin Çocuk Genelleme Yapar. 5.Dengesiz ve Kararsız Ana-Baba Tutumu : Ana-babanın dengesiz ve kararsız olması, çocuğun eğitim ve geliģimini olumsuz açıdan etkiler. Bu dengesizlik ve tutarsızlık, ana-baba arasındaki görüģ ayrılığından olduğu gibi annebabanın gösterdikleri değiģken davranıģ biçiminde de görülebilir. Anne-babanın çocuğun yanında "çocuk konusunda" birbirlerini eleģtirmeleri, birinin olumlu yaklaģmasına, diğerinin olumsuz tutum ya da taraflardan birinin çocuk kayırması çok sıklıkla rastlanılan terbiye yanlıģlıklarındandır (Yavuzer, 1993). Neyi,Nerede,Ne Zaman Ve Nasıl Yapmalıyım.? "Sorularıyla O Kadar Meşgul Olur Ki O Yapmaya Kalkana Kadar Başkaları Çoktan Eyleme Geçmiş Olur. Çocuk Kendi Kişilik Gelişimi Sağlamak İçin Oldukça Uzun Zaman Ve Emek Harcar Ama Asla İstenilen Sonuca Ulaşamaz. 6.Koruyucu Ana-Baba Tutumu : Ana-babanın aģırı korumaları, çocuğa gerektiğinden fazla kontrol ve özen göstermesi anlamına gelir. Bunun sonucun da çocuk, diğer kiģilere karģı aģırı bağımlı güvensiz, duygusal kırıklıkları bir kiģi olabilir. Bu bağımlılık, çocuğun yaģamı boyunca sürebilir ve aynı koruyucu tutumu, gelecekteki eģlinden bekleyebilir (Yavuzer, 1993). ANNE BABALARA ÇOCUK EĞİTİMİ KONUSUNDA GENEL TAVSİYELER 1- Çocuğunuz, evet! Sizin ve eģinizin çocuğu öncelikle onu benimseyin ve her haliyle onu kabul edin. Onu sevin sevmeye ve sevilmeye hepimizin ihtiyacı var. ġimdiden karģılığını yıllar sonra alacağınız bir yatırım yapın ve çocuğunuzla ilgilenin. 2-0-6 yaģ arası çok önemli.bu yaģlar arasında çocuğunuzla kurduğunuz iliģki ömür boyu kuracağınız iliģkinin temelini oluģturacaktır. Temeli iyi atın ki binanız sağlam olsun 3- Çocuğunuza iyi bir örnek ve iyi bir model olun. Ona ne verirseniz, size de aynısını geri verecektir. Doğru, dürüst olmasını istiyorsanız. Siz de yalan söylemeyin. 4- Ġçinizdeki çocuğa seslenin, onu oradaki uykusundan uyandırın. Kendi çocukluk yıllarınıza dönün. Neler hissettiğinizi neler yaģadığınızı düģünün. Çocuğunuzu anlamak Ģimdi daha da kolaylaģacaktır. Çocuğunuz kendisini sizin yerinize koyamaz çünkü o sizin yaģadıklarınızı henüz yaģamadı. Ama siz kendinizi onun yerine koyabilirsiniz. Çocuğunuzla empati kurun. Çocuğunuza mutlaka "Seni anlıyorum. "Mesajını gönderin. 5- Kaç tane çocuğunuz olursa olsun,ikiz de olsalar hepsi ayrı yaratılmıģtırlar. Çocuklarınız eģsizdir. Bir eģleri ya da benzerleri bulunmaz. O yüzden tüm çocuklarınızı aynı kalıba sokmayın her birinin ayrı ayrı yetenekleri ve özellikleri mevcuttur. Çocuklarınıza birer birey olarak saygı gösterin. Çocuğunuza yapabileceğiniz en önemli yardım; geri planda kalarak kendi benliğinin geliģmesinde, kendine ait bir kiģilik geliģtirmesinde yardımcı olabilmektir.
6- Çocuğun güçlü bir kiģilik yapısına sahip olabilmesi için de tutarlı bir aile ortamında yetiģmesi gerekmektedir. YetiĢkinlerin yönettiği uyumlu, tutarlı, dengeli,sevgi ve saygı iliģkisine dayalı baskıcı olmayan bir aile ortamına her çocuğun ihtiyacı vardır. 7- Çocuğunuzun, çeģitli davranıģlarını sınırlandırabilirsiniz. Ama asla çocuğunuzun duygularını ve hayallerini sınırlandıramazsınız. Onun duygularını önlemeye çalıģmayın aksine onun duygularını düģüncelerini dile getirmesini sağlayın. Onunla her fırsatta konuģun. 8- Çocuklarınızın davranıģlarını kontrol altında tutabilmek için, akla ve mantığa uygun sınırları ve kuralları eģinizle (ailenizle) birlikte koyun. Koyduğunuz kurallar uygulanabilir olmalıdır. Kuralları hemen uygulamaya geçin. Unutmayın tüm çocuklar için reçete gibi kurallar yoktur. Çocuğunuzun yapısına ve yaģadığınız ortama uygun kuralları kendi deneyimlerinizle en uygununu sizler bulmalısınız. 9- Çocuğunuzun kendi kendine yetebilen, olumlu bir kiģilik sahibi olmasını istiyorsanız. Olumlu yapmıģ olduğu davranıģları onaylayıp destekleyin. Onu teģvik edin, olumsuz davranıģlardan vazgeçirmek için bu davranıģların fazla üzerinde durmayın. Olumlu davranıģları pekiģtirin çocuklar, ısrarla üzerinde durulan davranıģları tekrarlama eğilimindedirler. Birtakım davranıģları, yasaklamak yerine diğer davranıģları desteklemeyi tercih edin. 10- "Okula gidince öğretmen onu hizaya sokar. Öğretmen onun hakkından gelir." demeyin. Çünkü eğitim okuldan önce evde baģlar. Okulda geçirilen zaman süresi çok sınırlıdır. Ayrıca öğretmenin uğraģması gereken tek öğrenci sizin çocuğunuz değildir. Hayat okulunun ilk sınıfı aile eğitimiyle baģlar. Okulda verilen eğitimle, ailede verilen eğitim birbiriyle tutarlı olmalıdır. ÇeliĢkiler olursa çocuk seçim yapmak zorunda kalır. Okul mu? Ev mi? ġeklinde çocuk bocalar. Bu çeliģkiyi çocuğa yaģatmamak için okul ve aile paralel bir eğitim vermelidir. 11- Çocuğunuzu ne kadar fazla uyaranlarla, karģı karģıya bırakırsanız. çocuğunuzun zihinsel, bedensel, sosyal geliģimi o kadar çabuk ve iyi olur. Çocuğunuzun zekasını geliģtirmek için, zeka geliģtirici oyunlar oynayın. KonuĢmasını geliģtirmek içinse onunla bol bol ve her konuda daha doğmazdan önce konuģmaya baģlayın. Çocuğunuza zaman ayırın. Ayırdığınız zamanın,çokluğu ya da azlığı çok önemli değil önemli olan o zamanın niteliğidir. 12- Özellikle çalıģan anneler çocuklarına zaman ayıramadıklarında Ģikayetçidirler. Bire bir zaman ayırmak yerine mutfakta yemek yaparken onunla konuģmak"bugün okulda ne yaptınız. Sınavın nasıl geçti." gibi. AlıĢveriĢe birlikte çıkabilmek, akģam yürüyüģleri yapabilmek. Sınırlı zamanı etkin ve en iyi Ģekilde kullanabilmek önemlidir. 13- Çocuğumuzun da bizim de eksik olan yönlerimiz mutlaka vardır. Kendi kendinizle barıģık olun. Ġyi ve kötü yanlarınızla çocuğunuzu ve kendinizi kabul edin. Unutmayın, hatasız kul olmaz. 14- Çocuğumuza, çocukluğunu yaģama fırsatı verelim. YaĢamadığı çocukluk günlerinin hesabını bir gün gelip bize sormaya mutlaka kalkacaktır. 15- Çocuk yetiģtirmek dünyanın en zor sanatıdır. Zaman zaman kızabiliriz. Sinirleniriz. Hatta onları cezalandırırız. Siz de insansınız yaģadığınız ve hissettiğiniz duygulardan dolayı kendinizi suçlamayın."kendimi çocuklarım için feda ediyorum "duygusuna kapılan ve böyle yaģayan kiģiler çok da iyi yapıyor sayılmazlar. Sizin hayatınız size, onların hayatı da onları aittir. Ortak bir yol bulup kendinize zaman ayırabilmeli ve size ait hayatın tadını çıkarabilmelisiniz. 16- Ana baba olmak serüveninde en iyi rehberiniz, kendi çocukluk yıllarınız ve duygularınızdır. Kendi çocukluğunuzu düģünün, çocukluğunuza dönün. Ve çocuklarınıza ona göre davranın.
Karar Sizin... Çocuğunuzu Nasıl Yetiştirmek İstiyorsunuz? KAYNAKÇA ERKAN, Serdar, Ana-babaların Demokratik, Otoriter ve Ġlgisiz Olarak Algılayan Bireylerin Benlik Kavramları ile Ġdeal Benlik Kavramlarının BağdaĢım Dereceleri Arasındaki Farklar Eğitim Dergisi, M.E.B. Ankara, 1993. YAVUZER, Haluk, Ana-Baba ve Çocuk, Remzi Kitabevi, 8.Basım, Ġstanbul,1995. KUZGUN, Yıldız, Ana-Baba Tutumlarının Bireyin Kendini GerçekleĢtirme Düzeyine Etkisi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 1972. YÖRÜKOGLU, Atalay, DeğiĢen Toplumda Aile ve Çocuk, Özgür Yayınları, Ġstanbul, 1992. EKSI, Aysel, Çocuk, Genç ve Ana-Babalar. Bilgi Yayınevi, I. Basım, Ankara, 1990, BASARAN, Ġbrahim Ethem, Eğitim Psikolojisi, BeĢinci basım, Ġstanbul, 1996. GEÇTAN, Engin, Ġnsan Olmak, Remzi Kitabevi, 17. Basım, Ġstanbul, 1996. GEÇTAN, Engin, Psikanaliz ve Sonrası, Remzi Kitabevi, 7. Basım, Ġstanbul, 1996. YAVUZER, Haluk, Ana-Baba ve Çocuk, Remzi Kitabevi, 8.Basım, Ġstanbul, 1995.