ÇOCUKLARIMIZ VE BİZ. Prof. Dr. Gelengül HAKTANIR

Transkript

1 ÇOCUKLARIMIZ VE BİZ Prof. Dr. Gelengül HAKTANIR İnsanların yetişme tarzlarında toplumsal etkilerin rolü büyüktür. Bu nedenle her toplumun bireyleri farklı kişilik yapısı gösterirler. Bu farklılıkların oluşmasından en önemli etken de aile yapılarının ve ebeveynlerin çocuk yetiştirme tutumlarının çeşitlilik göstermesidir. Ailedeki birey sayısı, ailenin sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik durumu, anne ve babaların kendilerine düşen görev ve sorumlulukların farkında olma düzeyleri, anne ve babaların kendi çocuklarında yeterli ilgi ve sevgiyi alıp almama durumları ve insan olarak nitelikleri ve özellikleri gibi faktörler ailelerin çocuklarına karşı tutumlarını etkileyen faktörlerdir. Ebeveyn tutumlarını etkileyen etmenler konusunda farklı ülkelerde yapılan araştırmalarda farklı sonuçlar çıkmış olsa bile çocukluğunda sevgi, hoşgörü görmüş demokratik ailelerde yetişmiş, öğrenmeye açık insanları ve doğayı seven, sorumluluk sahibi kişilik yapısı sorunlu olmayan bireylerin tutumlarının hangi toplumda olursa olsun sağlıklı ve istenen tarzda olduğu bulunmuştur. Çocukla anne-babasının iyi ya da kötü günleri bir arada geçirmek amacıyla beraber olmaları aslında basit bir olaydır. Çocuğun bunda bir seçim hakkı yoktur Ana-babanın çocukların nasıl olacağını tayinde bir hakkı, başlangıçta

2 çocuğunkinden de sınırlıdır. Ana-baba çocuk yapmayı planlarken, bir seçim yapmakta fakat çocuğa geçirecekleri genleri planlayamamaktadırlar. Kalıtım ise hiçbir ana-babanın çocuğunun genotipini önceden açıkça bilemeyeceği kadar karmaşık bir olgudur. Ayrıca her çocuğun bebeklikten başlayarak kendine özgü bir mizaca ve davranış biçimine sahip olduğu bilinmektedir. Bütün koşulları aynı olsa bile, daha doğuştan neşeli, çevresine kolaylıkla uyabilen, hayatın her günki gerçeklerine kolayca ayak uydurabilen bir çocuğa, bu nitelikleri bulunmayan bir çocuktan daha kolay bakılır. Anne-babanın kişilik ve karakter yapıları ne olursa olsun, gözüpek bir bebeğe karşı davranışı ile zayıf ve duygulu bir bebeğe karşı davranışı arasında ister istemez büyük bir fark olacaktır. Konuşma dilinde disiplin sözü, baskılı eğitimin anlamında kullanılır. Dar anlamıyla disiplin, davranışı belirli kalıplara sokmak amacıyla uygulanan katı kuralları ve yöntemleri kapsar. Oysa geniş ve daha doğru anlamıyla disiplin; öğretici, düzenli davranış ve yetkinlik kazandırıcı yetiştirme demektir. Bu anlamda kullanılınca disiplin tanımı çocuk eğitimindeki sağlıklı tutum ve kuralları içine alır. Çocuğa öğrenmesi, beceri kazanması ve yeteneklerini geliştirmesi için kılavuzluk edilen yüksek düzeyde sıcaklık ve ilgi gösterilen, psikolojik özerklik tanımanın yanı sıra, kontrolün de yer aldığı bu demokratik anne-baba tutumunda olumlu gelişmeler desteklenip, olumsuzlar düzeltilmeye çalışılır. İyi davranış örnekleriyle çocuğun toplumsal kuralları benimsemesi sağlanır. Ülkemizde anne-baba tutumları üzerinde yapılan çalışmalar gözden geçirildiğinde ebeveynlerin eğitim ve kültür düzeyi yükseldikçe tutumlarında biraz daha demokratikleşme görülse bile çoğunlukla aşırı koruyucu ve aşırı otoriter tutumların görüldüğü, hatta aynı ailede her iki tutum şeklinin de benimsenmiş olabildiği saptanmıştır. Aşağıdaki tablo; yapılan araştırma ve incelemeler soncunda elde edilen bilgilerin bir derlemesidir. Bu tablo, hangi tutumları benimseyip, bunun sonucunda hangi davranışları gösterirsek çocuklarımızın özelliklerinin nasıl olacağını bizlere özetlemektedir.

3 TUTUMLARIMIZ&ÇOCUKLARIMIZ KABUL ETME-İZİN VERME Bağımsızlık Sempatiklik Güven Duygusu Düşmanlık Duygusunun Azlığı Aktifli REDDETME-İZİN VERME Uyumsuzluk İhmalkarlık Düşmanlık Suçluluk GüvenxGüvensizlik KABUL ETME-KISITLAMA Bağımlılık Naziklik İtaatkarlık Uysallık Güvensizlik REDDETME-KISITLAMA Sosyal İçe Dönüklük Kavgacılık Kendine Düşmanlık Çekingenlik Güvensizlik Aşağıda ise kendine güvenen veya güvenmeyen çocuk yetiştirmek için nasıl davranmamız gerektiği verilmiştir: KENDİNE GÜVENEN ÇOCUK YETİŞTİRMEK İÇİN: Destekleme Güdüleme Değer Verme Kabul Etme Gösterdiği Performansı Değerlendirme Duyguların İfadesine İzin Verme Yanında olma, Yaşamı Birlikte Tanıma Fırsatları Yaratma KENDİNE GÜVENMEYEN ÇOCUK YETİŞTİRMEK İÇİN:

4 Kışkırtma Yıldırma-Korkutma Görmezlikten Gelme Duyguların İfadesini Engelleme Düşük Performansı ve Başarısızlığı Eleştirme Reddetme Alay Etme Aşağılama Ayırma-Yalnız Bırakma Güvenli ve ruh sağlığı yerinde bir çocuk yetiştirebilmek için öncelikle insanın gelişim özelliklerini bilmek, yaşam sevincini yitirmemiş olmak ve istemek gereklidir Çocuğu bir yandan koruyup kollamak, her işi onun adına yapmak, aşırı sevgi ile boğmak, bir yandan da otoriter tutumlarla onu kısıtlamak bir bireye yapılabilecek en büyük haksızlıktır. Böyle ailelerde yetişen çocukların çocuklukgençlik ve yetişkinlik dönemlerinde kendine güvensiz, sorumluluk alamayan, pasif, hobisi olmayan buna karşılık fobileri olan, başarısız kişiler oldukları belirlenmiştir. İnsanlar her yaşta başkalarının onlara kendilerini özgür hissedecek şekilde davranmalarını isterler. Doğrusu da budur. Ancak, her ortamın belli kuralları ve sınırlılıkları vardır. Dolayısıyla belli sınırlar içinde özgürlüğün yaşanabileceği, çocuklara gösterilmelidir. Anne ve babalar çocuklarını yetiştirirken elbette ki az veya çok hatalı davranışları olabilmektedir. Ancak, genel olarak dikkat etmeleri gereken bazı kuralları izlerlerse yanlış davranışlardan kurtulurlar. 1. İnsanlar aynı gelişim aşamalarından geçerek büyür ve gelişirler. Ancak, her insanın kendine özgü bir gelişim hızı ve kişiliği vardır. Bu nedenle genel gelişim özelliklerini bilmekle birlikte çocuğun gelişimini dikkatlice izlerken başkaları ile karşılaştırmadan ele almak gerekir. Anneler, babalar ve diğer yetişkinler çocukları çok beğendikleri kişilere benzetmeye çalışmamalıdırlar. Genetik olarak onlara benzer olabileceğini de unutmamalıdırlar. Yani sakin, insan ilişkilerinde pasif, diğer değil de izleyici durumundaki bir ebeveynin, çocuğundan farklı beklentiler içinde olmaması gerekir.

5 2. Çocuk her zaman başarılı olmayabilir. Başarısız olduğu durumlarda onun güvenini sarsacak şekilde davranmak da, hayal kırıklıklarına karşı sürekli korumak da aynı derecede sakıncalıdır. Hatalarından çok başarılarını dile getirirken bazı şeyleri becerememenin normal olduğu anlatılmalıdır. Tersliklerle karşılaşmak ve uğraşmak problem çözme gücünü geliştirecek, O nun özgüvenini artıracaktır. 3. Anne ve babalar çocuklarını eğitirken davranışları uyumlu olmalıdır. Çocuklarını paylaşmadan, tutarlı davranmalıdırlar. Birbirlerinin hatalı davranışlarını çocuğun olmadığı bir ortamda konuşup anlaşmaları gerekir. Aksi taktirde çocuk kime güveneceğini bilemez, saldırgan ve güvensiz olur. 4. Çocuğun her davranışına her zaman tepki verilmemelidir. Onun da kızgın olabileceği, düşmanca davranabileceği unutulmamalıdır. Başkalarına ve kendine zarar vermediği sürece bu durumlarda fazlaca karışmamak gerekir. Duygularını açıklamasına, neden öyle düşündüğünü anlatmasına fırsat tanınmalıdır. Olaylar birlikte yorumlanıp doğru davranışın ne olması gerektiği örneklerle anlatılmalıdır. 5. Yetişkinler çocuğu eğitirken kızgınlık ve kırgınlık duyabilirler. Fakat bu duygularını kontrol altına almalı ve çocuğa ağır sözler söyleyip fiziksel ceza vermeden sakinleşip, bir kez daha düşünüp öyle davranmalıdırlar. 6. Çocuğun her istediğini, istediği anda sağlamamalıdır. Bir şeyi elde etmek için çaba göstermesi gerektiğini öretmeli, bundan zevk alması sağlanmalıdır. Her istediğini elde etmeye çalışan çocuk ileride çok kolay hayal kırıklığına uğrayabilir. 7. Yetişkinlerin de hata yapabileceği, özür dilemelerinin gerektiği öğretilmelidir. 8. Tutulamayacak sözler verilmemelidir. Çocuğu baştan savmak için o anda yumuşak davranıp sonra sertleşmek çocuğun güvenini kırar ve bunu genelleyip bütün insanlara güvenmeyebilir. 9. Çocuklara kararlı ve doğal bir ilgi ve sevgi göstermek gerekir. Yetişkinlerin her türlü davranışlarında tutarlı olmaları çocukların neden-sonuç ilişkilerini da iyi anlamalarını bağımsız karar alabilmelerini ve kendilerine güvenmelerini sağlar.

6 10. İnsanların yaşam boyunca faydalı işlerle ilgilenmelerinin ve çok çalışmalarının onlara saygıya layık yapacağı öğretilmelidir. Okumanın ve öğrenmenin insana kazandırdığı değerler gösterilmelidir. 11. Çocuklar yakın çevrelerindeki ilişkileri ve insanları taklit ederek öğrenirler. Onlara ahlat kurallarını, toplumsal değerleri, dürüstlüğü ve objektif davranmanın yararlarını anlatırken yetişkinler de bunlara layık olacak şekilde davranmalı, iyi model olmalıdırlar. 12. Çocukları ön planda tutmak, aile yaşamını onun isteklerine uygun olarak planlamak (çocuk merkezli aile) doğru değildir. Hep el üstünde tutulmaya ve isteklerinin karşılanmasına alışmış çocuk toplum içinde kendine dönük ve bencil bir kişilik gösterir. İnsan ilişkilerinde de başarısız ve dengesiz olur. Ailenin ihtiyaçları ve yaşam planı bütün aile bireyleri ile birlikte konuşulmalı ve tartışılmalıdır. En önemli ve öncelikli ihtiyacın ne olduğuna karar verirken çocuk da fikrini söyleyebilmeli ve yetişkinler ona konuyu saptırmadan nedenleri doğru bir şekilde açıklamalıdırlar (aile merkezli aile). 13. Çocuklara doğayı tanıtmalıdır. Çevrelerindeki canlı ve cansız varlıkları sevmek ve korumak öğretilmelidir. Çocuğun özellikle yakın çevresindeki yetişkinler birbirlerini severek ve birbirlerine saygılı davranarak ona örnek olmalıdırlar. Bu davranışların bir süre gerçekleştirilmesi çocuğun istendik yönde gelişmesini sağlayamaz. Bu nedenle davranışlarda tutarlılık ve süreklilik ebeveynler için anahtar kelimeler olmalıdır. Sevgi dolu, mutlu ve sağlıklı yaşamlar dileğiyle Prof. Dr. Gelengül HAKTANIR A.Ü. E ğitim Bilimleri Fakültesi İlköğretim Bölümü Okul Öncesi Eğitimi Ana Bilim Dalı