PETDER Atık Yağların Yönetimi Projesi Sonuçları PETDER Waste Oil Management Project Results Aydın ÖZBEY 1, Dr. Erol METİN 2, 1 Petrol Sanayi Derneği İktisadi İşletmesi- İSTANBUL, Petrol ve Doğalgaz Mühendisi E-Posta aydin.ozbey@petder.org.tr 2 Petrol Sanayi Derneği İktisadi İşlemesi- İSTANBUL, Metalürji ve Malzeme Mühendisi E-Posta erol.metin@petder.org.tr ÖZET Çevre ve insan sağlığı için tehlike oluşturan atık motor yağlarının uygun koşullarda kayıt altına alınarak toplanması ve çevre ve insan sağlığına zarar vermeyecek koşullarda geri kazanılması (enerji veya ürün olarak) ya da bertaraf edilmesi amacıyla 2004 yılında başlatılan projenin Türkiye çapındaki sonuçları bu makalenin konusudur. Atık Yağların Yönetimi Projesi ile motorlu taşıtlarda kullanılan ve atık hale gelen motor yağlarının araç servisleri, akaryakıt istasyonları, kamuya ait araç bakım istasyonlarından doğru koşullarda lisanslı ve yetkili ekiplerce toplanmaktadır. Proje ile atık yağların T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından lisanslandırılmış tesislerde çevre ve insan sağlığına zarar vermeyecek şekilde işlem görmesi, atık üreten noktaların belirlenmesi ve bilinçlendirilmesi amaçlanmaktadır. Çalışmanın başladığı Mayıs 2004 tarihinden itibaren, toplanan atık motor yağı miktarı ve toplama yapılan nokta sayısı her yıl artarak devam etmiş ve ülke çapına yayılmıştır. Bildiride atık yağların yönetimine ilişkin mevzuat, toplama rakamları ve proje ile sağlanan faydanın yanı sıra, Türkiye de ve Dünya da madeni yağ sektörünün gelişimi ve buna yönelik sayısal verilerin yanı sıra madeni yağ sektörünü ilgilendiren gelişmelere de değinilmiştir. SUMMARY The results of waste motor oil collection and recovery (as base oil or energy) efforts, that are being conducted since 2004 in Turkey that constitute a threat for environment and human health is the subject of this paper. Also the development of the lubricants industry in Turkey and recent regulatory arrangements related with this industry are given in this paper. 1.GİRİŞ Atık Yağların Yönetimi Projesi ile motorlu taşıtlarda kullanılan ve atık hale gelen motor yağlarının araç servisleri, akaryakıt istasyonları, kamuya ait araç bakım istasyonlarından doğru koşullarda lisanslı ve yetkili ekiplerce toplanmaktadır. Proje ile atık yağların T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından lisanslandırılmış tesislerde çevre ve insan sağlığına zarar vermeyecek şekilde işlem görmesi, atık üreten noktaların belirlenmesi ve bilinçlendirilmesi amaçlanmaktadır. Çalışmanın başladığı Mayıs 2004 tarihinden itibaren, toplanan atık motor yağı miktarı ve toplama yapılan nokta sayısı her yıl artarak devam etmiş ve ülke çapına yayılmıştır. Motor yağı değişim noktalarında oluşan atık motor yağları ulusal atık taşıma formu düzenlenerek lisanslı özel araçlarla toplanmakta ve kategorilerine uygun olarak geri kazanım(enerji veya hammadde) veya bertaraf amaçlı olarak değerlendirilmek üzere lisanslı işletmelere teslim edilmekte, yasal belgeleme işlemleri eksiksiz yerine getirilmekte ve bu işlemler için atık üreticilerinden herhangi bir ücret talep edilmemektedir. Tüm bu hizmetlerin yasalara uygun olarak - tüm ülke çapında, miktar ve sınır gözetmeksizin - yerine getirilmesi için gerekli ilave maliyetler ise PETDER desteği ile yürütülmektedir. Atık yağların enerji geri kazanımı amaçla kullanıldığı çimento, kireç ve demirçelik fabrikalarında Çevre ve Orman Bakanlığınca belirlenen esaslar dahilinde atık yağlar ek yakıt olarak kullanılmakta ve atık yağlardan önemli bir seviyede enerji geri kazanımı sağlanmaktadır. 2. TÜRKİYE MADENİ YAĞ SEKTÖRÜNÜN DURUMU Ülkemizde piyasaya sunulan baz yağ miktarı, madeni yağ ithalat ve ihracat miktarları üzerinden yapılan değerlendirmeye göre 2009 yılında yaklaşık 980 bin ton madeni yağ piyasaya sunulmuştur. 2010 yılında ise bu rakam yaklaşık 1 milyon 385 bin ton olarak gerçekleşmiştir. Piyasaya arz edilen madeni yağ miktarı ve talebi üzerinden yapılan değerlendirmeye göre 2010 yılında madeni yağ ihtiyacının üzerinde 800-850 bin ton madeni yağın piyasaya arz olunduğu görülmektedir. Yılın ilk 5 ayında da benzer bir durumun aratarak devam ettiği görülmektedir.
Tablo 1 de verilen resmi rakamlar, geçtiğimiz yıllarda madeni yağ sektöründe kullanılmak üzere baz yağ olarak ithal edilen ve motorin piyasasında yaygın olarak kullanılan ve satılan 10 numara yağ vb. isimler altında yapılan piyasa faaliyetleri sebebi ile Türkiye de gerçek madeni yağ olarak tüketilen miktarın çok üzerinde bir miktarda madeni yağın piyasaya arz edildiğini göstermektedir. 2010 yılında özellikle baz yağ ithalatlarındaki ciddi artış son derece dikkat çekici boyuta ulaşmış olup 2011 yılının ilk beş aylık döneminde de artarak devam ettiği görülmektedir. Tablo 1. Türkiye Madeni Yağ İthalat, İhracat ve Tüketim Miktarları Kaynak: *TÜİK- *EPDK- **TÜPRAŞ- *** PETDER, 2010 Baz Yağ (TON/YIL) 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 5 Ay Kümülatif Gerçekleşen Baz Yağ İthalatı 213.514 307.402 466.211 438.263 605.766 955.659 446.642 Gerçekleşen Madeni Yağ İthalatı 27.492 29.562 42.596 70.091 61.942 75.368 43.164 Gerçekleşen Katkı ve Müstahzar İthalatı 28.930 35.948 46.220 79.849 67.471 70.688 30.145 Rafineri Baz Yağ Satışı 339.000 306.000 308.000 252.000 244.000 316.426 152.092 Piyasaya ARZ (A) 608.936 678.912 863.027 840.203 979.179 1.418.141 672.043 Gerçekleşen Baz Yağ İhracatı - - 242 30.504 13.571 1.366 458 Gerçekleşen Madeni Yağ İhracatı 142.781 8.969 133.928 113.571 116.633 143.338 55.924 Gerçekleşen Katkı ve Müstahzar İhracatı 5.564 7.039 9.733 15.257 20.251 10.958 2.515 Madeni Yağ Yurt İçi Satışı 339.000 360.000 388.000 386.000 362.000 416.000 180.791 Toplam TALEP (B) 487.345 376.008 531.903 545.332 512.455 571.662 239.688 FARK (A-B) 121.591 302.904 331.124 294.871 466.724 846.479 432.355 Şekil 1: Türkiye Madeni Yağ Tüketimine Oranla Tahmini Talep Fazlası, Ton 900.000 800.000 700.000 600.000 500.000 400.000 300.000 200.000 100.000 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 20115 Ay Kümülatif 3. ATIK YAĞLARIN YÖNETİMİNE İLİŞKİN MEVZUAT T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından Avrupa Birliğine uyum çerçevesinde başlatılan çalışmalar kapsamında yayınlanan Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği ile birlikte başlayan süreçte ve sonrasında yayınlanan Yönetmelik ve yapılan düzenlemelerle Atık Yağların Yönetimi nde önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Tarih Mevzuatın Adı Yürürlük Durumu 21 Ocak 2004 Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği Mülga 14 Mart 2005 Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Yürürlükte
5 Temmuz 2008 Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik Yürürlükte 30 Temmuz 2008 Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği Yürürlükte 22 Haziran 2005 Atıkların Ek Yakıt Olarak Kullanılmasında Uyulacak Mülga Genel Kurallar Hakkında Tebliğ 6 Ekim 2010 Atıkların Yakılmasına İlişkin Yönetmelik Yürürlükte Tablo 2: Atık Yağların Yönetimine İlişkin Ulusal Mevzuat, Kaynak: T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı 19 Kasım 2008 tarihinde yayınlanan 2008/98/EC sayılı Atık Direktifi ile Avrupa Birliği tarafından yayınlanan mevzuatların basitleştirilmesi ve azami çevresel faydanın sağlanması için 75/439/EEC sayılı Atık Yağlar, 91/689/EC sayılı Tehlikeli Atık, 2006/12/EC sayılı Atık Çerçeve Direktiflerinin yeniden düzenlenmesi ve 2008/98/EC sayılı direktifle uyumlu hale getirilmesi sonrasında eski direktifler 12 Aralık 2010 tarih itibari ile yürürlükten kaldırılmıştır.avrupa Birliğine üye ülkelerden bu direktifte belirtilen esaslar çerçevesinde düzenleme 6% yapmaları beklenmektedir 2008/98/EC sayılı Direktifte, atık yağların kaynağında ayrı toplanmasının, doğru atık yönetiminin yapılması ve uygun olmayan bertaraf sonucu çevreye verilecek zararın önlenmesi açısından hayati bir öneme sahip olduğu, atık yağların yönetiminin atık hiyerarşisine göre yaşam döngüsü analizi yapılarak çevre için en fazla yarar sağlayan uygulamaya öncelik verilerek yapılması gerektiği hususlarına vurgu yapılmaktadır. Direktifte sunulan Atık Yönetimi Hiyerarşisine göre atıklar öncelik sıralaması ile, kaynağında azaltılmalı (prevention), tekrar kullanılmalı (preparing for re-use), hammadde olarak geri kazanılmalı (recycling), enerji olarak geri kazanılmalı (energy recovery), en son seçenek olarak ise bertaraf (disposal) ettirilmelidir. Yaşam döngüsü analizleri atık yağların farklı rafinasyon yöntemleri kullanılarak baz yağa geri dönüştürülmesi, enerji olarak değerlendirilmesi gibi konularda, çevre etkileri açısından en uygun yöntemlerin belirlenmesinde son derece yararlı sonuçlar vermektedir. 4. ATIK YAĞLARIN DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ Atık yağların değerlendirme yöntemlerine ilişkin olarak gelişmiş ülkeler bazında yapılan değerlendirmeler ülkeler bazında yağların yönetimi konusunda standart bir uygulama bulunmadığını ve hatta çok farklı yaklaşımlar olduğunu göstermektedir. Atık yağlar, yasal olarak dünya genelinde kontrollü ortamlarda hammadde veya enerji değerinden yararlanmak üzere geri kazanım, tehlikeli atık olarak bertaraf olmak üzere üç farklı şekilde değerlendirilmektedir. Kline Group 2009 [8] raporunda, 2009 yılında dünya genelinde toplam 32,3 milyon ton olan madeni yağ kullanıldığı ve kullanım sonrasında 22,4 milyon ton atık yağ ortaya çıktığı ve bunun ancak 16,5 milyon tonunun (%74) toplanabildiği, geri kalan 5,9 milyon ton (%26) atığın ise toplanamadığı ifade edilmektedir. Toplanan atık yağ miktarı üzerinden yapılan değerlendirmede; atık yağların 12,9 milyon tonunun (% 78) enerji geri kazanım amaçlı ek yakıt olarak, 2,6 milyon tonunun (% 16) ürün geri kazanım amaçlı hammadde olarak değerlendirildiği geri kalan 1 milyon tonun (%6) ise başka uygulamalarda kullanıldığı ifade edilmektedir. 16% 78% Enerji Geri Kazanım Şekil 3: Dünya Atık Madeni Yağ Değerlendirme Yöntemleri 2009 (ton/yıl)
Ülkemizde 2010 yılında 416 bin ton olarak hesaplanan madeni yağ tüketimi üzerinden bir değerlendirme yapıldığında yaklaşık 250.000 ton atık madeni yağ oluşmuş olması beklenmektedir. 26% 2010 yılında T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı verilerine göre Türkiye de 44.873 ton atık yağ toplanabildiği, geri kalan 205.127 ton atık yağın ise kayıt altına alınamadığı görülmektedir. Toplanan atık yağ miktarı üzerinden yapılan değerlendirmede; atık yağların 14.575 tonunun enerji geri kazanım amaçlı olarak çimento, kireç, demir çelik tesislerinde, 28.140 tonun hammadde olarak geri kazanım amaçlı olarak Rafinasyon ve Rejenerasyon Tesislerinde değerlendirildiği 1.244 tonun ise bertaraf tesislerinde bertaraf ettirildiği görülmektedir. 5. ATIK YAĞLARIN YÖNETİMİ ÇALIŞMALARI Petrol Sanayi Derneği (PETDER) tarafından Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği çerçevesinde 2004 yılından günümüze yürütülen atık motor yağı toplama çalışmaları kapsamında 2005 2011 Ağustos döneminde toplam 81 ildeki, 4 bin 499 farklı atık motor yağı üreticisinden 16 bin 27 sefer yapılarak 17 bin 780 ton atık motor yağı toplanarak lisanslı işletmelerde hammadde, enerji olarak geri kazanılmış veya bertaraf ettirilmiştir. 2011 yılının Ocak-Ağustos döneminde PETDER tarafından atık motor yağı üreticilerine 11 bin 19 sefer yapılarak toplanan ve T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı ndan lisanslı işletmelere teslim edilen atık motor yağı miktarı ise 14 bin 110 ton olarak gerçekleşmiştir. Lisanslı işletmelere 2011 yılının ilk sekiz aylık döneminde toplam 1426 tanker dolusu atık motor yağı teslimatı yapılmıştır. 2011 Ağustos sonu itibari ile PETDER Organizasyonu na katılım sağlayan şirket sayısı 85 olup bu şirketler tarafından 2010 yılında piyasaya sunulan motor yağı miktarı 192 bin 545 ton olarak gerçekleşmiştir. ton 20.000 18.000 16.000 14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 7.497 10.425 15.080 Toplanan Miktar (ton) PETDER ATIK YAĞLARIN YÖNETİMİ PROJESİ Toplanan Atık Motor Yağı Miktarı 16.094 17.640 17.780 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Şekil 4: PETDER Atık Yağların Yönetimi Projesi Yıllara Göre Toplanan Atık Motor Yağı Miktarı, PETDER, 2010 74% Kayıtdışı Miktar (ton) Şekil 2: Dünya Atık Madeni Yağ Toplama Oranları, Kline, 2009
16.000 14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 2007-2011 Ocak- Ağustos Toplama Miktarları Karşılaştırma Miktar (ton) 11.726 11.848 10.803 9.873 2007 Ocak-Ağustos 2008 Ocak-Ağustos 2009 Ocak-Ağustos 2010 Ocak-Ağustos 14.110 2011 Ocak-Ağustos Geçtiğimiz imiz yılların aynı dönemleri ile kıyaslandığında toplanan atık motor yağı miktarında 2010 yılına göre % 19 artış, 2009 yılına göre ise % 20 artış gerçekleşmiştir. Bu miktarın artmasında özellikle başta silahlı kuvvetler olmak üzere kamu kuruluşlarının larının katılımının önemli etkisi olmuştur. 2011 Ocak-ağustos döneminde toplanan atık motor yağının % 9 u hammadde olarak geri kazanılmak üzere Lisanslı Rafinasyon Rejenerasyon tesislerinde,% %80 i enerji olarak geri kazanılmak üzere çimento, kireç veya demir çelik fabrikalarında,% 11 i ise tehlikeli atık olarak bertaraf tesisinde değerlendirilmiştir. 2011 yılı içinde PETDER olarak T.C. Çevre ve Orman Bakanlığından Lisans almış bulunan; atık yağları hammadde olarak değerlendirmek üzere 24 Rafinasyon Rejenerasyon Tesisine, ek yakıt olarak kullanarak enerji geri kazanımında bulunmak üzere 19 Çimento, 1Demir Çelik, 2 Kireç fabrikasına, tehlikeli atık olarak değerlendirilmek üzere 1 tesise teslimatta bulunulmuştur. Araç Servisleri Yıkama Yağlama Yağ Üretim Tesisleri Nakliye Firmaları Kamu Kuruluşları İnşaat ve Madencilik Endüstri Araç Parkı Diğer Belediyeler 38 270 120 848 811 1.245 34 621 7.364 Askeri Kurumlar Akaryakıt İstasyonu 90 2.804 0 1.000 2.000 3.000 4.000 5.000 6.000 7.000 8.000 Şekil 5: PETDER Atık Yağların Yönetimi Projesi Toplanan Atık Motor Yağlarının Kaynağına Göre Dağılımı, PETDER, 2011Ocak-Ağustos(ton)
2011 yılının ilk sekiz ayında toplanan atık motor yağlarının %52 si araç servislerinden, %9 u endüstri araç parkından, %6 sı kamu kuruluşlarından, %4 ü Belediyelerden, %6 sı İnşaat ve Madencilik Sektöründen, %2 si Yağ Üretim Tesislerinden, %20 si Askeri Kurumlardan, % 3 ü ise Nakliye Firmaları, yıkama yağlamacılar ve diğer kuruluşlardan toplanmıştır. AKDENİZ 9% DOĞU ANADOLU 4% MARMARA BOLGESI 42% EGE 13% GÜNEYDOĞU ANADOLU 4% KARADENİZ 9% İÇ ANADOLU 19% Şekil 6: PETDER Atık Yağların Yönetimi Projesi Toplanan Atık Motor Yağlarının Bölgesel Dağılımı, PETDER, 2011 Ocak-Ağustos 2011 yılının Ocak-Ağustos döneminde toplanan atık motor yağlarının 5 bin 859 tonu Marmara Bölgesinden, 2 bin 631 tonu İç Anadolu Bölgesi nden, 1903 tonu Ege Bölgesinden, 1284 tonu tonu Akdeniz Bölgesinden, 1206 tonu Karadeniz Bölgesinden, 624 tonu Doğu Anadolu Bölgesinden, 604 tonu Güneydoğu Anadolu Bölgesi nden toplanmıştır. Tablo 2: PETDER Tarafından En Çok Atık Motor Yağı Toplanan İller, 2011 Ocak-Ağustos (ton) İl Miktar (kg) Sefer Sayısı İstanbul 3,173,026 2,641 Ankara 1,496,292 1,033 İzmir 1,033,417 934 Kocaeli 623,968 392 Bursa 607,695 542 Tekirdağ 515,313 179 Kayseri 438,775 171 Çanakkale 410,043 112 Adana 406,895 362 Antalya 320,132 320 Atık Yağların Yönetimi Projesi için 2011 Ocak-Ağustos döneminde 2,75 milyon TL. kaynak kullanılmıştır. Bu kaynağın % 22 si organizasyona katılım sağlayan motor yağı üreticisi, ithalatçısı şirketler tarafından karşılanmakta, geri kalan bölümü ise lisanslı işletmelere yapılan atık yağ nakliye gelirlerinden elde edilen gelirle sübvanse edilmektedir. Proje çalışmaları çerçevesinde atık motor yağlarının çevre ve insan sağlığına olumsuz etkilerine dikkat çekmek, atık üreticilerinin projeye katkılarını sağlamak üzere atık üreticileri düzenli olarak ziyaret edilmekte, yerel yönetimlerle işbirliği protokolleri imzalanmakta, toplantı ve eğitim programları düzenlenmekte, yazılı ve görsel iletişim araçları vasıtasıyla, fuar vb. etkinliklerde proje çalışmaları hakkında bilgilendirme yapılmaktadır.
6. PETDER ATIK YAĞLARININ YÖNETİMİ PROJESİ İLE SAĞLANAN FAYDALAR DSİ verilerine göre ülkemizde kişi başına düşen kullanılabilir su miktarı 1430 m 3 dür. Tüketilebilir yer üstü su kaynakları potansiyeli 98 milyar m 3, yeraltı su kaynakları potansiyeli 14 milyar m 3 dür. Ülkemizde tüketilen suyun %72 si tarımsal amaçlı, % 18 i evsel kullanım amaçlı, %10 u ise endüstriyel amaçlı kullanımdır. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) in 2008 yılı verilerine göre ülkemizde kişi başına düşen su tüketimi yıllık 215 litredir. Ülkemizde 2009 yılı TEDAŞ verileri baz alındığında tüketilen elektrik enerjisi 150 bin 894 Gwh olarak gerçekleşmiştir. Türkiye de 2009 yılı verileri baz alındığında kişi başına elektrik tüketimi 2293 kwh olarak gerçekleştiği görülmektedir. Bir litre atık yağ bir milyon litre içme suyunu içilemez hale getirir. Bir litre atık yağdan 3.56 kwh elektrik üretilebilir. Bir litre atık yağın enerji karşılığı 9500 10000 kilokaloridir. Bir litre atık motor yağından 0,625 litre baz yağ üretilir. Yukarıda sunulan bilgiler ışığında aşağıdaki veriler değerlendirildiğinde PETDER Atık Yağların Yönetimi Projesi ile sağlanan çevresel faydanın önemi daha net anlaşılacaktır. PETDER tarafından 2005-2011 Ağustos döneminde toplanan 98 bin 500 ton atık motor yağı; 98.5 milyar metreküp suyu kirletecek büyüklüktedir. 458 milyon kişinin bir yıllık su ihtiyacına karşılık gelen miktarda suyu kirletir. Ülkemizin tüketilebilir tüm yeraltı ve yerüstü su potansiyelinin % 88 ini kirletebilir büyüklüktedir. 153 bin kişinin bir yıllık elektrik ihtiyacını karşılayacak miktarda elektrik üretilebilir. 7. SONUÇ 1 Türkiye de T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından yayınlanan Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği ile atık yağların kayıt altına alınması, geri kazanımı ve bertarafının sağlanması için önemli çalışmalar başlatılmış, bu kapsamda PETDER ülke çapında yaygın ve etkin bir sistem kurmuştur. 2 PETDER atık motor yağı toplama miktarları 2004 yılında 1.446 ton, 2005 yılında 7 bin 492 ton, 2006 yılında 10 bin 425 ton, 2007 yılında 15 bin 80 ton, 2008 16 bin 94 ton yılında ton, 2009 yılında 17 bin 640 ton, 2010 yılında ise 17 bin 780 ton, 2011 yılının Ocak-Ağustos döneminde 14 bin 110 ton olarak gerçekleşmiştir. 3 Atık Yağların Yönetiminde üretici sorumluluğunda başlatılan Proje çalışmalarına ve 6 yıllık ciddi yatırımlara rağmen 2010 yılı verilerine göre atık motor yağların % 83 ü kayıt dışı olarak toplanmakta ve çevre ve insan sağlığını tehdit edecek alanlarda yaygın olarak kullanılmaya devam etmektedir. 8. KAYNAKÇA [1] Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu, Petrol Piyasası Sektör Raporları, www.epdk.gov.tr [2] Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Ankara, www.cevresehircilik.gov.tr [3] Türkiye İstatistik Kurumu TÜİK, Ankara,www.tuik.gov.tr [4] Petrol Sanayi Derneği, Atık Motor Yağı Toplama Çalışması verileri, (2010), www.petder.org.tr