BURSA EKONOMİSİNİN 1999 YILININ DEĞERLENDİRİLMESİ Prof.Dr.Ali Ceylan ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ İ.İ.B.F. ÖĞRETİM ÜYESİ 1.GİRİŞ Bilindiği gibi,1999 yılı Türkiye ekonomisi açısından çok zor bir yıl olmuştur. Bir yandan,1997 Asya Krizi nin ülkemize yansıması ve ekonomik çöküntü,öte yandan, 17 Ağustos 1999 depremi ile gelen ikinci büyük darbe, ekonomik yaşamı olumsuz yönde etkilemiştir. Bu nedenle,bursa ekonomisi ile ilgili değerlendirmelerin anlamlı olabilmesi için,dünyadaki ve Türkiye deki olumsuz gelişmeleri hatırlatmak gerekir. 1999 yılında Türk ekonomisi küçülmüştür. Bursa Ticaret ve Sanayi Odası, son üç yıldır, İstanbul Sanayi Odası gibi,bursa nın 500 büyük şirketini belirlemeye çalışmaktadır. Bu yıl yeterli verilerin verilmediği ve her firmanın katılmadığı da düşünülerek veya başka gerekçelerle şirket sayısı 500 den 250 ye düşürülmüştür. Gerçek veriler elde edilebilirse,bursa nın ilk 500 şirketini belirlemek daha güzel ve anlamlı olabilir. Gelecek yıllarda, ülkemizde belge düzenin tam olarak oturacağını,şirketlerin halka açılmaya özen göstereceklerini veya toplumsal bilgi verme ihtiyacı duyacaklarını düşünerek,ilk 500 şirket sıralamasının yapılması gerektiğini düşünüyorum. Ancak,Bursa da 250 şirket sıralaması yapılırken,sanayi kuruluşları arasında sıralama yapılmamaktadır. Çok olmasa da 250 şirket arasında bazı ticaret şirketleri de yer almaktadır. Bu nedenle,sıralama gelecek yıllarda Bursa nın imalat yapan 250 şirketi olarak yapılmalıdır. Sanayi şirketleri sıralaması yanında, BTSO nun ticaret şirketler arasında da ayrı bir sıralama yapması yararlı olabilir. Enflasyonist ortamlarda mali tablolardan hareketle değerlendirme yapmak anlamlı olmayabilir. Çünkü,mali tablo verilerini anlamlı kılabilmek için,enflasyondan arındırmak gerekir. Bu işlem, ayrı bir çalışmayı gerektireceğinden, bu yazıda ölçüt olarak değerlendirmelerde TL veriler yanında, $ ve çalışan personel sayıları da dikkate alınmıştır. Bursa daki 250 şirket sıralamasında 85 şirket veya toplam şirket sayısının %34 ü ile tekstil ve konfeksiyon sektörü ilk sırada yer almaktadır.1997 yılında da tekstil ve konfeksiyon sektörü Bursa nın bir numaralı sektörü olarak belirlenmiştir. Otomotiv ana ve yan sanayi 42 firma veya toplam şirket sayısının %17 si ile ikinci sektör konumundadır. Üçüncü sektör olan makine ve metal sanayinin 250 firma arasındaki sayısı 28 olup,toplam firmalar arasındaki oranı %11 dir. Bu durumda, Bursa ekonomisine yön veren üç sektörün 250 firma içerisindeki sayısal ağırlığı %62 dir. 1997 yılı için hesaplanan oran ise
%59 dur. Bu durumda bu üç sektörün 1997 yılına göre,bursa ekonomisindeki öneminin arttığı söylenebilir. Firma bazında 1997 yılına göre gerileyen sektör, makine ve metal sanayidir. Bursa da araştırma kapsamındaki 4 sektörün toplam istihdam içerisindeki payları aşağıdaki gibidir. Sektörler 1997(%) 1998 (%) 1999(%) ----------- ----------- ------------ --------------- Tekstil ve Konfeksiyon %46 %48 %37 Otomotiv ana Ve Yan Sanayi %19 %24 %28 Gıda Tarım Ve Hayvancılık % 8 %9 %11 Makine ve Metal %9 %7 %11 Elde edilen sonuçlara göre,250 firmanın 1997 yılında toplam istihdam ettikleri personel sayısı 76.943,1998 yılında 88.339,1999 yılında ise 72.611 kişidir. İstihdam konusunda 1998 yılında 1997 yılına göre %15 artış tespit edilmiştir. Kriz nedeniyle, istihdamda 1999 yılında 1998 yılına göre %18 azalma olmuştur. Bunun bir başka anlamı,1999 yılında istihdam edilen personel sayısı 1997 yılının altına düşmüştür. Her yıl işsiz sayısının arttığı bir ortamda istihdam edilen personel sayısının azalması üzerinde durulması gereken bir konudur. Bu veriler dünyada 1997 yılında başlayan krizin ülkemizi 1999 yılında etkilediğini göstermektedir. Bursa daki 250 şirket sıralamasını cirolara göre yapacak olursak, 1997 yılında payı %39 la ilk sırada yer alan tekstil ve konfeksiyon sektörünün, birinciliği, otomotiv ana ve yan sanayiye kaptırdığı görülecektir. Tekstilin toplam ciro içerisindeki payı, 1998 yılında %31 e,1999 yılında ise, %25 e düşmüştür. Otomotiv sektörünün 1997 yılında %30 olan payı ise,krize rağmen 1998 yılında %34,1999 yılında ise %35 e ulaşmıştır. Bu rakamlar, istihdam açısından Bursa ekonomisinde otomotiv ana ve yan sanayinin ilk sektör olduğunu göstermektedir. Ciro açısından gıda sektörünün toplam ciro içerisindeki payı 1998 yılında %11,1999 yılında ise %10 dur. Dördüncü sektör olarak,gıda ve hayvancılık sektörünün payı her iki yıl için de %7 olarak hesaplanmıştır. 1997 yılında ilk 250 firma içerisinde kamu kurumu 1999 yılında 2 ye düşmüştür. 2.BURSA DAKİ 250 BÜYÜK FİRMANIN VARLIK YAPISI Bursa da faaliyet gösteren ilk 250 firmanın net aktifleri toplamı, 1998 yılında, 1997 yılına göre %67 artış göstermiştir. Aynı gelişme, 1999 yılında 1998 yılına
göre,%62 olmuştur.net aktif sıralamasında tekstilin payı, 1997 yılında %41 iken,1998 yılında %27,1999 yılında ise %35 olmuştur. Otomotiv ana ve yan sanayinin yıllar itibariyle net aktiflerinin 250 firma içerisindeki payında çok önemli değişiklik olmamıştır. Bu sektörün net aktifler/toplam aktifler oranı, sırasıyla %23,%22 ve %23 olarak hesaplanmıştır. Üçüncü sektör konumunda olan, gıda tarım ve hayvancılık sektörleri için bu oran, 1997 ve 1998 yılları için %12,1999 yılı için %14 olarak hesaplanmıştır. Bursa için beşinci sektör konumundaki elektrik elektronik sektörünün net aktifler/toplam aktifler oranı, 1997 yılı için %6,1998 yılı için %3,1999 yılı için %6 olarak hesaplanmıştır. Bursa açısından söz konusu 5 sektörün net aktifleri toplamı 1997 yılı için %88, 1998 yılı için %71,1999 yılı için %87 dir. Üç yılın ortalaması alındığında beş sektörün aktif toplamı olarak payı %82 olarak bulunmuştur. Diğer verilerle de desteklendiği gibi,bu sektörler Bursa ekonomisi açısından çok büyük önem taşımaktadır. 3.BURSA DAKİ 250 BÜYÜK FİRMANIN BAŞLICA FİNANSAL ORANLARI Bursa da faaliyet gösteren ilk 250 firmanın oranlar aracılığıyla değerlendirilmesi yapılırken,son üç yılın birbiriyle karşılaştırılması yanında, İSO nun 1999 yılı Türkiye nin 500 Büyük Sanayi Kuruluşu verileriyle de karşılaştırmalar yapılmıştır. 3.1. ÖZ SERMAYE /NET AKTİFLER ORANI Bilindiği gibi,öz sermaye /net aktifler oranı,işletmelerin net aktiflerini ne oranda öz kaynakla finanse ettiklerini gösterir. Bursa daki 250 firmanın ortalama ve beş sektör itibariyle son üç yıla ait öz sermaye /net aktifler oranı aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Yıllar 250 firma ortalaması Tekstil Otomotiv Makine Gıda Elektrik -------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 1997 %43 %40 %52 %46 %41 %30 1998 % 42 %37 %48 %49 %33 %44 1999 %36 %28 %49 %40 %33 %27 Tablodan görüleceği gibi,bursa daki 250 firmanın öz sermaye /net aktifler oranı 1997 yılı için %43,1998 yılı için %42,1999 yılı için %36 dır. Son yılı, kriz yılı olması nedeniyle dikkate almazsak,girişimcilerin net aktiflerinin %43 veya %42 sini öz kaynaklarından finanse ettikleri görülmektedir. Bu oran, İstanbul Sanayi Odası tarafından hazırlanan araştırmayla da benzerlik göstermektedir. Örneğin, Türkiye nin 500 büyük firmasının kaynak yapısı 1997 için %39,1998 için %40 ve 1999 için %37 olarak hesaplanmıştır.
Bursa da faaliyet gösteren otomotiv ana ve yan sanayileri ile makine sanayileri sermaye yapısının diğer sektörlere göre çok daha sağlam olduğu görülmektedir. Toplam sermaye içerisinde öz sermayenin payının yüksek olması,işletmelerin krizlerden daha az etkilenmelerine neden olmaktadır. Bu açıdan, tekstil ve elektronik sektörleri öz sermayesi en zayıf sektörlerdir. Tekstil ve elektronik sektörlerinin sermaye yapılarını güçlendirmelerinde yarar vardır. 3.2 NET AKTİF DEVİR HIZI (SATIŞLAR/NET VARLIKLAR) Net aktif devir hızı,net aktiflerin bir yılda kaç defa paraya dönüştüğünü gösterir.bu oran ne kadar yüksek çıkarsa, varlıkların o kadar etkin kullanıldığı anlaşılır.. Bursa daki 250 firma için hesaplanan öz kaynak devir hızı oranları ise aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. ------------------------------------------------------------------------------------------------------ 1997 1.46 1.40 1.92 1.05 1.50 1.29 1998 1.32 0.93 1.95 1.77 1.39 2.32 1999 1.38 0.97 2.08 0.99 1.05 1.18 Tablo dikkatle incelendiğinde 1997 yılına göre 1998 ve 1999 yıllarında öz kaynak devir hızlarının çok ciddi anlamda düştüğü görülecektir. Oranların düşmesinin en önemli nedeni,satışlardaki azalmadır. Türkiye nin 500 büyük firması ile yapılan karşılaştırmalar da Bursa firmalarının satışlarındaki düşüşün daha fazla olduğunu göstermektedir. Başka bir ifadeyle,bursa daki 250 firma krizden,türkiye deki 5000 firmadan daha fazla etkilenmiştir. 3.3.ÖZ KAYNAK DEVİR HIZI (SATIŞLAR / ÖZ SERMAYE ) Öz kaynak devir hızı işletmelerde öz kaynakların ne kadar etkin kullanıldıklarını ölçmeye yarayan bir orandır. Türkiye deki 500 büyük firmanın öz kaynak devir hızı 1997 yılı için3.93,1998 yılı için 3.60,1999 yılı için,3.05 olarak hesaplanmıştır Öz kaynak devir hızı tablosu aşağıdaki gibi düzenlenmiştir. ----------------------------------------------------------------------------------------------------- 1997 3.37 3.79 3.69 2.29 3.64 4.30 1998 3.16 2.49 4.09 2.39 4.15 2.7 1999 3.83 3.42 4.37 2.46 3.13 4.2
Öz sermayesini en etkin kullanan sektör olarak,otomotiv ana ve yan sanayi görülmektedir. Öz kaynak devir hızı en hızlı düşen sektör olarak tekstil sektörü görülmektedir. 3.4. KARLILIK ORANLARI Bilindiği gibi, karlılık oranları,işletmelerin başarılarının en son göstergesidir. Bursa bölgesinde 1997 yılında zarar eden firma sayısı 25 iken,bu sayı 1998 yılında 45 e,1999 yılında ise,50 firmaya ulaşmıştır. Buna karşılık, firmaların zarar beyanlarındaki artış çok yüksektir. Karlılık oranlarından üç tanesi hesaplanacaktır. 1.Satışların Karlılığı (Vergi Öncesi Kar /Satışlar) 2.Öz Sermaye Karlılığı (Vergi Öncesi Kar / Öz Sermaye ) 3.Aktif Karlılığı ( Vergi Öncesi Kar /Öz Sermaye) 3.4.1.SATIŞ KARLILIĞI Satış karlılığındaki gelişmeler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. ----------------------------------------------------------------------------------------- 1997 %8.3 %3.9 %13.1 %10.8 %7.3 %12.6 1998 %4.4 %02 %6.4 %7.6 %4.4 %6.2 1999 %2.8 -%05 %5.4 %02 %4.8 - %0.3 Tablo incelendiğinde satışlar üzerinden karlılığın hızla düştüğü görülecektir. Örneğin, tüm sektörler için 1997 yılında %8.3 olan karlılık 1999 yılında %2.8 e düşmüştür. Karlılığı en hızlı düşüş gösteren iki sektör tekstil ve elektrik olarak belirlenmiştir. Bu iki sektör 1999 yılını zararla kapatmıştır. Karlılık açısında en az etkilenen sektörler ise,otomotiv ana ve yan sanayi ile gıda sektörüdür. 3.4.2.ÖZ SERMAYE KARLILIĞI Öz sermaye üzerinde elde edilen karlılık rakamları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. ------------------------------------------------------------------------------------------------ 1997 %28 %13.8 %48.6 %24.9 %26.6 %54.3 1998 %14 %5 %26.3 %18.2 %18.6 %31.7 1999 %10.7 -%1.9 %23.3 %0.5 %15.1 - %1.3
Satışlar üzerinden karlılık oranlarında olduğu gibi,öz sermaye karlılık oranlarında da hızlı bir düşüş söz konusudur. Otomotiv ve gıda dışındaki tüm sektörler,ortalama öz sermaye karlılık oranlarının altındadır. Tekstil ve elektrik sektörleri 1999 yılını sırasıyla öz sermaye üzerinden %1.9 ve %1.3 zararla kapatmışlardır. 3.4.4.AKTİF KARLILIĞI Aktif karlılığı işletmelerin toplam aktifleri üzerinden elde ettikleri karlılık oranlarını gösterir. Aktif varlıklar üzerinden elde edilen karlılık oranlarını aşağıdaki gibi göstermek mümkündür. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------- 1997 %12.2 %5.5 %25.2 %11.4 %11 %16.3 1998 %5.8 %0.1 %12.6 %8.9 %6 %14.4 1999 %3.8 -%0.5 %11.3 %0.2 %5 - %0.3 Tabloda görüldüğü gibi,aktif karlılık oranlarında da önemli bir düşüş söz konusudur. Tekstil ve elektrik sektörleri ise zarar etmişlerdir. 4.SONUÇ Üç yıllık veriler dikkate alındığında Bursa daki tüm sektörlerde ciddi bir gerileme söz konusudur. Sektörlerdeki gerileme istihdamda da azalmaya neden olmuş ve 1999 yılında bir önceki yıla göre istihdamda %18 azalma tespit edilmiştir. Satışların en fazla düştüğü sektör tekstil ve konfeksiyon sektörüdür. Eğer,1999 yılını satış hasılatı açısından ele alıp değerlendirirsek,ilk sırayı otomotiv ana ve yan sanayi %35 payla alır. Bu açıdan Bursa tekstil şehri değil,otomotiv şehridir denilebilir. Kamu işletmelerinin 250 şirket içerisindeki sayısı hızla azalmaktadır. Krizden tekstil ve konfeksiyon sektörü dışında en fazla etkilenen sektör elektrik ve elektronik sektörüdür.