(A) COĞRAFİK KAPSAM A.1 GİRİŞ

(A) COĞRAFİK KAPSAM A.1 GİRİŞ Kars ve çevresini kapsayan çalışma alanında, çok dar bir alanda yüzeylenen Perme İriyas yaşlı Metaformiftler ve Kampaniyen öncesinde yerleşen ofiyolitler kayalardan başka, üst miyosende başlayan ve orta üst Pleyistone kadar devam eden süreç içinde çeşitli evrelerle etkin olan volkanizma ürünleri ve bunlarla yanal göl ortamı çökelleri ile akarsu taşkın ovası çökelleri yer almaktadır. Çalışma alanında ilk volkanizma ile üst miyosendeki Çamurludağ anzdeziti oluşmuştur. Bunların üzerine Diskordansla tabanda bloklu çakıltaşı üyesi gelen Mescitli formasyonu pomzalı tüflerden oluşur ve olivinli horum bazalt ile son bulur. Batıda üst miyosen alt miyosen yaşlı Mescitli formasyonu çökelirken, doğuda yanal geçişli olarakyine aynı yaş konağında koyu sarı kum taşları yeşilimsi sarı tüflü ve karbonatlı kil taşı ve marnlardan oluşan Horasan formasyonu çökelme devam etmiştir. Yine alt piyosen yaşlı boyalı andezitli ve Yukarısallıpınar üyesi çalışma alanının kuzeydoğu kesimlerinde yerleşmişlerdir. Üst piyosende faaliyete geçen Süphan volkaniti ve asidik lav üyesi asit karakterli olup bölgedeki Aladağ ve Süphandağ, Soğanlıdağ ve Dumanlıdağ volkanitleri ile aynı evreye sahip olup benzer karakterlidirler. Doğudaki Ağadeve dasiti ve Dikmeköy andeziti üst pliyosen alt pleyitosen yaşlı olup bölgedeki en viskoz volkanizmayı oluşturur. Çalışma alanındaki volkanizmanın son evresini oluşturan alt pleyitosen yaşlı melikler bazaltı plato bazaltı niteliğinde olup, diğer birimlerin üzerine onları pişirerek akmıştır. Akarsu ve taşkın ovası çökelleri olan, çakıltaşı, kumtaşı, kiltaşı ve killi kireçtaşı seviyeli Karakurt formasyonu kendinden yaşlı bütün birimlerin üzerine açısal diskordansla gelir. KARS İLİNİN TARİHCESİ A.1.1 Tarih Öncesi 1941 1942 yıllarında Kars ta yedek subay olarak görev yapan İsmail Kılıç KÖKTEN, bu dönemde ilimizde tarih öncesine ait araştırmalar yapmıştır. İ. Kılıç KÖKTEN in yönetimindeki bu çalışmalar ile Kars bölgesi kültür tarihinin, komşu bölgelerde olduğu gibi Alt Paleolitik Döneme değin uzandığı kanıtlanmıştır. Kars yöresinde avcıtoplayıcı Paleolitik Dönem insanlarından günümüze kalan buluntular yeryüzündeki en eski kültürlerden birisinin bu yörede olduğunu göstermektedir. Kaynak: Kars İl Yıllığı 24 Resim 1 : Yazılıkaya da Mağara Resimleri 1

Şekil 1: KARS İL HARİTASI Kaynak: www.kars..gov..tr 2

Paleolitik Dönem : Alt Paleolitik Dönem : Bu döneme ait buluntuların ele geçtiği yöreler şunlardır: Susuz ilçesi, Cilavuz Dere düzlüklerinde ve Kars Platosunda, ŞölyenAşölyen tipte işlenmiş ve alt paleolitik döneme tarihlenen bir el baltası, Ağzıaçık (azacık) Suyunun batısındaki düzlüklerde oval çevreli, iki yüzü çok güzel işlenmiş, ucundan biraz kırılmış bir başka aşölyen baltası, Anı çevresinde ele geçen bir el baltası; Yazılıkaya nın yaklaşık 6 km güneyinde şölyen tipte el baltaları ve iri yongalar bulunmuştur. Orta Paleolitik Döneme ait ise, Borluk Vadisinde Musteryen tipte bir araç, Ağzıaçık Suyunun batısında bazalttan yapılmış çok aşınmış musteryen tipte bir uç, Yazılıkaya, Tombultepe ye yakın Kurbanağa Mağarasında taş araç ve ocak yerlerine rastlanmıştır. Üst Paleolitik Dönemde avcılık ve toplayıcılık yöntemlerinde farklılaşma olduğu, araçgereç yapımının geliştiği görülmüştür. Yine bu dönemde duvar resimleri de ortaya çıkmıştır. Camışlı Köyü nün batısında, Aladağ ın doğu yamaçlarındaki Yazılıkaya da bazalt yapılı bir kayanın dik ve düzgün yüzünde biri büyük, biri küçük iki panoya rastlanmıştır. Büyük pano, yerden dört metre yükseklikte, yaklaşık 14 metre uzunlukta ve 34metre genişliktedir. Küçük pano ise aynı duvarın doğu uzantısı üstündedir.yazılıkaya panolarında hayvan ve insan figürleri vardır. Figürlerin çoğu dağ keçileri, geyikler, geyik yavruları ve eşeklerden oluşmaktadır. Bunlar o dönemdeki doğa koşullarının avcılık ve toplayıcılığa elverişli olduğunu ortaya koymaktadır. Yazılıkaya nın yanı sıra aynı yerde bulunan derinliği 11,5 m, iç genişliği 5,5 m, ağız genişliği 12,5 m olan ve güneye bakan Kurbanağa Mağarası araştırmalarında da yine Üst Paleolitik döneme ait taş araç gereçler bulunmuştur. Mezolitik Dönem : Paleolitik dönemi izleyen mezolitik dönem, mikrolit adı verilen minik araçgereçlerle tanınmaktadır. Kars yöresinde de İ.Kılıç KÖKTEN in Aras Vadisi nde yaptığı araştırmalarda bu araçlardan ele geçmiştir. Bu ve diğer paleolitik buluntular Rusya topraklarında saptanan benzerleri ile karşılaştırıldığında, bölge yerleşme tarihinin komşu bölgelere koşut olarak, Paleolitik Dönemle başlayıp, Mezolitik Dönemde de devam ettiğini göstermektedir. (23 Kars Neolitik Dönem : Neolitik Dönemi Kars yöresinde gerçek anlamda bir yerleşme yeri değil, Akçakale Adası ndaki taş anıtlar ve kaledeki duvar resimleri temsil etmektedir. Bu resimler, yöredeki neolitik dönem yaşantısına bir ölçüde açıklık getirdiği için önemlidir. Resim 2: Yazılıkaya da Mağarası Kaynak: Kars İl Yılığı 24 Çıldır Gölü ndeki Akçakale Adası nda Dolma Tepe eteklerinde kaya anıtları bulunmuştur. Ada menhirler, dolmenler ve kromlekler ile doludur. İ. Kılıç KÖKTEN e göre; bu taş anıtlar neolitik dönem tekniği ile yapılmıştır. Çok kaba taşlarla örtülü iç duvarlar, kaba ve büyük taşlarla örtülü damlar, Avrupa dolmenlerinin bazılarında görülen tekniği anımsatmaktadır. Avrupa kültürüne özgü olduğu kabul edilen bu tip taş anıtlara doğuda ilk kez Kars ta rastlanmıştır. Anıtların ortasında açılan bir sondaj çukurunda, çok kaba, mat siyah renkli değişik biçimlerde çanakçömlek parçaları bulunmuştur. YazılıkayaKurbanağa Mağarası nın doğusunda, kale denilen tepede açılan bir sondaj çukurunda da üst katmanda farklı bir katman saptanmış ve bunun Son Neolitik Dönemden almış olabileceği öne sürülmüştür. Kaledeki duvar resimlerinin ise Son Neolitik Dönem ya da İlk Tunç Çağı sonlarında yapıldığı sanılmaktadır. 3

Kalkolitik Dönem : Araçgereç yapımında bakır kullanılmaya başlamasıyla belirlenen kalkolitik dönemin Kars yöresindeki buluntu yeri Kağızman ın güney kesiminde yer almaktadır. Mısır Dağı yerleşme yerinde, yapılan araştırmalarda, kalkolitik dönem özellikleri taşıyan buluntular ele geçmiştir. Bakır Çağı da denien bu dönemin izlerine, Anı da ve Azat Köyü ndeki höyükte de rastlanmıştır. İlk Tunç Çağı : Bu dönem bakırla kalayın karıştırılmasıyla elde edilin tuncun, araç yapımında kullanılmaya başlamasıyla ayırt edilen bir dönemdir. İlk tunç çağı, Kars bölgesinde Yazılıkaya nın dibinde açılan Küçük Deney Çukuru nda ve Kurbanağa Mağarası yakınındaki sondajda ele geçen çanakçömleklerle ve aynı mağaranın doğusunda, kale denilen, üstü düz yüksek tepedeki sondaj çukurunun buluntularıyla bilinmektedir. Resim 3: Urartu Çivi Yazıları Kaynak: Kars İl Yılığı 24 Kale mevkiindeki açmada, İlk Tunç Çağından kalma bir açkı taşı, el değirmeni taşları, bir çekiç, delinmiş, üstü çizgisüslü hayvan parmak kemikleri, küçük bir taş hayvan; el yapımı çanakçömlekler ve yapı kalıntıları olduğu düşünülen iri taş yıkıntıları bulunmuştur. Tüm bu araştırmalardan çıkan sonuç; Kars yöresinin Paleolitik Dönemden başlayarak Orta Tunç Çağına değin kesintisiz bir kültür silsilesine mekan olduğudur. A.1.2 Yazılı Tarih Sonrası Kars Urartular : Yazılı tarih dönemleri Kars bölgesinde Urartularla başlamaktadır. M.Ö. IX. VE VI. Yüzyıllar arasında Van Gölü çevresi merkez olmak üzere kuzeyde Çıldır, kuzeydoğuda Gökçe Gölü çevresi, doğuda İran içleri, güneydoğuda Urmiye Gölü, güneyde Şanlıurfa, batıda da Fırat Irmağı ile sınırlanan bölge Urartu Krallığının egemenliği altındaydı. Urartu, Asur Kralı I. Salmanassar ın yazıtlarında (M.Ö. 12731244) Uruatri (dağlık bölge) olarak anılmakta, aynı yazıtta Asur Kralının bu adla bilinen ülkeleri ele geçirdiği bildirilmektedir. Urartular çağında Bingöl den, Çıldır Gölü ile Gökçe Gölü bölgesine değin uzayan yerlerde, insanların çok sık bir yerleşim gösterdiği ve buralarda ondan fazla yerli krallık kurulduğu bilinmekle beraber, bu yerli krallıklar tabi oldukları büyük krallığa zenginlikleri nispetinde altın, gümüş, tunç, at, öküz ve koyun olarak ağır vergiler ödemiş, sık sık isyan etmeleri sebebiyle de ağır bir şekilde cezalandırılmışlardır. Bu yerli krallıklar içerisinde Kars taki Diauekhi Krallığı komşularına göre daha büyük ve kuvvetliydi. Bilhassa kıymetli 4

madenlerden vergi ödemekte idi ki; bu durum Kağızman Deresindeki altın, gümüş ve Bardız daki bakır madenlerinin o dönemde işletildiğini ortaya koymaktadır. Kimmer İskit Akınları : M.Ö. VII. Ve V. Yüzyıllar arasında İskitlerin baskısı karşısında başka topraklara göç etmek zorunda kalan Kimmerler, kendilerine yeni bir yurt aramak amacıyla Anadolu ya girmeye başlamışlardır. Bu göç ve istilalar Asur ve Urartu devletlerini büyük sarsıntılara uğratmıştır. Urartu Kralı II. Rusa (M.Ö. 685645) bu göçebe topluluklarla dostça ilişkiler kurmaya çalıştı. Kimmerlerle İskitlerin saldırıları ile yıkılma eşiğine gelen Urartu Krallığına son darbeyi Medler vurdu. Medler özgürlüklerini kazanarak Asur devletini ortadan kaldırmış, bunun ardından ise bölgedeki Urartu hakimiyeti sona ermiştir. Persler : M.Ö. 55 de Urartu toprakları Pers egemenliğine girmiştir. Persler, Orta İran dan Ege Denizi7ne kadar geniş bir bölgeyi egemenlikleri altına almışlarıdır. Persler kurdukları devleti dış ülke topraklarını talan ederek ya da fethederek ayakta tutmaya çalışıyor, dolayısıyla kendi halkı üzerindeki ekonomik, sosyal ve siyasal baskı hafifliyordu. Krallar kralı olarak anılan Pers imparatoru Dara ülkeyi satraplık denen, 23 büyük ve 127 küçük birime bölerek merkezden yönetiyordu. Bugünkü Kars yöresi 18. Satraplık içinde yer alıyordu. Bu bölge satraplığa yılda 4 gümüş talent vergi vermek ve Dara ya 2. at göndermekle yükümlü idi. Araks Krallığı : Farklı etnik bölgelerden oluşan Araks Krallığının merkezi, bugünkü Azerbaycan sınırları içindeki içinde ki Armavir di. Krallığın sınırları batıda Murat Suyuna kadar uzanmaktaydı. Araks Kralları daha sonraları Muş yöresini de topraklarına kattılar. Bu arada İranAzerbaycan bölgesinde egemenlik kurmuş olan Partlar, Araks Krallığının yayılma politikasına karşı çıkarak, Arakslara savaş açtılar ve Araks Krallığını büyük bir yenilgiye uğrattılar. Tigran Dönemi : Araks Krallığı yenilmesine rağmen ortadan kalkmadı. Tigran Araksların başına geçti ve topraklarını genişletmeyi sürdürdü. Merkezi Urartu olan Tigran Devletinde toplumsal yaşamda göçebe kültürü devam ediyor, av ve savaş eğlenceleri Tigran Kültürünü oluşturuyordu. Tigran ın egemenliği M.Ö. 64 de Roma istilalarına kadar sürdü. Sasaniler Dönemi : Sasani Kralı Yezdigerd in bölgede başlatmış olduğu dinsel baskılar sonucunda Doğu Anadolu da çatışmalar ve huzursuzluklar başladı. Sasanilerin Roma ve Bizanslılarla da çatışmaları olmuş, fakat Bizanslılar bu dönemde bölgeye yaptıkları seferlerden bir sonuç alamamıştır. Tam bu dönemde Müslüman Araplar bölgede yeni bir siyasal güç olarak görünmeye başlamıştır. Suriye, Irak ve Mısır da egemenlik kuran Araplar, 63 yıllarında İran ı da ele geçirdiler. Halife Hz. Ömer 642 de Nihavent savaşlarıyla bölgedeki Sasani egemenliğine son verdi. A.1.3 İslam Uygarlıkları Dönemi : Arapların Güneydoğu ve Doğu Anadolu yu ellerine geçirmek amacıyla yaptıkları seferlerin ilki 638 yılına rastlar. Halife Hz. Ömer zamanında Iyas Bin Gazem komutasındaki Arap ordusu Van Gölünün kuzeyine kadar ilerledi. 642 de ise Habib Bin Mesleme komutasındaki ordu Van Gölü yöresinden kuzeye yürüyerek Divin i aldıysa da Kars ı ele geçiremedi. Kars yöresinin bir bölümü 646 da Araplara kendiliğinden teslim olmuş ise de, yöre halkı Selçukluların bu bölgeye geldiği 164 yılına kadar 418 yıl boyunca Hıristiyan kaldı. Gregoryanlığı benimsemiş olan halk, kendilerini Ortodoks Bizanslıların dinsel baskılarından kurtaran Arap yönetiminden hoşnuttu. Ama Bizans İmparatoru 2. Konstantus 655 de 1. kişilik ordusuyla Erzurum ve Kars yoluyla Divin üzerine yürüdü. Bölgeyi yeniden Bizans topraklarına kattıktan sonra geri döndü. Bunun üzerine yöre halkı Malazgirt teki Arap ordusuna başvurarak bölgeyi Bizanslıların elinden kurtarmasını 5

istediler. Şam Valisi Mauviye Bizanslılara karşı Araplarla birlikte savaşan Reştunili Teodoros u bölge yöneticisi ilan etti ve Araplar yörede bir süre egemen oldular. Ancak 657 de Araplar arasında çıkan anlaşmazlıklar üzerine Bizanslılar bölgeyi yeniden ele geçirdiler. Emevi Halifesi Abdulmelik döneminde (68575) Mervan Bin Muhammed komutasındaki Arap ordusu, Divin i de ele geçirdi ve Bizanslıları yöreden çıkardı (693). Bu tarihten sonra bölge kesin olarak Arap yönetimi altına girdi. Ancak 771 de ağır vergilerden bunalan Hıristiyan Türkler Namıkonlu Artavasd önderliğinde Araplara karşı ayaklandılar. Abbasi halifesi Mansur, 722 de İsmail Bin Amirü l Harisi komutasındaki 3. kişilik bir orduyu Kars üzerine gönderdi. Hıristiyan Türkler yenildiler. Tarihte Bagrevand Savaşı diye anılan bu çatışmayı kazanan Araplar yöre Hıristiyanlarının başına Bagratlı Aşut u getirdiler. Aşut un yerine geçen oğlu Senbad, halifece patrik olarak atandı. Bagrat, II. Abbas döneminde (928 de) Kars Bagara ve Erasgavork tan sonra Bagratlıların üçüncü merkezi oldu. III. Aşut, 962 de kendisine Anı yı başkent seçince kardeşi Muşel e merkezi Kars olan Vanand Beyliğini verdi. Bu durum 145 e kadar sürdü. Buf tarihte Bizans İmparatoru IX. Konstantinos Monomakhos, Anı üzerine yürüdü. Önce Anı Bagratlılarını yendi. Kars Bagratlılarını da kendisine bağladı. Buralara askerler yerleştirerek Türklerin ileri hareketlerini durdurmaya çalıştı. Kaynak: Kars İl Yılığı 23 Kaynak: Kars İl Yıllığı 24 Resim 4: Anı Ebu Menuçehr Camii 6

A.1.3.1 Selçuklular Dönemi : Büyük Selçuklu Devleti nin kurucusu Tuğrul Bey in amcasının oğlu Yabgu Hasan Bey 148 de Anı üzerine saldırıda bulunarak Bizanslılara yenik düştü. Kendiside bu savaşta şehit edildi. Tuğrul Bey bunun üzerine Azerbaycan Valisi İbrahim Yınal ı Anı ya gönderdi. Erzen ele geçirildi. Bizanslılar buna karşılık verdilerse de Türkler Bizanslıları yenerek Kars tan Elazığ a kadar olan bölgeye bir çok Türkmen aşiretlerini yerleştirdiler. Tuğrul Beyin Anadolu ya başlattığı seferler pek başarılı olamadı. Ancak Anı bölgesine düzenledikleri akınlarla Bizans sınırlarını zor ladılar. Tuğrul Beyin ölümüyle yerine geçen Çağrı Beyin oğlu Alparslan önce Türkmen Beyleri arasındaki birliği sağladı ve daha sonra 164 yılında Anı Kalesini uzun bir mücadeleden sonra ele geçirdi. Alparslan Anı nın güvenliği için Kars ında Selçuklu topraklarına katılmasını istiyordu. Alparslan ın 164 yılındaki İlk Rum Seferi ile alınan yerler bir daha Bizanslıların eline geçmemiştir. Rumlar buralardan atılıp, merkezi Anı olan ve Selçuklulara bağlı AnıŞeddadlılar hükümeti kurulmuştur ki; şimdiki Türkiye nin yani küçük Asya da ki Müslüman Türk Devletinin temelleri de bu yılda Alparslan ın eliyle atılmıştır. 164 yılı fetihleri, milli varlığımız ve dünya tarihi bakımından önemlidir. Alparslan ve oğlu Melikşah döneminde Kars ve civarı barış içinde bir dönem yaşamıştır. Yalnız Melikşah ın oğulları arasında taht için yapılan mücadele Kras yöresinde de düzensizliğin baş göstermesine neden oldu. Selçuklu tahtı için Muhammed Tapar, Berkyaruk ve Sencer çekişiyorlardı. Muhammed Tapar ile Berkyaruk 113 te Anı yöresinde karşı karşıya geldiler Tarih te Divin Savaşı diye anılan savaşta Muhammed Tapar yenildi. Kardeşler arasında yapılan anlaşmayla Kızılözen in kuzeyi ile Musul ve Şam Muhammed Tapar a, Hora san la Maveraünnehir yöresi Sencer e He medan, İsfahan ve Bağdat Berkyaruk a kal dı. Berkyaruk 115 te ölünce bölgede yine karışıklıklar çıktı. Muhammed Tapar ın ege menliğini tanıyan Anı Şeddadlıları Dilmaç oğulları nın saldırısına uğradı. Dilmaçoğul ları Divin üzerine yürüyüp, Divin i ele geçirdiler. Anı şehrini koruyan Şeddatlılar ise Fadlun un oğlu Mahmud un emirliğini tanıdılar. Bir süre sonra Saltuklular Anı şehrine gelmiş fakat Gürcüler Saltukluları büyük bir bozguna uğratmıştır. Bunun üzerine Anı halkı, Fahrettin Saddad ı ülkeden kovdu. Gürcü Kralı Dimitri nin oğlu III. Giyorgi, yerli Ermeni halkı ile anlaşarak şehri ele geçirdi. Anı nın Hıristiyanların eline geçmesiyle bölgedeki Müslüman Beyler bir birlik oluşturdular. Fakat, şehri ele geçiremediler. Anı, 1164 yılına dek Gürcü egemenliğinde kaldı. Ancak, Anı şehri 1164'te tümüyle Selçukluların eline geçti. Bu arada Selçuklu Devleti yine karışıklıklar içinde idi. Sultan Gıyasseddin Mesud döneminde atabeyliğe yükselen Şemseddin Eldengiz, sultanın ağabeyi Tuğrul Beyin dul eşi Narinç Hatunla evlendi. Eldengiz, Selçukluların Azerbaycan Emiri Süleyman Şah ı tahtından indirerek üvey oğlu Arslan Şah ı emir ilan etti. Arslan Şah 1163 te Erzen, Ahlat, Erzurum emirliklerinin ordularını, Atabey Eldengiz komutasında Anı ve Divin üzerine gönderdi. Kral III. Gyorgi kesin bir yenilgiye uğrayarak, geri çekildi.1164 te yöre tümüyle Selçukluların eline geçti. Atabey Eldengiz olası bir Gürcü saldırısına karşı kalenin sur ve burçlarını onarttı. Daha sonra İsfahan a geri döndü. Bundan sonraki 1 yıl içinde Anı tümüyle onarılarak ekonomik yaşamı canlandıysa da, bu durum uzun sürmedi ve 1174 te III. Giyorgi nin saldırısıyla yeniden Gürcülerin eline geçti. III. Giyor gi nin yerine geçen kızı Tamara, Gürcistan da güçlü bir askeri kuvvet oluşturdu. Bu kuvvetler 12 de Anı yı ele geçirerek Şeddadlılar yönetimine son verdiler. Alrıca Güneydoğu Anadolu ya dek inerek yayılmacılık siyasetini sürdürdüler. 7

Resim 5: Anı Fethiye Camiinde Selçuklu Kartal Taşı Kaynak: Kars İl Yılığı 24 Resim 6: Akkoyunlu Dönemine Ait Koç Başı Mezar Kaynak: Kars İl Yılığı 24 Gürcistan Başkomutanı Avak Sargis 1231 de Anı ve Kars ın genel valisi oldu. 1239 da birkaç koldan gelen Moğollar kısa zamanda Tiflis dahil tüm Gürcistan ı, Anı, Kars ve Sürmari yi ele geçirdiler. Moğollar 1243 Kösedağ Savaşı ndan sonra, Anadolu Selçuklularını tümüyle kendilerine bağladılar. 12391355 yılları arasında 116 yıl boyunca Kars, Moğolların yönetiminde kaldı. Bunun 12391256 arası Cengizli Valilere, 12567 dan sonrası da İlhanlılar a bağlı olarak geçmiştir. İlhanlı döneminde Kars ilinin merkezi sayılan Anı bazı vergilerden muaf tutulmuştur.1356 da Altinordu hükümdarı Canı Beyin (13391357) eline geçen Kars ve yöresinde 138 de ise Karakoyunlular hakimiyet sağladı. 387 de Timur un ele geçirdiği Kars, vergi ödemek koşuluyla Firuz Tiri Baht a teslim edildi ve Timur Türkistan a geri döndü. Bu durumdan faydalanan Karakoyunlular bağımsızlıklarını ilan ettilerse de, 1394 te Timur Kars ı tekrar ele geçirdi. Timur un 145 te ölümü ile karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf taht kavgasından yararlanarak Kars ta tekrar hakimiyet sağladı. Böylece Kars ve yöresi, 1461468 yılları arasında Karakoyunlu egemenliği altında kaldı. Kara Yusuf un saltanatının son yıllarında ise Sahruh Azerbaycan ı ele geçirdi. Karakoyunlular Sahruh u geri çekilmeye zorladı. Karakoyunlu Hükümdarı Cihan Şah, devleti 2 yıl bağımsız olarak yönetti. Bu süre içinde Ardahan, Posof ve Çoruh yöresiyle birlikte, İran ın büyük bölümünüde topraklarına katarak, Karakoyunlu Devletinin sınırlarını Umman Denizine kadar genişletti. 1453 te Akkoyunlu tahtına çıkan Uzun Hasan Karakoyunlularla, Osmanlıları ortadan kaldırmak amacıyla önce Karakoyunlulara saldırdı. Akkoyunlular uzun savaşlardan sonra 1468 de tüm yöreyi ve bu arada Kars ı ele geçirdiler. Daha sonra Osmanlı Devleti ne de saldıran Uzun Hasan Otlukbelin de yenilerek (1473) güç kaybetti. Akkoyunlular kısa zamanda çöktüler ve AkkoyunluDevleti nin yerine Safevi Devleti kuruldu. Bu devletin egemenliği döneminde Kars ve yöresi büyük yıkım gördü. 1514 Çaldıran Savaşı nda Şah İsmail i yenilgiye uğratan Yavuz Sultan Selim Kars7ta konakladı. Ordudaki yorgunluk ve huzursuzluk sebebiyle, Doğu Anadolu yu tam olarak egemenliğine alamadan İstanbul a geri döndü. 8

A.1.3.2 Osmanlı Yönetimi : Kanuni Sultan Süleyman 1534 te yaptığı sefer sonucunda Kars ı Osmanlı egemenliği altına aldı ve 1548 yazında Kars ı imara girişti. Süleyman Çelebi idaresindeki 5 atlı ise Safili sınırında bekliyordu. Yazın Tahmaspoğlu İsmail Mirza ile gelen Kaçarlı Gökçe Sultan idaresindeki büyük bir Safili ordusu ansızın Kars ı bastı. Kars ın imar edilen yerleri söktürülüp, yıkıldı. Bu Safili akınından cesaretlenen Atabekliler de taarruza geçti. Yusufeli, Artvin ve Tortum bölgelerini geri aldılar. 1548 sonbaharında Erzurum a gelen bir Osmanlı ordusu, padişahın buyruğu ile H.955 Recep ayına Atabekliler yurduna girip buraları yeniden fethettiler.1549 da Gök ve Ardahan kaleleri onarıldı ve bölgeye asker yerleştirildi. Ancak Safevilerin saldırıları durmadığından, 1578 de yapılan OsmanlıSafevi Savaşı sonucunda Osmanlı Devleti Çıldır ı ele geçirerek Çıldır Eyaletini kurdu. Lala Mustafa Paşa yıkık ve harap olan Kars ı büyük ölçüde onardı. Safevi hükümdarı Şah I. Abbas ın Revan ı almasının ardından, 164 te yapılan barış sonucunda şehri terk eden halk geri döndü. 1639 da yapılan anlaşma sonrasında Kars 95 yıl sürecek olan bir barış dönemine girdi. 1734 yılında ise Afganlı Nadir Şah Kars ı kuşattı. Yapılan barış antlaşması sonucunda Revan İran a, Kars ve yöresi Osmanlılara bırakıldı. Nadir Şah ın 1736 da tekrar Osmanlı topraklarına saldırması üzerine yapılan savaş sonucunda, 1746 da barış anlaşması imzalındı ve Kars uzun süre barış içinde yaşadı. Kaynak: Kars İl Yılığı 24 Resim 7: 1578 OsmanlıSafavi savaşını anlatan bir minyatür 9

Rusların Saldırı ve İşgalleri : Bu barış dönemi ise Rusya nın güçlenmesiyle sona erdi. Ayrıca XIX. Yüzyılın ilk çeyreğinde İranlılar Kaçer Hanedanlığı döneminde üç yıl üst üste Kars a saldırdılar. İran saldırıları 1823 te Erzurum Antlaşması ile sona erdi ki; bu saldırıları Rus ordusunun hücumu izledi. Sıcak denizlere açılma hayallerini gerçekleştirmek amacıyla ilk olarak 187 de Kars a saldıran Ruslar, 1828 de önce şehri, sonra iç kaleyi işgal etti. Şehir yıkıldı ve yağmalandı. 1829 da imzalanan Edirne Antlaşması ile Ruslar geri çekilmek zorunda kaldılar. Fakat Ruslar Ahıska Şehrini ve altı sancağını savaş tazminatıyerine sayıp, geri vermediler.kıırım Savaşı sırasında, 16 haziran 1855 te üçüncü defa Kars ı kuşatan Ruslara karşı, küçük yaştaki çocuklar bile Gönüllü Alayı na katılıp çarpıştı. Sıvastopol bozgununun acısını çıkarmak için, General Muravyev kumandasında 54 bin kişilik ordu ile 29 eylül 1855 te hücuma geçen Ruslar, tabyalarda yedi buçuk saat süren kanlı muharebeler sonunda ağır bozguna uğrayıp, 2. asker zaiyat verdiler. Bu müdafaada, yalnız şehir halkından tabyalarda altısı kadın, dokuzu din alimi olmak üzere 7 şehit ile, 23 yaralı verilmişti. 1855 Kars zaferini gören ve Kanadalı General Williams yazdığı raporlarında, İngilizlerden Albay Lake ve doktor Sandwithe ise hatıralarınad, kadınlıerkekli Türklerin yurt koruma hususunda bu eşsiz kahramanlık destanını nasıl yazdıklarını anlatmışlardır. Kaynak: Kars İl Yılığı 24 Resim 8 : Nusretname den Kars Şehir Planını Gösteren Bir Minyatür 1

Kars ta yararlığı görülenleri devlet çeşitli şekillerde mükafatlandırdı. Müşir Vasıf, Kerim Paşa ve Williams Paşalara mücevherle süslü birer altın kılıç ile Mecidiye Madalyaları verildi. Üzerinde Kars Kalesi resmi bulunan altın, gümüş ve bronz Kars Madalyası yaptırılarak, hizmeti geçenlere dağıtıldı. Şehre ve ahalisine GAZİ ünvanı verilerek, Mahkeme Siciline yazdırıldı. Şehir halkı üç yıl vergi ve askerlikten muaf tutuldu. Karadeniz de İstanbulBatum arasında sefere başlayan yeni vapura KARS adı verildi. Kars ahalisine Sultan Mecid in kutlaması ve Vekiller Heyeti nin teşekkürleri geldi. İngiltere Kraliçesi Victoria, General Williams a Kars Baroneti ünvanını verdi.1855 Kars Zaferinin tafsilatını öğrenen ve Kanadalı General Williams ın memleketi olan Ottawa nın25 mil güneyindeki Wellington kasabası halkı, diğer adaş kasabalardan ayırt edilmek üzere buranın adını değiştirmeyi görüşürken Kars adını, şerefle benimsediler. bir açık hava tiyatrosunda General Williams ın raporlarına göre, 1855 Kars Muharebesi ni temsil ederek, Akdeniz e çıkmayı gözeten Rusların burada, Türkler tarafından nasıl yenildiklerini canlandırdılar. Kaynak: Kars İl Yılığı 24 Resim 9: Kars Şehrine ve Ahalisine Verilen Gazilik Madalyasının Ön ve Arka Yüzü Resim 1: Şahinşahname den Kars Minyatürü 15 Ekim 1877 günü, Gazi Ahmet Muhtar Paşa komutasındaki ordumuz, Alacağ da Rus ordularını bozguna uğrattı ise de devam eden yoğun Rus saldırıları sebebiyle Erzurum a doğru çekildi. 18 Ekim de Kars ı yeniden kuşatan düşman 1 ay sonra 1718 Kasım 1877 gecesi yapılan bir kanlı hücum ile şehri işgal etti. Rusya 1856 Arazi Kanununa göre Kars ta Oblast (askeri vilayet) idaresini kurdu. Toprak mülkiyetini devletleştirdi ve yerli Türklerin topraklarını ellerinde alarak, yeni göçmenlere verdi. Ayrıca Kars ı demiryolu ile Kafkas ulaşım ağına bağladı. 195 Japon Savaşında yenilen Rusya sıcak denizlere açlmak amacıyla yeniden Akdeniz yoluna döndü. Kars ı birinci sınıf müstahkem yer yaparak 198 de demiryolunu Sarıkamış a kadar ulaştırdı. Ayrıca Müslümanlardan boşaltılanköylere Ermeni, Rum, Yezidi, Ukraynalı,Malakan gibi çeşitli etnik ve dinsel gruplar yerleştirildi. Kars şehrinin kuzeyinde yeni bir şehir kuruldu. 11

I. Dünya Savaşı ve Milli Mücadele Yıllarında Kars : Kars ilinin milli mücadele tarihi, l. Dünya Savaşı öncesinden Cumhuriyet e değin uzanan kesintisiz bir süreci yansıtmaktadır. 19. Yüzyıl sonlarından 2. Yüzyıl ilk çeyreğine değin ardarda Rus, Ermeni ve İngiliz işgallerine uğramıştır. Osmanlı nın l. Dünya Savaşı na girmesi, Çarlığın 1 Kasım 1914 te Sarıkamış ta, Pasım da ve öteki Anadolu hudutlarında ileri saldırmasıyla başladı. 6 Kasımda başlayıp 6 gün süren Köprüköy Muharebesinde, Ruslar yenilince Rus Orduları Başkomutanı sayılan son Rus Çarı ll. Nikola, 1914 Aralık ayı başlarında Kars a geldi, Sarıkamış a geçip askerlerine kendi eliyle madalyalar dağıtarak ordusunu cesaretlendirmeye çalıştı. l. Dünya Savaşı sırasında, Ruslar 1914 güzünde Kars ta 15 Türk ü sürgüne gönderdi. 1915 yılında Enver Paşa komutasındaki 3 Türk Kolordusu Sarıkamış a ilerleyip bir koldan da Ardahan a girdi. Enver Paşa komutasındaki Türk Ordusunun 1915 kışında aşmak istediği Sarıkamış Allahuekber Dağlarında bazı kaynaklara göre 6 bin bazılarına göre 9 bin Mehmetçik soğuktan donarak şehit oldu. Kaynak: Kars İl Yılığı 24 Resim 11: 1915 Yılında Sarıkamış Allahuekber Dağlarında Şehit Olanların Anısına Dikilen Anıt Bu arada 1915 Çanakkale Zaferi sebebiyle müttefiklerinden yardım alamayan çarlık rejimi tarihe karıştı. Bunun ardından sürgündeki Karslılar geri döndü. Bolşevik yönetimi 3 Mart 1918 BrestLitowsk Antlaşmasıyla Kars bölgesini Türkiye ye vermeyi kabul etti. Bu anlaşmayı tanımayan ve başlarında, yıkılan çarlığın sadık subayları bulunan Taşnak Ermenileri Kars köylerinde katliam ve yağmalamalar yapıp, şehrin çarşı ve mahallelerini ateşe verdiler. 25 Nisan 1918 günü Kars, kırk yıllık hasretten sonra, Türk Ordusu ve ey yıldızlı bayrağına kavuştu. MartNisan 1918 de Ermeniler Kars ilinde çok vahşi usullerle katliam yaptılar. 3 Ekim Kars tan 12 Nisan 1919 da İngiliz Ler in tutuklayıp Malta ya sürdük leri Cenubi Garbi Kafkas Hükümeti erkanı ve yüksek memurlar 1918 Mondros Mütarekesiyle Türk Ordusu, 1914 sınırı gerilerine çekilmeye mecbur kalınca Ermeni istilası tekrar başladı. 12

Buna engel olmak isteyen Karslılar kendi güç ve imkanlarıyla ve Wilson prensiplerine uygun olarak 5 Kasım 1918 de Milli İslam Şurası adı ile demokratik bir yerli hükümet kurdular. Batum, Artvin, Ahıska, Ahılkelek, Serdarabad ve Ordubad7a değin Nahçivan Türkleri de Kars taki bu yerli Hükümete katılarak sancak ve ilçe teşkilatını kurdular. Böylece, 1914 Türkiye sınır kuzeydoğusundaki 36. km2 lik bölgenin yerli Türk Hükümetinin merkezi Kars oldu. Bu hükümet 18 Ocak 1919 da 131 temsilcinin katılımıyla gerçekleştirilen Büyük Kongre ile Cenubi Garbi Kafkas Hükümeti adın aldı. Kars yöresindeki örgütlenmenin ilk günlerinde, İngilizler yöre halkının siyasal yönlü çalışmalarına bir ölçüde göz yumdular. Ne var ki siyasal örgütlenme çabalarının güçlenmesi ve merkezileşmesi, İngilizlerin yöredeki denetimini zayıflatmaya başlayınca işgalciler karışmama tutumunu bir yana bıraktılar. 1919 da Kars a gelen İngiliz temsilci Pate, yerli yönetimi tanımayacaklarını bildirdi ve Arpaçay ın doğusundaki Ermenilerin Kars a yerleştirilmelerini istedi. Bu durumdan cesaretlenen Gürcüler de Azgur, Ahıska ve Posof u işgal ettiler. İngilizler Kars taki Türk Hükümetini dağıttıktan sonra yöreyi General Garganof ve Osibyan komutasındaki Ermenilerin denetimine bıraktılar.böylece Kars ve yöresi işgalden kurtulduktan 1 yıl sonra yeniden Gürcü ve Ermeni egemenliği altına girdi. Kars ın Kurtuluşu : Milli Mücadelenin ilk günlerinde Mustafa Kemal başkanlığında Sivas Heyeti Temsiliyesi bir durum değerlendirmesi yapmış ve İtilaf Devletlerinin Bolşevik Hükümeti ile ilişki kurmasını önlemek amacıyla Kafkasya ya ağırlık verilmesi kararına varmıştır. Güney Kafkasya nın Ermeni ve Gürcü denetimine geçmesinden sonra Nisan 1919 da başlayan Kuvai Milliye eylemleri 192 başlarında, 15. Kolordunun desteği ile birlekte, büyük bir yoğunluk kazandı. Cenubi Garbı Kafkas Hükümeti nin dağıtılmasından sonra, Ermeni denetimi neredeyse tüm Kars yöresini kapsamış, sadece Çıldır uzun süre bunun dışında kalabilmiştir. Ermeniler Şubat 192 de bölgeyi ele geçirmek için büyük bir saldırı başlatmış ve 17 Şubatta Çıldır ve Arpaçay7a ulaşmışlardır. Bu gelişmeler üzerine Heyeti Temsiliye, Elviyei Selase nin ( üç vilayet; Kars, Ardahan ve Batum un) yeniden elde edilmesini uygun buldu ve bu amaç doğrultusunda 15. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa hızla hazırlıklara girişti. Erzurum ve Van vilayetleri ile Erzincan Sancağında seferberlik ilan edildi. Kazım Karabekir Paşa hükümete harekatın 23 Haziranda başlayacağını bildirerek, karargahını Horum a taşıdı. 28 Eylül 192 de Doğu Cephesi Komutanı Kazım Karabekir Paşa Sarıkamış yönünde harekete geçerek, 29 Eylülde Sarıkamış ı kurtardı. TBMM Hükümeti nin Doğu Harekatının Kars a dek uzatılmasını istemesi üzerine; Doğu cephesi birlikleri 28 Ekim 192 de yeniden saldırıya geçti ve 9. Kafkas Tümeni 3 Ekimde Ermenilerin direnişini kırarak Kars a girdi. 2 Kasımda Ermenilerle yapılan ateşkesin ardından 22 Kasım 192 de Gümrü de başlayan barış görüşmeleri 2 Aralıkta sonuçlandı ve Ermenistan Hükümetiyle TBMM Hükümeti arasında bir barış antlaşması imzalandı. Bu antlaşmayla Kars Sancağı nın bütünü Türkiye topraklarına katıldı. Antlaşma öncesinde Ermenistan ın elinde bulunan Tuzluca Kazası da Türklere verildi. Ancak imzadan bir gün sonra, Sovyet Kızılordu Birlikleri Ermenistan a girdiler. Taşnak Hükümeti devrilerek yerine Ermenistan Sovyet Hükümeti kuruldu. Bu durumda anlaşma da onaylanamadı. Kızılordu nun harekatı Gürcistan a yönelince, Tiflis teki Gürcü Hükümeti Ankara ya başvurdu ve TBMM nin desteğini istedi. Bu destek karşılığında Batum, Ardahan ve Artvin Türklere bırakılacaktı. Gelişmeler sonucunda Şusat 1921 de Ardahan ve Artvin Sancakları nın Gürcistan Hükümeti tarafından Türkiye ye bırakıldığı açıklandı. Doğu cephesi birlikleri de aynı gün harekete geçerek, bu iki şehri Türkiye ye kattılar. 13

16 Mart 1921 de Sovyet Hükümetiyle imzalanan Moskova Antlaşması ile Kars ve Artvin in Sovyet Rusya ile olan sınırları belirlendi. Bu antlaşmaya göre, daha önce Elviyei Selase içinde yer alan Batum ve ayrıca Ahıska ile Ahılkelek Türkiye sınırları dışında kaldı. Moskova Antlaşmasından 7 ay sonra 13 Ekim 1921 de Kafkasya daki Sovyet Hükümetleri ile Türkiye arasında Kars ta yeni bir antlaşma imzalandı. Bu antlaşma, Sovyet Rusya yönetimi ile Moskova da yapılan antlaşmanın yinelenmesi anlamını taşıyor, Kars ın ve Artvin in bugünkü sınırlarının taraflarca bir kez daha onaylandığını ifade ediyordu. Milli Mücadele süresince doğu cephesinde yeni bir askeri ya da siyasal gelişme olmadı. Bu cephenin birlikleri de, kısa bir süre sonra, Batı Cephesi ne gönderildi. Atatürk ün Kars a Gelişi (6 Ekim 1924) Atatürk ün 1924 yılında yaptığı Karadeniz ve Doğu Anadolu Gezisi Sarıkamış ve Kars ı da kapsıyordu. Yanında eşi Latife Hanım, yakın arkadaşlarından Salih (Bozok), Hamdullah Subhi (Tanrıöver), Kılıçhane Rauf (Benli), Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreteri Tevfik (Bıyıklıoğlu), Muhafız Birliği Komutanı İsmail Hakkı (Tekçe), Başyaver Rusuhi Beyler ve yaverleri olduğu halde, 4 Ekim 1924 günü Erzurum dan Sarıkamış a gelen Atatürk, o günü ve ertesi günü Sarıkamış ta geçirdi. Sarıkamış ta iken Türk Ocağını ziyaret etti ve Hamdullah Subhi (Tanrıöver) burada uzun bir konuşma yaparak, genç Türkiye Cumhuriyetinin milli kültür politikası üzerinde durdu. Sarıkamışlı gençler, Atatürk ve diğer konuklara bir öğle yemeği verdiler ve yemekte heyecanlı konuşmalar yaptılar. Akşamüzeri Sarıkamış ta Atatürk ün onuruna bir temsil verildi. Temsilden sonra yöresel oyunlar oynandı. 6 Ekim 1924 Salı sabahı Atatürk ve konukları trenle Kars a hareket ettiler. Yol boyunca ve istasyonlarda halk bayraklarla Gazi yi karşılamaya çıkıyor, coşkun gösterilerle kendisini uğurluyorlardı. Tren öğleye doğru Kars İstasyonuna ulaştı. İstasyondan ikametlerine tahsis olunan Türk Ocağına ait binaya kadar yollara halılar döşenmiş, halk ve öğrenciler yolun iki yanına dizilmişti. Süslü arabalar, atlılar ve yöresel giyimleriyle halk istasyonu doldurmuştu. Karslılar, büyük kurtarıcıyı coşkuyla karşılıyor, adım başı kurbanlar kesiyorlardı. Atatürk Türk Ocağı nda kısa bir süre dinlendikten sonra Hükümet Konağına geldi. Burada Kağızman ve Ardahan dan gelen özel heyetlerle bir süre görüştü. Halk kendisine okul ve yol taleplerini iletti. Daha sonra Belediyeye geçildi. Kars ın ihtiyaçları ve yapılan işler konusunda ilgililerden bilgi aldı. Bir süre önce meydana gelen yer sarsıntısı, Kars ve çevresinde geniş zararlar yapmıştı. Atatürk, devlet yardımının en kısa zamanda Kars7a ulaşacağını ve bundan emin olmalarını söyledi. Daha sonra komutanlığı ziyaret etti. Sıra okullara gelmişti. Kars Numune Okuluna geldiği zaman genç bir öğrenci Cumhuriyetin faziletleri hakkında ateşli bir konuşma yaptı. Atatürk buradan Kız Okuluna geçti. Burada öğretmenlerin, onuruna verdiği çayda bulundu. Bu sırada çevre şehir ve kasabalardan heyetler gelmeye devam ediyordu. Akşam olmuştu ki Atatürk Kars Türk Ocağı'nı şereflendirdi. Gençler o geceye mahsus zengin bir program hazırlamışlardı. Önce, konuşmalar oldu, şiirler okundu. Kars ın kurtuluşu ile ilgili bir temsil verildi. Gecenin en büyük sürprizi ise Hoş gelişler ola türküsü ile birlikte oynanan oyun olmuştu. Kız ve erkek oyuncular hem oynuyor, hem de türküyü hep bir ağızdan söylüyorlardı. Bu sırada salon alkıştan inliyordu. Atatürk ve Latife Hanım birkaç kere yerlerinden kalkarak gençleri selamladılar ve buradan ayrıldılar. Türk Ocağı ndaki program iki saat kadar sürmüştü. Atatürk programdan sonra saat 21 de doğruca istasyona geldi. Kars İstasyonu tıklım tıklımdı. Gençler ellerinde meşalelerle yol boyunca dizilmişlerdi. "Yaşa!... Büyük gazimiz, yolun açık olsun... sesleri dalga dalga yayılıyordu. Atatürk, Latife Hanım ve diğer konuklar alkışlar arasında trene 14

bindiler ve Kars tan ayrılarak Sarıkamış a hareket ettiler. Atatürk Kars tan ayrılırken bir türkü bütün Kars ta yankılanıyordu; Hoş gelişler ola Mustafa Kemal Paşa Askerin, milletin, devletinle çok yaşa. Atatürk, ertesi gün (7 Ekim 1924) Kars gezisini ve burası için emirlerini, bir telgrafla İsmet Paşa'ya şöyle bildiriyordu: Başvekil İsmet Paşa Hazretlerine, 6.1.34 (6 Ekim 1924) sabahı, trenle Sarıkamış tan Kars a gittik. Kars ta bütün halk, köylerden arabaları ve azıkları ile gelen çiftçiler ve garnizon aileleri tarafından, pek samimi tezahüratta bulunuldu. Kars Vilayeti kazaları ve (Oltu, Olur ve Şenkaya yı da içine alan) Ardahan Vilayeti, davet ve arzı tazimat için Kars a hususi heyetler göndermişlerdi. Bütün serhad vilayetlerimizi görmeye vaktin müsait olmadığına pek müteessirim. Kars ta Hükümet, Ticaret Odası, Belediye, Halk Fırkası, Türk Ocağı ve Kız Mektebini ziyaret ettim. Sureti umumiyede gördüklerimden memnunum. Bilhassa Türk Ocağı nda kesif bir gençlik pek ziyade hassasiyet gösterdi ve Latife Hanımefendiyi Ankara da yakında yapılacak olan, Türk Ocakları kongresi için, Türk Ocağı Kars Şubesi Mümessili seçtiklerini arz ile, kendilerine memnuniyetle kabul ettirdiler. 93/1878 Savaş tazminatı yerine, Rus Çarlığına bırakılan ve 4 yıl düşmanlar elinde kalıp, 1915 te Rus ordusunun, 1918 de Ermenilerin kırgınına uğrayıp, 1919192 de yine Ermeni mezalimine sahne olmuşken, 3 Ekim 192 de Yeni Türkiye mizin ilk askeri zaferiyle kurtularak Anavatana yeniden iltihak etmiş olmalarından ve vaziyeti hususiyeleri dolayısıyla Hükümetçe bu havaliye fazla alaka göstermek icab etmektedir. Her yerden ziyade burularda müdrik, hassas, müteşebbis ve mahallin ihtiyaç ve icabatını takdir ve tatmine muktedir bir idare makinesi tesisine lüzum vardır. Bu gün 7.1.34, Sarıkamış ta kalarak,... yarın 8.1.34, Erzurum a hareket edeceğim,efendim.7.1.34 (7 Ekim 1924) A.2 İl ve İlçe Sınırları Kars ili Doğu Anadolu Bölgesinin kuzeydoğu kesimlerinde yer almaktadır. Kars ilinde Merkez İlçe ile birlikte sekiz ilçe, altı bucak, on belediye ve 384 köy bulunmaktadır. A.2.1 İlçeler Merkez İlçe : Kars Merkez İlçesinin 16 Mahallesi, 66 Köyü mevcuttur. Kars merkezinin nüfusu 79.789, köylerle birlikte nüfus 114.683 tür. Kars ın Ulaşım Durumu:Batısında bulunan Erzurum a kara ve demiryolu ile, güneyinde bulunan Ağrı ya, güneydoğusunda bulunan Iğdır a, kuzeyinde bulunan Ardahan ve Artvin e ise sadece karayolu ile bağlantısı bulunan Kars, ayrıca doğusunda bulunan Ermenistan Cumhuriyeti ne kara ve demiryolu ile bağlantılıdır. Yine Kars tan Ankara ve İstanbul a her gün uçak seferlerinin yanı sıra tren ve otobüs seferleri de yapılmaktadır. Adının Kaynağı: Kars adının nereden geldiğine dair çeşitli söylentiler bulunmakta ise de, son araştırmalarla eski Bulgar Türklerinin Valantur Boyunun Karsak oymağından geldiği ortaya çıkmıştır. Karsaklar M.Ö. 3127 yıllarında Kafkas Dağları kuzeyinden (Dağıstan dan) gelerek, bugünkü Kars çevresine yerleşmiş ve ilimize adlarını vermişlerdir. 15

Kars taki Tarihi Yapılar: Kars ta birçok tarihi yapı bulunmaktadır. Bunlardan bazıları; Kars Kalesi, Celal Baba Türbesi, Evliya Camii, Ulu Camii, Aliağa Camii, Yusufpaşa Camii, Gazi Ahmet Muhtar Paşa Karargahı, Namık Kemal in Evi, Vaizoğlu Camii, Beylerbeyi Sarayı, Cuma Hamamı, Muradiye Hamamı, Mazlum Ağa Hamamı, Karahanoğlu Taş Köprüsü, Fethiye Camii, Eski Hastane ve Havariler Kilisesidir. Akyaka İlçesi : Kızılçakçak adı ile bilinen ilçe 1534 tarihinde Osmanlı Padişahı Kanuni Sultan Süleyman döneminde fethedilerek Osmanlı Devletine katılmıştır. Kurtuluş Savaşı öncesi Rus ve Ermeni işgalinde kalan ilçe, 3 Kasım 192 de düşman işgalinden kurtarılmıştır. 1922 yılında bucak yapılmış, 1961 de Kızılçakçak olan adı değiştirilerek Akyaka adını almıştır. 1972 tarihinde belediye teşkilatı kurulmuş ve 1987 de 3392 sayılı Kanunla ilçe yapılmıştır. Coğrafi ve Nüfus Durumu: İlçenin doğusu Ermenistan Cumhuriyeti, batısı Merkez İlçe ve Arpaçay İlçesi, kuzeyi Arpaçay İlçesi, güneyi ise Merkez İlçe ile çevrilidir. Ermenistan ile sınırı 13 km dir. 55 km2 lik yüzölçümüne sahip olan ilçenin rakımı 1477 m dir. Yöre karasal iklimin etkisinde olup, kış mevsimi yaklaşık 7 ay hüküm sürmektedir. İlçenin genel nüfusu 2 yılı tespitlerine göre 14.626 olup, ilçe merkezinin nüfusu 3816 dır. Akyaka İlçesine bağlı 27 köyün yanı sıra, üç de mahalle bulunmaktadır. Bunlar; Tepe, İstasyon ve Topkaya mahalleleridir. Ulaşım Durumu: Akyaka, il merkezine karayolu ile 57 km, demiryolu ile 54 km uzaklıktadır. İlçenin ulaşımı tamamı asfalt olan karayolu ve demiryolu ile sağlanmaktadır. Demiryolu Ermenistan sınırına kadar uzanarak Doğu Kapı gümrük kapısında sona ermektedir. Ekonomik Durumu: İlçe halkının % 9 ı tarım ve hayvancılıkla, % 1 u da ticaret ve imalat sektöründe çalışmaktadır. Akyaka da 17.352 büyükbaş, 31.873 küçükbaş hayvan, 32.54 kümes hayvanı bulunmaktadır. İlçenin yıllık hayvan ürünleri üretimi, 11. ton süt, 22 ton et, 75 ton yapağı, 2 ton bal, 2 ton yağ, 18 ton beyaz peynir ve 8. adet yumurta şeklindedir. İlçede üretilen tarım ürünlerinin başında buğday, arpa, şeker pancarı ve patates gelmektedir. Bunların yanı sıra yonca, korunga, fiğ gibi yem bitkilerinin de ekimi yapılmaktadır. İlçede ekimi yapılan bu ürünlerin sulaması Arpaçay Barajı sulama kanalları ile yapılmaktadır. Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.tr/ Şekil 2: Kars İli Akyaka İlçesi Haritası 16

Arpaçay İlçesi : Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Zarşad Sancağı olarak bilinen ilçe, 3 Kasım 192 de Rus ve Ermeni işgalinden kurtarılmıştır. Daha önce Zarşad olan adı, 1927 yılında ilçe sınırlarından geçen Arpaçay a izafeten Arpaçay olarak değiştirilmiştir. Coğrafi ve Nüfus Durumu: Arpaçay İlçesinin doğusunda Ermenistan Cumhuriyeti ve Akyaka İlçesi, güneyinde Merkez İlçe bulunmakta olup, Kuzeyinde Ardahan İli Çıldır İlçesi ve batısında da Susuz İlçesi toprakları bulunmaktadır. Ermenistan Cumhuriyeti ile sınır hattı 22 km dir. İlçenin alanı 65 km2 olup küçük çaplı tepeler vardır. İlçe hudutlarından geçen Kars Çayından başka, bir kısmı sınırlarımızda kalan Çıldır Gölünden akan Telek Suyu bulunmaktadır. İlçemizin genel nüfusu 2 yılı sayımlarına göre 25.331 olup, İlçe Merkezinin nüfusu 4.65 dir. Arpaçay İlçesinin merkezle birlikte iki belediyesi mevcut olup köylerin sayısı 49 dur. Ayrıca Orta Mahalle, Yeni Mahalle ve Bahçeler Mahallesi olmak üzere üç de mahallesi vardır. Ulaşım Durumu: İlçemizin Kars Merkezine uzaklığı 39 km, Komşuları Çıldır İlçesine 46 km, Akyaka ya 45 km, Susuz a ise 27 km uzaklığa sahip olup, yol durumu asfalttır. Köy yollarının durumu ise genel olarak stabilize olup, sadece karayılları ağı üzerinde bulunan köy yolları asfalttır. Ekonomik Durumu: İlçe ekonomisinin özelliği tarım ve hayvancılıktır. İlçede 1998 yılı itibari ile 37. büyükbaş, 15. küçükbaş hayvan varlığı olup, elde edilen süt geleneksel aile tipi mandıracılık şeklinde değerlendirilmektedir. Hayvan başına yıllık verim büyükbaş hayvanlarda 1 kg ve küçükbaş hayvanlarda ise 18 kg dır. İlçede hayvancılık dışında tarımsal üretimde yapılmakta, ancak burada asıl amaç hayvancılığı desteklemek olmaktadır. Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.tr/ Şekil 3:Kars İli Arpaçay İlçesi Haritası 17

Digor İlçesi : İlçenin tarihi hakkında elimizde kesin bilgi ve belge bulunmamakla birlikte, yapılan araştırmalar 18871888 yıllarında 5 Türk ailesinin bölgeye gelip yerleştiklerini ve Digor un temelini attıklarını ortaya koymuştur. İlçe, Osmanlı İmparatorluğu döneminde bir süre Zarşad a (Arpaçay), daha sonra Kağızman İlçesine bağlı bir köydü. 22 Ekim 192 de düşman işgalinden kurtarılan Digor, bir süre Kağızman İlçesine bağlı bir nahiye olarak kalmış ve 1953 yılında ilçe yapılmıştır. Coğrafi ve Nüfus Durumu: Digor İlçesinin doğusunda Ermenistan, batı ve kuzeyinde Merkez İlçe, batı ve güneyinde Kağızman bulunmaktadır. İlçenin yüzölçümü1136 km2, deniz seviyesinden yüksekliği ise 145 m dir. Ermenistan ile sınırı 62 km dir. İlçenin genel nüfusu 2 yılı sayımına göre 25.378 olup, ilçe merkezinin nüfusu 2.694 tür. Digor İlçesinin merkez dışında, Dağpınar kasabasında belediye teşkilatı ve 42 köyü vardır. Ulaşım Durumu: HopaDoğubeyazıt (Gürbulak) transit karayolu üzerinde bulunan Digor, Kars il merkezine 42 km uzaklıkta olup, çevre il ve ilçelerle ulaşımı karayoluyla sağlanmaktadır. Tarihi Yapılar: Beş Kiliseler, Kilittaşı Kilisesi, Kozluca Kilisesi, Miren Kilisesi ve Mağazbert Kalesi başlıca tarihi yapılarıdır. Ekonomik Durumu: İlçenin ekonomisi esas itibariyle hayvancılık ve tarıma dayalıdır. Halkın % 3 u tarım, % 6 ı hayvancılık ve % 1 u da ticaret sektöründe çalışmaktadır. Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.tr/ Şekil 4:Kars İli Digor İlçesi Haritası Kağızman İlçesi : 1534 te Kanuni Sultan Süleyman ın yaptığı İran seferiyle Osmanlı İmparatorluğuna katılan Kağızman, Kars Eyaletine bağlanan 7 Livadan biri oldu. 18765 Erzurum Vilayet Salnamesine göre Kağızman da erkek nüfus olarak 366 Müslüman ve 111 gayrimüslim yaşamaktaydı. Bir o kadar da kadın nüfusun olduğu varsayılırsa o yıllarda Kağızman nüfusunun 1 binin üzerinde olduğu ortaya çıkmaktadır. Kurtuluş Savaşı öncesi Ermeni işgali ve mezalimi altındaki Kağızman, 1 Ekim 192 de düşman işgalinden kurtarılarak Kars ın ilçelerinden biri olmuştur. 18

Coğrafi ve Nüfus Durumu: Kağızman İlçesinin kuzeyinde Merkez İlçe ve Selim, doğusunda Digor ve Iğdır ın Tuzluca İlçesi, batısında Sarıkamış, güneyinde ise Ağrı Merkez İlçesi bulunmaktadır. Aras Vadisindeki bir birikinti kesiti üzerinde yerleşmiş durumdaki Kağızman 1972 km2 lik bir alana sahiptir. Yükseklik farklılıkları ilçe içinde oldukça fazladır. Bu yükseklikler 1116 m arasında değişmektedir. Faylar ve kırıklar üzerindeki ilçede bu sebeple zaman zaman depremler yaşanmaktadır. 2 yılı verilerine göre ilçe merkezinin nüfusu 21.679 kişi, köylerin nüfusu 27.431 kişi olmak üzere toplam nüfus 49.11 kişidir. İlçede 64 köyün yanı sıra, ilçe merkezinde 6 tane mahalle bulunmaktadır. Bunlar; Şahindere, Dereler, Kümbet, Toprakkale, Zuvar ve Haznedar Mahalleleridir. Ulaşım Durumu: Kağızman, il merkezine 73 km uzaklıktadır. Çevre ile bağlantısı yalnız karayolu ile sağlanan ilçenin karayolları ağı üzerinde yer alan köyleri dışında bütün köy yolları stabilize kaplamadır. Ekonomik Durumu: Yüzölçümünün büyük bir bölümü tarıma elverişsiz bir arazi niteliğinde olan ilçede, 85. dekar sulu, 329.112 dekar susuz olmak üzere toplam 414.112 dekar tarıma elverişli arazi bulunmaktadır. Kars ın diğer ilçelerine göre daha sıcak bir iklime sahip olan Kağızman da sebze ve meyvecilik de halkın önemli geçim kaynaklarındandır. Diğer ilçelerde olduğu gibi burada da büyükbaş ve küçükbaş hayvancılık ekonominin temelini oluşturmaktadır. Ayrıca ilçede çok zengin tuz yatakları bulunmaktadır. Tekel Genel Müdürlüğünce işletilen bu maden yatakları ilçe ekonomisinde önemli bir yere sahiptir. Tarihi Yapıları: İlçe Merkezindeki Merkez Camii, Camuşlu Köyü Yazılıkaya Mağarası, Tunçkaya Köyü Keçivan Kalesi, Kuloğlu Köyü Kaput Kalesi, Çallı Köyü kaya resimleri ve mağaraları, Kötek Mağaraları, Kız Kalesi, Köroğlu Kalesi ve Çengilli Kilisesi ilçenin tarihi yapıları içerisinde en önemlileridir. Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.tr/ Şekil 5:Kars İli Kağızman İlçesi Haritası Sarıkamış İlçesi : 1534 de Kanuni Sultan Süleyman zamanında Osmanlı hakimiyetine giren ilçe, bu dönemde Kars Eyaletine bağlı bir Liva idi. 29 Ekim 192 de düşman işgalinden kurtarılan ilçe, şu anda nüfus itibariyle merkez ilçeden sonra Kars ın en büyük ilçesidir. Sarıkamış, yakın tarihimizde önemli izleri olan ilçelerimizden birisidir. Enver Paşa komutasındaki Türk Ordusunun 1915 kışında aşmak istediği Sarıkamış Allahüekber Dağlarında bazı kaynaklara göre 6 bin, bazılarına göre 9 bin Mehmetçik soğuktan donarak şehit 19

olmuştur. Bu acı olayda şehit olanların anısına KarsSarıkamış karayolu üzerinde yaptırılan anıt gelen geçenlere bu büyük dramı anımsatmaktadır. Coğrafi ve Nüfus Durumu: Sarıkamış doğuda Kağızman ve Selim, batıda Erzurum un Şenkaya ve Horasan İlçeleri, güneyde Ağrı nın Eleşkirt ilçesi, kuzeyde Selim ve Şenkaya ile çevrilidir. İlçe ortalama yüksekliği 152 m olan yüksek bir plato durumundadır. Yüzölçümü 1732 km2 dir. En yüksek tepesi 3138 metre ile güneydoğudaki Aladağ dır. İklim yönünden sert kara iklimine sahiptir. Kışları 78 ay devam eder. 2 genel nüfus tesbiti sonuçlarına göre toplam 57.398 olan nüfusun 23.53 u ilçe merkezinde 33.868 i da köylerde yaşamaktadır. Sarıkamış a bağlı 56 köy ve ilçe merkezinde 7 mahalle bulunmaktadır. Bunlar; Cumhuriyet, Erenler, İNÖNÜ, İstasyon, Yenimahalle ve Kazım Karabekir Mahalleleridir. Ulaşım Durumu: Sarıkamış ilçesi il merkezine kara ve demiryolu ile bağlı bulunmaktadır. Kars a 54, Erzurum a 154 km uzaklıkta olan ilçenin diğer il ve ilçelerle asfalt yol bağlantısı olup karayolu güzergahı dışındaki köy yolları stabilizedir. Ekonomik Durumu: Halkın başlıca geçim kaynağı hayvancılık teşkil etmektedir. İlçede 32.5 yerli, 14. melez ve 58 kültür ırkı, toplam 47.8 adet büyükbaş hayvan ile tamamı mor karaman ırkı 189.65 adet küçükbaş hayvan bulunmakta ve 2 adet mandıra faaliyet göstermektedir. Ayrıca modern tarım aletleri ile çiftçilik de yapılmaktadır. Doğal güzelliği ve modern kayak tesislerinin yanı başında açılmaya başlayan oteller Sarıkamış ın önemli bir turizm merkezi olmasını sağlamakta, bu durum ise ilçeye gelen turist sayısını hen geçen gün artırmaktadır. Böylece ilçe ekonomisinde turizm gelirleri gittikçe artan bir seyir izlemektedir. İlçede bulunan ormandan elde edilen orman ürünleri de önemli gelir kaynaklarındandır. Sümer Holding e ait ayakkabı fabrikasında ise toplam 332 kişi çalışmaktadır. Tarihi Yapılar: Av Köşkü (Katarina Köşkü), İnkaya Kalesi, Süngütaşı (Zivin) Kalesi, Keklik Kalesi en önemli tarihi yapılarıdır. Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.tr/ Şekil 6:Kars İli Sarıkamış İlçesi Haritası Selim İlçesi : Kurtuluş yılı kesin olarak saptanamayan ilçenin ismi konusunda çeşitli söylentiler içinde en yaygın olanı, yörede Malakan denilen Beyaz Ruslar tarafından Nova Selim olarak adlandırıldığıdır. Selim, 3 Eylül 192 de Şehit Yüzbaşı Reş Balkanlı komutasındaki askeri birlik tarafından Ermeni işgalinden kurtarılmıştır. Cumhuriyetin ilanının ardından 1957 yılına kadar Sarıkamış İlçesine bağlı bir nahiye olarak kalmış, bu yılda çıkarılan 733 sayılı özel kanunla ilçe statüsü kazanmıştır. Coğrafi ve Nüfus Durumu: SarıkamışKars Platosu üzerinde yer alan ilçe 111 km2 yüzölçümüne sahiptir. Deniz seviyesinden ortalama yüksekliği ise 183 m dir. Yörenin genelinde olduğu gibi burada da sert bir kara iklimi görülmektedir. 2 yılı genel 2

nüfus tespitine göre 25.64 olan toplam nüfusunun 4.376 ı ilçe merkezinde, 21.264 ü köylerde yaşamaktadır. İlçenin 52 köyünün yanı sıra, ilçe merkezinde 3 de mahalle vardır. Bunlar; Cumhuriyet, Çarşı ve Köprübaşı mahalleleridir. Ulaşım Durumu: ErzurumKars karayolu ve demiryolu üzerinde yer alan ilçenin Kars il merkezine uzaklığı 31 km dir. Karayolları ağı üzerindeki köyler dışındaki köy yolları stabilizedir. Ekonomik Durumu: İlçenin ekonomisi büyük ölçüde tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Arazi yapısının ova ve tarıma elverişli yamaçlardan oluşması, irili ufaklı akarsuların bulunması ve bunların yer yer sulamada kullanılabilmesi tarımın ekonomideki payını artırmaktadır. Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.tr/ Şekil 7: Kars İli Selim İlçesi Haritası Susuz İlçesi : İlçedeki su kaynaklarının kıtlığı sebebiyle Susuz adı verilen ilçe 3 Kasım 192 de Binbaşı Halit Bey tarafından düşman işgalinden kurtarılmıştır. Coğrafi ve Nüfus Durumu: Susuz, Kuzeydoğu Anadolu nun en yüksek yaylalarının eteğinde, KarsArdahan yolu üzerinde bir vadi tabanına kurulmuştur. 645 km2 lik yüzölçümüne sahip Susuz un deniz seviyesinden yüksekliği 165 m dir. İlçenin doğusu Arpaçay, batısı Ardahan ın Göle İlçesi, kuzeyi Ardahan Merkez ve Çıldır ilçeleri, güneyi ise Kars Merkez ilçe ile çevrilidir. 2 yılı verilerine göre ilçenin merkez nüfusu 3.787, köy nüfusu 11.13 olup, toplam nüfusu 14.89 dır. İlçenin 28 köyü ve merkezinde 3 mahallesi vardır. Bunlar; Cumhuriyet, Kazım Karabekir ve İnkılap mahalleleridir. Ulaşım Durumu: KarsArdahan karayolu üzerindeki ilçenin il merkezine uzaklığı 27 km dir. Karayolları ağı üzerindeki köyler dışındaki köy yolları stabilizedir. Ekonomik Durumu: Halkın % 8 inin tarım ve hayvancılık, % 1 unun ticaret, % 1 unun ise hizmet sektöründe çalıştığı ilçede, halkın geçim kaynağı esas itibariyle tarım ve hayvancılıktır. 28.267 büyükbaş, 17.93 küçükbaş hayvana sahip olan ilçede son yıllarda arıcılıkta da önemli gelişmeler kaydedilmiştir. 21