Ankara ~niversitesi Tiirkiye Co&afyas~ Arqbrrna ve Uygulama Merkezi Dergisi Say1 6,1997 Ayribasim

Ankara ~niversitesi Tiirkiye Co&afyas~ Arqbrrna ve Uygulama Merkezi Dergisi Say1 6,1997 Ayribasim Do$. Dr. Ali Fuat DOGU, Yrd. DOG. Dr. Giircan G~JRGEN Yrd. DOG. Dr. Harun TUNGEL, Yrd. DOG. Dr. ihsan GiGEK ANKARA UNIVERS~TESI BASIMEVI - ANKARA1998

BULUT - ALTIPARMAK DAGLARINDA BUZUL SEK~LLERI, YAYLALAR VE TUR~ZM Doc. Dr. Ali F~ral DOGU* Yrd. DOC. Dr. Giircan GUHGEM* Yrd. DOC. Dr. Harun TUNGEL*** Yrd. DOG. Dr. ih.m CIGEK* OZET Bulut- Altlparmak Daglar~, 3500 m'yi aqan zirveleriyle, Dogu Karadeniz Daglan'nln kuzeydogusunda yerallr. Bu kesimde kuzeye bakan yamaqlarda yer alan buzul vadileri ( Palakcur, Avucur, Kaqkar, Bocunus, Topluca ve Ergisu vadileri) 3000-2800 m'ler araslndaki sirklerle baqlayarak 1740-1920 m' lere kadar uzanlr. Bunlar araslnda Bocunus buzul vadisi taqma kolu ile ayrl bir yere sahiptir. Avucur buzul vadisi ise, Dogu Karadeniz Daglar~'nln diger pek qok buzul vadisinde oldugu gibi, iki farkl~ seviyede uzanan yan moren slralari ile dikkati qeker. Bulut- Alt~parmak Daglarl'ndaki yaylaclllk faaliyetlerinde geleneksel ozelliklerin devam ettigi, ula~lm ko~ullarindaki olumsuzluklar nedeniyle de bu yaylalarda Karadenizin diger pek gok yaylalaslndaki gibi sayfiye amacl~ kullan~mln olmadigl goriilur. Bulut-Alt~parmak Daglari gurubunun sahip oldufju dogal ve be~eri ozellikler nedeniyle, yapilacak yeni bir diizenleme ile, Kaqkar Dag~ Milli Park1 alanlna dahil edilmesi gerekmektedir. -.. A.0. Dil ve Tarih Cografya Fakiiltesi... Dicle Universitesi, Egitim Fakultesi F~rat Universitesi, Fen-Edebiyst Fakiiltesi

Bulut - Altipannak Daglarlnda Buzul Sekilleri, Yaylalar ve Turizm GM$ Turkiye'de buzulla~manin en iyi orneklerinin gonildugu yerlerden olan Do@ Karadeniz Bolumu'nde; Kaqkar, Verqenik, Goller (Hunut) daglar~nln yanlsira buniarin dogusunda kalan Altiparmak dagi grubunda da (Bkz.$ekil:l) buzullar ve Pleistosen buzullaqmas~n ait qekiller bulunmaktadir. Altiparmak daglari; 3500 m'yi aqan zirveleriyle, Dogu Karadeniz Daglari'nin kuzeydogusunda bulunur ve ayni yonde alqalarak devam eder. Bulut-Altiparmak daglari guneybati-kuzeydogu yonunde uzanan pekqok zirveden oluqmuqtur. Bulut Daglarinda; Ku~aklikul tepe 3281 m., Kindevul tepe 3562 m., Lazgedigi tepe 3353 m., Altiparmak daglarinda ise Hizarkapi tepe 3330 m. Liblin tepe 3492 m. bu unitenin onemli zirvelerindendir (Foto: 1). Dogu Karadeniz daglarin~n buyuk kisminda oldugu gibi Bulut-Altiparmak daglarinda da yukseltinin kisa mesafede artmasi, yaylacilik etkinliklerine ve buna bag11 bir takim geqici yerle~melerin kurulmas~nda dogrudan etkili olmu~tur. Bu dag grubu gerek morfolojik uniteleri, buzullar~, golleri, bitki ortusii ve yaban hayati, gerekse beqeri etlunlikleri gozoniine allndiginda onemli bir turizm potansiyeline de sahiptir. Dogu Karadeniz daglarinda 1991 yil~ndan beri surduriilmekte olan araqtirmalarim~zda ilk once Kaqkar Dagi ve yakin qevresinde, bunun ardindan 1992 yilinda Goller Dag~ ve yakin ~evresinde, 1993 yilinda da Goller (Hunut) daginin batis~nda yer alan Dilek (Tatos)- Verqenik (Uqdoruk) daglarinin olugturdugu kesimdeki buzul vadileri ile yaylalar ele alinmiqtir (A.F.Dogu vd 1993, 1994,1996), sozu edilen her ii~ qali~mada yorenin turizm imkanlar~ ve potansiyeli de ortaya konmu~tur. 1995 yilinda ise Bulut-Altiparmak daglar~nin Palakcur, Avucur, Kaqkar, Topluca ve Ergusu buzul vadileri ile bunlarin iqerisinde bulunan yaylalar ve bu kesimin turizm potansiyeli ara$tirilmi~tir.

Bulut - Altipamak Daglar~nda Buzul Sekilleri, Yaylalar ve Turizm 65

56 Bulut - Alt~parmnk Ila~l~rr~nda Ruzul $ekilleri, Yaylalar vc l'urizm I t. ' ' i Bulut-Alt~parmak Daglar~nda Buzul Sekilleri Dogu Karadeniz daglarinda kuzeye bakan zirveler ve qevresinin jeomorfolojik ve klimatolojik ozellikleri, guney yamaqlarindan ve iq kesimlerindeki diger dag siralarindan belir_gin farklarla ayrilir. Kuzeye bakan yamaqlardaki egiinin fazla ve bu qekliyle kiyiya dek uzarllyor olmas~ Karadeniz uzerinden gelen nemli hirva kutlelerinin etkisini bu kisinida yogunla~tlrmak:ad~r. Bu ozellikler Pleistosen buzulla~masini ve buna bag11 olarak geli~en buzul ~ekillerile giinumuzde de surdiirulen baz~ be~eri etkinliklerin kuzey yamaglarda daha belirgin olmasini saglam~qtir. Bu nedenle onceki galiqmalarda oldugu gibi bu qallqmada da sozkonusu dagl~k Gnitenin daha qok kuzeye bakan yama~lar~ incelenmi~tir. Palakcur Vadisi: Paiakcur buzul vadisi, qall~ma alanrnln guneyinde, Bulut daglarinin kuzeybatiya bakan yamaglannda, taban yukseltileri 2900 m civar~nda olan sirklerle ba~lar. 4,5 knl uzunlugundaki bu bum1 vadisi sonlandlg~ 1900 m.den sonra fluvyal vadi karakterinde devam eder-. Uzunlugu fazla olinamakla birlikte, bu vadinin giiney

Bulut - Altlpammak Daglarlntla Buzul $ekilleri, Yaylalar.iTe Turizm 67 yamaqlar~nda (kuzey ve kuzeydoguya bakan yamaqlarda) yer alan diger sirklerin de etkisiyle vadinin kok ktsmi 2 km.ye varan geni~lige sahiptir. Cal~~ma alaninin egimi en fazla olan bu vadisinde, belirgin eyiklerle, ana vadiye baglanan sirklerin baztlar~n~n tabanlartnda kuquk goller bulunur. Karakteristik bir U profile ve % 22'yi aqan egim degerine sahip olan vadinin a~agi kesimlerinde taban morenleri akarsularla yarllarak seki goriinumu almtqtlr. Vadiye ismini veren Palakcur yaylasl (2150 m.) belirtilen moren yarlntlsl ile buraya dogudan ula~an gtk olugunun bulundugu yerde kunllmugtur. Avucur Vadisi: I~inde bulunan gekiller aq~stndan zengin bir goriinume sahip olan Avucur buzul vadisi 6.5 km uzunlugundad~r. Ortalama egimi % 13,5 olan vadi Kemerlika~kar (3125 m.) zirvesinin iki yanlnda yer alan sirklerin uzant~s~ndaki vadilerin birle~mesiyle meydana gelmi~tir. Bunlardan doguda bulunan sirk iqerisinde, yatnaqlara qekilmis durumda kuguk bir aktuel buzul yer ah. Bu ve yanlndaki sirk i~erisinden baqlayarak a~ag~ya dogru uzanan kaya buzullan, bu kesimin onemli ~ekilleridir. Kaya buzullarlyla karakteristik olan bu sirklerin oluyturduklar~ kuqiilc buzul vadileri Kemerlika~kar zirvesinin kuzeydogusunda yer alan buyiik bir e~ikle ana vadiye kavu~ur. Cok saytda cilal~ yuzey ve horgiigkayan~n da yer aldlg~ bu kesimde kaygat konileri de vardlr. K~ndevul tepe kuzeybat~stnda yer alan sirkler boliirnu, digerine gore, daha sade bir goriinume sahiptir. Bu vadi iqerisinde dikkati qeken birim Buyuk Gol'dur. Kemerli Kaqkar'ln iki yanindan gelen bu buzul vadileri,.4vucur yaylasin~n kuruldu@ kesimde birle~ir. Bu kesimde geniqligi 2 km.yi avan vadi kuzeybatt yonunde devam eder. Dobape yaylas~ndan itibaren hafif bir donu~le batlya yonelen buzul vadisi Ta~lik yaylan~n batislnda 1920 m. de son bulur. Avucur vadisinde glasyal birikim ~ekilleri bak~m~ndan en dikkat gekici kesim Avucur yaylasl civartdlr. Burada kesintisiz 2 km ye yaklayan uzunlukta yan moren depolarl dikkati ~eker. Bu depolar, belirgin iki farkli seviye halinde uzanir (Bkz. $ekil:2). Bu geniq

68 Bulut - Altiparmak Daglannda Buzi~l Sekilleri, Yaylalar ve Turizm vadinin tabanmi dolduran kal~n dip moren depolari Avucur Dere tarafindan yer yer 40 m.ye ula~an derinlikte yar~lm~~tir. Avucur vadisinin 3 km. guneydogusunda yer alan Kirmiz~ Gedik'ten (3 190 m.), Alt~parmak daglar~n~n giineyinde bulunan vadilere geqilir. Bu alanda Lazgedigi tepenin (3353 m.) dogusunda, qevresi yliksek zirvelerle ku~at~lmiq, kuzeye bakan korunakl~ bir sirk iqerisinde, Dogu Karadeniz Daglar~n~n onemli aktiiel buzullarindan birisi yer alir. 600 m. eninde 500 m. boyunda olan bu buzul, sirk qanagi iqerisine qekilmiq durumdad~r. Derin bir rimaye ile 3 100 m civarinda ba~layan buzul 2950 m.ye kadar iner. Egimi % 30'u aqan buzulun yuzeyi qevredeki yamaqlardan dokiilen molozlarla biiyhk oranda kaplanmq durumdadir. Buzulun dil k~sm~nda ise genq moren y~g~nlar~ bulunur. Buradaki moren depolarlnln onunde yeralan e~ikten sonra Libler golune inilir (Foto:2). Foto 2 : 1qer.isinde Libler Golii'rtiin yer aldrh;~ hr~ztrl vndisi ve sagdn aktiiel btrzirl ile orliindeki genq ntoren dizileri

Bulut - Alt~parmak Daglarlnda Buzul Sekilleri, Yaylalar ve Turizm 6 9 Kaqkar Vadisi: 8.5 km.ye ulaqan uzunlugu ile aravtlrma alanlnln en uzun vadisi olan Kagkar buzul vadisi 2900 m.lerde yer alan sirklerden itibaren guneydogu kuzeybat~ yonunde uzanlr ve Lodicur yayla dogusunda 1740 m.lerden itibaren fluvyal karakterde devam eder. Buzul vadisi boyunca yer alan sirklerin daglllyna baklldlginda belirgin bir asimetri goze garpar. Buradaki sirklerin hemen hemen tamami kuzeye bakan yamagta slralanmlqtir. Bu ozellik Palakcur ve Avucur vadilerinde de belirgindir. Bu durum hava kutlelerinin geliq yonleriyle de ilgili olmakla birlikte daha qok bak~ koqullari ile ag~klanabilir, Iginde Derebaq~ yaylaslnln kurulmuq oldugu basamakll sirklerle baqlayan vadi, guneyden katilan bir sirkle birleqerek kuzeybati yonunde dumdiiz uzanir. Vadinin bu flksek kesimi yer yer moren depolar~, belirgin eqikler ve cilal~ yuzeylerle karakterlenmektedir. Buradan itibaren egimi azalarak devam eden (Bkz.$ekil:3) Kaqkar buzul vadisi igerisinde de yan moren depolar~ tipik qekillerdir. Buzullaqmadan sonra baqlayan fluvyal etkilerle, diger buzul vadilerinde oldugu gibi, Kagkar vadisinin tabanlnda yer alan dip morenleri de, Yukari Kagkar yaylas~ yaklnlndaki eqige kadar derin bir qekilde yar~lmlqtlr. Bocunus Vadisi: Bocunus vadisi, Altiparmak Daglarinda yer alan buzul vadilerinin iqinde, 4 km.lik boyuyla en kisa olan~dir. Bu vadi, uzunlugu fazla olmamas~na karqin, sahip oldugu morfolojik ozellikler nedeniyle farkl~ bir yere sahiptir. Bu farklll~klar sirk alanlarlnda ve buzul vadisinin dil kism~nda belirgindir Vadi, taban ylikseklikleri 2830 m. ile 2480 m. ler aras~nda bulunan gok say~da sirkin yer ald~gl basamakl~ sirkler bolgesiyle ba~lar, igerisinde kuguk gollerinde yer aldlg~ bu kesimin uzunlugu 2 km. kadardir. Bocunus yaylasi guneyinde bir eqikle sirkler bolgesinden ana vadiye gegilir. Vadi burada biri kuzeye digeri doguya yonelen iki kola ayrillr. Bunlardan kuzeye giden kolun olu~turdugu morfoloji, vadinin ana uzanlql goruntusiinu vermesine ragmen gergekte bir "taqma kolu" ozelligindedir. Sirkler bolgesinden kuzeye dogru sarkan buzul, yerleqtigi donemdeki topografik qartlara

70 Rulut - Altiparmak Dajjlar~nda Buzul Sekilleri, Yaylalar ve Turizm bag11 olarak once doguya yonelmi~tir. Bu yoneliqte 2439 m yukseklikteki Sarnayile T.nin olu~turdugu engelin etkisi buyuktur (Bkz. Sekil::! ). Bu engei onunde ylgilan buzul, paleotopo,@a@adaki alqak bir e~igi a~ara kuzey yonunde yeni bir vadiye do.cjru akmi~tlr. Nitekim bu zaylf kol, olgun bir buzul vadisi karakteri taqimamaktadir. Doguya dogru uzanan ana buzul vadisi iqerisinde dikkati qeken qok sayidaki moren siralarl da buzulun once doguya dogru aktiginln diger bir kanltldlr. Moren slralari arasinda bulunan sig goller qevreden gelen malzemeyle hizla dolmaktadir, ornegin yayla alan~ iqerisinde yer alan bir go1 tamamen dolarak karala~ml~ durumdadir, benzer ~ekilde Bocunus yaylasi dogusunda yer alan go1 de (Buyuk Gol) qevreden gelen kuguk akarsularln deltalar~ ile giderek kuqiilmektedir (Foto:3). Biiyuk Gol'un 300 m. dogusunda ki buwk e~ikten sonra vadi kuzeydogu yonunde 1 km. kadar daha devam ederek Topluca buzul vadisine baglanlr. Foto 3 : Boczrnus Yaylas~ do@sundn yer alan Biiyuk Go1 bir molen seddi goliidiir.

Bulut - Altipammak Daglannda Buzul gekilleri, Yaylalar ve Turizm

72 Bulut - Altiparmak Daglarinda Buzul Sekilleri, Yaylalar ve Turizm Topluca Vadisi : Guney-kuzey yoniinde uzanan Topluca buzul vadisi, 6 km uzunlu&ndad~r. Egimi ortalama % 17 olan vadinin her iki yamacinda da gok sayida sirk bulunmaktadlr. Kagkar Golii7niin bulundugu seviyelerde (2800 m.) bulunan pek gok sirkle baqlayan Topluca buzul vadisi 1800 m ye dek iner. Kaqkar Golii ve gevresi qok sayida sirkin arasindaki duvarlarln ortadan kalkmasiyla oluqan tek ve buyuk bir sirk goriinumundedir. Diger vadilerde oldugu gibi burada da qok saylda cilali ve gizikli yiizeyler, horgug kayalar sirklerin onunden itibaren ve ozellikle eqikler iizerinde yogunluk kazanmaktadir. Sozkonusu sirkler bolgesinden biiwk bir eqikle tekne vadiye gegilir. Yukarida belirtildigi gibi vadinin @ney-kuzey dogrultusunda uzanmasi, bu vadideki buzullaqmayl etkilemiq ve vadinin yamaglarlnda kuzeydoguya ve kuzeybatiya bakan sirklerin oluqmaslna neden olmuqtur. Kaynaklari sirkler igerisinde bulunan yan dereler taqidigi malzeme, ana tekne igerisinde koniler oluqturarak, yer yer taban morenlerini ortmuqlerdir. Bu derelerin birleqerek oluqturduklari Sanu deresi, Topluca buzul vadisinin taban morenlerini 30-40 m kadar yararak, oluqturdugu geng vadi igerisinde akar. Vadi igerisinde 2430 m de, bir eqik gerisinde kurulmuq olan Topluca yaylasl civarlnda belirgin yan ve taban morenleri yer almaktadlr. Ergusu Vadisi: Altiparmak daglari kuzeyinde, Derebaqi geqidi (3030 m.) civarinda taban seviyesi 2850 m.de olan biiyiik bir sirkle baqlayan Ergusu buzul vadisi 7 km uzunlugundadlr. Callqma alanindaki diger vadilerde yer alan bum1 qekilleri bu vadide de goriilmektedir. Ancak Ergusu vadisinin en dikkat gekici ozelligi, tum sirklerin do@ yamapa yer almasi ve bunlar igerisinde gok sayida go1 bulunmasidir. Bunlardan Arnbar golii; konumu, sahip oldugu qekil unsurlarl ve buyuklugii ile digerlerinden ayrilir. Basamakli sirklerin bulundugu bolumii ana vadiye baglayan biiyiik bir eqigin hemen gerisinde yer alan Arnbar Golu 2740 m dedir. Gol, vadi kokiindeki sirkten gelen bir akarsuyla beslenmektedir. Go1 ganagi, ayaginin agtigi 40 m. derinliginde dar, kuqiik bir bogazla yarllmlqtlr. Bu yarintl sebebiyle

Bulut - Altlparmak Daglar~nda Buzul Sekilleri, Yaylalar ve Turizm 73 gol, pnak iqerisinde alqalarak gunumuzdeki seviyesine inmi~tir. Bu 40 metrelik seviye alqalmasi golun etrafinl qevreleyen dik sirk duvarlarlni meydana qikarmi~tir (Foto:4). Golun onundeki dik ve yuksek eqigin nispi yiikseltisi 150 m.yi a~makta ve e~ik iizerinden bo~alan go1 sulari burada bir ~elale olu~turrnaktadlr. 2100 m.de kurulmuq olan Ergusu yaylasina kadar guneyden kuzeye dogru uzanan vadi buradan itibaren kuzeybatlya yonelerek 1800 m.ye kadar devam etmektedir. Fbto 4 : Erglrsu vudisi gerisitrcleki hi'iik sirlte yerle,~nri~ olan ilnibar Golii. Bulut-Altiparmak daglarinda 1995 y111 arazi qall$malarinda a~agidaki sonuqlar elde edilmi~tir: Dogu Karadeniz daglarinln yuksek kesimlerinde daha once yapllan qal~~mdar~m~zla belirlenen, (Bkz. Dogu vd. 1993, 1994,. 1996) Pleistosen buzulla~mas~na ait, ~ekiller Bulut-Altiparmak daglar~nda da mevcuttur. Dogu Karadeniz daglari, ulkemizin az sayldaki aktuel buzul alanlar~ndan birisidir, bu daglarda yeralan qe~itli aktuel buzullara ilave olarak, Avucur vadisi sirkler kesimi ve bunun dogusunda, Lazgedigi Tepe civar~da da aktuel buzullar saptanmq ve bu buzullar~n da digerleri gibi hlzla kiiqulmekte olduklar~ belirlenmi~tir. Pleistosen kalici kar slnlrl, qevre dil metoduna gore ara~tirma alaninda bulunan vadilerden Palakcur'da 2550 m., Avucur'da 2645

74 Bulut - Altiparmak Daglarinda Buzul Sekilleri, Yaylalas ve I'urizrn m., Kaqkar'da 2470 m., Topluca'da 2385 m, ve Ergusu'da 2530 m. olarak hesaplanmiqtlr. Topluca vadisi di~indaki diger buzul vadilerinde sirklerin daglll~i aqlsindan baklya bag11 olarak belirgin bir asimetri sozkonusudur. Bu asimetri, guneydogu-kuzeybatl yoniinde uzanan Palakcur, Avucur ve Kaqkar buzul vadilerinde kuzeye doniik yamaqlarda, guney-kuzey yoniinde uzanan Topluca vadisinde her iki yamagta, Ergisu'da ise vadinin kuzeybatiya bakan yamaqlarinda belirgindir. Daha onceki qali~malarla, Verqenik, Hac~vanak ve Palovit vadilerinde de goriilen farkli seviyelerdeki yan moren siralarl Avucur vadisinde de belirgin olarak izlenmektedir. Avucur vadisinin bir diger onemli ozelligi de Kemerlikagkar tepe dogusunda geli~kin kaya buzullarina sahip olmasldir. Dogu Karadeniz daglarinln diger kesimlerinde yer alan goller dikkate alindiktnda Ergusu vadisindeki Ambar golu, iqine yerleqtigi ganajjln ve onundeki eqigin boyutlarl ve sahip oldu& karakteristik goriintusu ile bir sirk golu igin model olu~turacak ozelliktedir. Ara~tlrma alaninda goriilen diger bir farkli ozellik de Bocunus vadisinin ~eklidir. A.yagl kesiminde bir "ta~ma kolu" ile ikiye ayrllan buzul vadisi, bu hali ile diger vadilerden ayrlllr. Bilindigi kadariyla, bu tip bir olu~um ulkemizin ba~ka bir yerinde bulunmamaktadir. Bulut-Altiparmak Daglar~nda Yaylalar ve Yaylac~lik Dogu Karadeniz daglarin~n en yiiksek kesimlerini oluqturan Kaqkar daglarinin kuzeydoku ucundaki Bulut, Altlparmak kesiminin kuzey yamaglarlnda qe~itli seviyelerde yaylalar bulunmaktadlr. Bu yaylalara 300 ile 700 m.ler arasindaki yukseltilerde kurulu koylerden qikilmaktadir. Yore halkl, koylerinde gay, patates, fasulye, mislr vb. tarlm uriinleri yeti~tirilmesi gibi ekonomik faaliyetlerle, yuksek dajjllk kesimde de, hayvancillgln iilkemizin pek ~ o bolgesinde k oldugu gibi ayrllmaz bir pargasr durumundaki, yaylacillkla ugraqmaktadlr. Bulut ve Altiparmak dagl zirvelerinin kuzeye bakan yamaqlannda Rize'ye bag11 Pazar, Arde~en ve Camlihem~in ilqelerinin pek gok kownun yaylasi yer almaktadir. Sozkonusu alandaki

Bu111t - Alt~parmak Daglarinda Buzul Sekilleri, Yaylalur ve Turizm 75 yaylalarln bir klsm~ orman iqerisinde bulunmakla beraber buylik bolumu orman ust slnlrl uzerinde, 2000 m den daha yuksekte kurulmu~tur. Bu yaylalal-ln pek qogu, gene1 uzanqlari guney-kuzey ve guneydogu-kuzeybatl yonunde olan ve buzul a~ind~rmasl ile qekillenmig vadilerin iqlerinde kurulu, geqici yerleqmelerdir. Yorede bulunan yaylalardan Komati ve Lodiqur dlyndaki tum yaylalar buzul vadileri iqerisinde kurulmuqlard~r. Bunlardan Yukari Kaqkar, Bocunus (Guvant) ve Topluca yaylalar~ buzul vadilerindeki birer eqigin gerisinde yer alirlar. Aqag~ Kaqkar ve Ergusu yaylalar~ buzul vadilerinin dip morenlerle kapli taban duzliikleri uzerinde, Taqlik ve Dobape yaylalar~ ise buzul vadisinin dil kismlndaki vadi yamaglarlnda kurulmuqlardir (Bkz. Sekil: 4). Cal~gma alan~ndaki yaylalar~n buyuklukleri ve kullanim sureleri ile kurulduklarl yukselti arasinda slki bir iliqki vard~r. Callqma alaninda bulunan yaylalar 1400 m. ile 2900 m, ler araslnda farkli >iikseltilerde yer almaktadirlar. Bolgede bulunan Komati (1480 m.), Lodicur (1780 m.), Tavllk (2000 m.), Dobape (2180 m.) gibi kesimlerde yer alan yaylalar, daha yukar~da bulunan yaylalara q~karken ve geri donuqte kullanilan ve mezra olarak nitelenebilecek yerlegmelerdir. Sozu edilen aqa& yaylalarln (mezralarin) daha yukarisinda bulunan Avucur (2350 m.), Yukari Kaqkar (2380 m.), Bocunus- Guvant (2380 m.) ve Topluca (2430 m.) digerlerine gore daha buyuk olan yaylalardlr. Bunlardan Topluca yaylas~, sadece bir koy tarafindan kullanllmaktad~r (700 metrede yer alan Topluca Koyli). Ancak diger yaylalar, farkll koylerden gelenlerin kulland~klar~ geqici yerleqmelerdir. Bunlardan Avucur yaylasina Camllhem~in'e bag11 Kopriibay (350 m.), Muratkoy (500 m.), Arde~en'e bag11 Duygulu (450 m.) ve Pazar'a bag11 Handagt (400 m.) koylerinden, Kaqkar Yaylalarlna Camllhemqin'e bag11 Dikkaya (500 m.) ve Cayirduzu (400 m.), Arde~en'e bag11 Kopriikoy (400 m.) ve Yamaqdere (300), Pazar'a bag11 Ugrak (450 m.), Bucak (500 m.) ve Akbucak (500 m.) koylerinden, Guvant, Dereba~l ve Komati yaylalar~na Camlihem~in'e bag11 Dikkaya (500 m.) ve Cayirduzii (400 m.) koylerinden qlk~lmaktadlr (Bkz. Sekil: 5).

76 Bulut - Altiparmak Daglannda Buzul Sekilleri, Yaylalar ve Tiirizm Koylerden yaylalara qlkl~ nisan ayi ortalarlndan itibaren baqlamaktad~r. Ilk once, karln yerden henuz kalktlg~ mezraalar ve aqagi yaylalarda konaklanmaktadlr. Burada kalq suresini daha yukarllarda yer alan yaylalarda, karin yerden kalkmasi belirlemektedir. Yayladan donuq donemi de kar yagqi ile birlikte ba~lamakta ve karln yerde kalmaya ba~lamaslyla beraber once yaylalara ve bu qevredeki otlaklarln karla kaplanmasindan sonra da daha asag~ kesimlerde bulunan mezraalara yahut koylere donulmektedir (Bkz. Sekil: 6). Yaylalara q~kq donerni Topluca ve Bocunus yaylasin~ kullananlar iqin nisan ayinda, Avucur ve Kaqkar yaylasin~ kullananlar iqin ise mayls ayinda ba~lamaktadir. Koylere donu~un ba~lamas~ yaylalarda ~enliklerle kutlanmakta, bu donemde tulum e~liginde "horon tepilmekte" adeta yaylacillk doneminde elde edilen iiriinlerden duyulan mutluluk boyle dile getirilmektedir. Topluca koyli halki once Nisan ayl bapnda qallqma alanl dlynda yer alan Marselevat mezrasina (950 m) gelmekte buradan haziran aylnda Ergusu (2100 m.) yaylaslna q~kmakta, temmuz ayinda ise 2430 m.de bulunan Topluca yaylasina q~kmaktadir. Yayladan donu? iist yaylaya karin yagmas~yla ba~lar. Eylul ayi ba~inda once Ergusu yaylasina inilmekte, Ekim aylnda da yeniden Marselevat mezraaslna gegilmekte, bu ayln sonunda koye donulmektedir. Bocunus (Guvant) yaylasini kullananlarda da benzer bir durum sozkonusudur. Nisan ayi iqerisinde, koylerden yaylacllik amac~yla Bogaz (1980 m.), Satable (2270 m.), Cokenime~e (1880 m.) isimlerindeki aqag~ yaylalara q~kilmakta, Haziran ayl sonunda da Bocunus yaylaslna geqilmektedir. Bu kesimde, a~ag~ yaylalarln herbiri farkli koylerden gelenlerce kullanilmaktadir, ayn1 ~ekilde yukar~ yaylada (Bocunus-Guvant) da her koy, yayla alanl iginde farkli kesimlerde mesken yapmqtir ve bunlarl "Dikkaya mahallesi, Caylrduzu mahallesi" gibi koylerin isimleriyle tan~mlamaktad~rlar. Bocunus yaylas~ndan, agustos ayi sonunda aqagi yaylalara, ekim aylnda da koylere donulmektedir, ancak Bocunus yaylas~nl kullanan, kuqiikba~ hayvaii besleyen ailelerden bir kismi a@stos ayinl 2900 m.deki Dereba~~ ya$lasmda geqirmektedir.

Bulut - Altlparmak Daglarinda Buzul Sekilleri, Yaylalar ve Turizm ALTI PARMAK i~cr Mcrkczi 0 MczrO, ~$041 Yoyla A Yukor~ voylo --, voyla C ~ vollorl C A:ASO~I. Y: Yukarl

Bulut - Altlpannak Daglarlnda Buzul Sekilleri, Yaylalar ve Turizm ALTIPARMAK DAGLARINDA YAYLACILIK DONEM VE KUSAKLARI VAVLAClLlK DONEMI,000 - - - - - - - -- - -- 2500- ~aylolar 2000. Vaylalar I000 ~rzralar 0- H6yler, I II m IV v VI VII VIII IX x XI XII aylar

Bulut - AItlparmak Daglar~nda Buzul Sekilleri, Yaylalar ve Turizm 79 Avucur ve Kaqkar yaylalarlnl kullananlar, mayis ayi iqerisinde Agag~ Kaqkar, Lodicur, Ta~llk ve Dobape yaylalarlna qlkmakta, haziran ayinda da Avucur ve Yukarl Kaqkar yaylalarlna gegmektedirler. Yayladan donu? ise agustos ayl sonunda a~ag~ yaylalara (mezraalara), eylul ayl sonu ile ekim ayl ba~lnda da koye ini~ ~eklindedir. Avucur yaylaslnda da, Bocunus yaylaslnda oldugu gibi, gerek ass@ yaylalarda gerekse yukarl yaylada her koy, yayla alanlnln farkli kesimlerini kullanmaktadlr. Bulut Altlparmak daglarina ulaym iqin klyldaki devlet karayolundan, Arde~en ~lqesi'nde, guneye donulerek Flrtlna Deresi boyunca Camllhem~in Ilqesi'ne, buradan da Ayder'e dek asfalt bir yolla gelinmektedir. Ayder'den itibaren guneye dogru yo1 giderek kotiile~mektedir. Ayder yaylasl guneyinde, qali~ma alanl batislnda kalan A~agl Kavran yaylaslna kadar araqlar~n rahatllkla sidebilecegi bir yo1 (Bu konuda ayrlntlll bilgi iqin bkz. Dogu ve Digerleri 1993) bulunmaktadlr. Ayder'den bu yo1 boyunca yakla~lk 2 km gidildikten sonra doii;uya donulerek Avucur yaylaslna ula~llabilir. Ayder ile Avucur arasindaki mevcut yo1 geni~letilmeye baqlanmqtlr, ancak hafriyat qallgmalar~ Agustos 1996 tarihi itibarl ile Dobape yaylasi civar~ndadlr, karayolu araglariyla Tagllk yaylanin 1,5 km batislna kadar gelmek mumkunse de Tagllk yayladan itibaren yo1 bu niteligini de yitirmektedir. Aqag~ ve Yukari Kaqkar, Bocunus, Komati, Topluca ve Ergusu yaylalarimn yollari da karayolu araqlarlmn ula~lmlna uygun durumda degildir. Bu yaylalara Camllhem~in-Topluca Koyu yolu - kullanllarak gidilebilmektedir. Koylerden yaylalara qlkqta, yaylalara kadar araq yolu olmadlgl iqin e~yalar qogunlukla katlrlarla ya da insan slrtlnda taynmaktadlr. Yaylalara ulaym vadi iqlerinde bulunan degi~ik nitelikteki patikalarla saglanmaktadlr. Yaylalar araslnda da genellikle patikalar vardir, bunlardan Bocunus-Topluca-Ergusu-Komati araslnda bulunan patika son derece muntazam ve geni~, qo& yerde de yore halkl tarafindan taqlarla do~enmiq durumdadlr. Ancak yaylalardan guneye, daha yuksek kesimlere dogru gidildikqe patikalar giderek kotule~mekte belirsiz bir iz halini almakta ve daha sonraslnda da

80 Bulut - Altiparmak Daglarlnda Buzul Sekilleri, Yaylalar ve Turizrn tumiiyle ortadan kalkmaktad~r. A~agl yaylalara kadar bile ulaglm~n guqlukle saglanmasi yorenin turizm potansiyelinin degerlendirilmesine engel olabilecek en onemli unsurdur. Yaylalarin arasinda ula~im, bunlarln hep buzul vadilerinin iqerisinde yer almalarl sebebiyle vadilerin araslnda kalan sirtlarln uzerinde bulunan boyunlar araclliglyla yapllmaktadir ve bunlarln slkllkla kullanillyor olmaslndan dolayi belirgin olduklari dikkati qeker. Ancak guney ile olan baglantl sirklerin geri duvarlarinda yer alan, a~llrnasi zor boyunlar araclllglyla olmaktadlr. Avucur-Yukart Kaqkar, Yukari Kaqkar-Bocunus, Topluca- Ergusu arasl yaya olarak 4-5 saatte, Bocunus-Topluca arasl ise 1,5-2 saatte gidilebilmektedir. Ancak ozellikle dagcllik amaclyla gidiglerde birlikte goturiilmek zorunda olunan malzemeler sebebiyle bu sure uzamaktad~r. Yaylalar arasl ulagimda ya da daha guneyde yer alan zirveler kismlna gidi~lerde katirlardan faydalanmak da mumkundur, bu imkanl elde etmek iqin 3-4 saat surecek bir yolculuga 30 dolar kadar bir para odenmesi gerekmektedir. Caliqma alanlnda bulunan yaylalarda 2000 dolaylnda buyukba~, bir o kadar da kuqukbaq hayvan beslenmektedir, ancak kuqukbaq hayvanlarln qogunlugu keqidir. Cunku sarp ve engebesi bol olan sirkler klsmlnda sakatlanma ve yaralanmalarin daha fazla olmas~ koyun beslenmesine engel olu~turmaktadir. Biiyukba~ hayvanlar genellikle buzul vadilerinin iq k~s~mlar~nda, taban duzluklerinde ve fiziksel ufalanma, G I ~ gibi sureqler sonucu olu~an dokuntulerin etkisiyle egimleri azalmig olan yamaqlarda beslenmektedir. Kuqukbaq hayvanlar ise buzul vadilerinin sirkler klsmlnda dik ve engebeli alanlarda da beslenebilmekte, buralarda yer alan alpin vejetasyondan yararlanllmaktadlr. Bulut-Alt~parmak daglarlnln zirveler kuqagi dqinda kalan kesimlerinin tumu yaylacllik amaciyla yararlanllan alanlar durumundadir. Dogu Karadeniz daglarlnln bu kesiminde, arazinin hayvan beslenmesi amaciyla degerlendirilmesi, Kaqkar, Goller, Tatos ve Verqenik daglarlnin benzer klsimlartna oranla daha yogundur. Bu farklilikta, Bulut-Altiparmak daglarinln daha emles bir topografyaya sahip olmasin~n etkisi bufktur, ancak zirveler ku~aginda dar bir ~erit halinde, dik duvarlar geklinde uzanan sirkler bolgesi, diger daglarda

Bulut - Altlparmak Daglarii~da Buzul Sekilleri, Yaplalar ve Turizm 8 1 oldugu gibi, hayvan beslenmesi amaclyla kullanlma uygun olmayan alanlardlr (Bu konuda daha ayrlntlll bilgi igin bkz. Dogu ve digerleri 1993-1994-1996). Yoredeki yaylalarda elde edilen peynir, sut, tereyagl, yogurt gibi hayvansal uriinler sadece yaylaya qkan halkln kendi ihtiyaclnl karylamaya donuk olmaylp bunlarln bir klsml Camllhem~in, Pazar ve Arde~en pazarlarlnda satttlqa sunulmakta ancak bu, gerek beslenen hayvan sayislnln potansiyelden az olmasl ve gerekse beslenen buyukba~ hayvanlarln sut verimi diiquk yerli Irklardan oluqmasl sebebiyle, fazla miktarlara ulaqmamaktadlr. Yaylaclllk donemi igerisinde gerek a~agl yaylalarda ve mezralarda gerekse yukarl yaylalarda geniq alanlara yayllml~ olan ormangulleri (yoresel tanlmla Komar) ile ormana yakln yerleqmelerde, agaqlar ve galllar kesilerek bir sonraki yllda yakacak olarak kullanmak iizere meskenlerde depolanmaktadlr. Tiim yaylalarln gevresindeki gaylrlar,da hayvan beslemek amaclyla bigilerek kurutulmakta, ve depolanmakta bunlardan da yaylaya ilk qlkqta faydalanllmakta, bir klsm~ ise yayla donu~u koylere goturiilmektedir (Fo~o:~). Yaylalarl kullanan koylerden gelen aile sayllarlnda eskiye oranla onemli azalmalar olmu~tur, aragtlrma alanl igerisindeki yaylalarda mevcut mesken saylsl qallqma slraslnda yaptl$mlz gozlemlere gore 600 civar~ndadlr. Ancak, bunlarln kullanllmakta olanlarl (yore halklnln ifadesiyle "~enlikli") 250 kadardir, geriye kalan meskenler ise terkedilmiq durumdadlr hatta bunlardan bir k~sml harabeye donmuqtur. Ornegin Topluca yaylaslnda 200 kadar mesken varken bunlarln yarlsl kullanllmaktadlr, yine aynl qekilde Yukari Kaqkar yaylaslnda bulunan 100 civarindaki meskenin sadece 25 tanesi kullanllmakta-dlr. Yaylalardaki nuhs ise 700 ki~i kadard~r.

82 Bulut - Altiparmak Daglannda Buzul Sekilleri, Yaylalar ve Turiz~n Topluca ve Bocunus yaylalarlnln dlglnda kalan yaylalara gelenlerin qogunlugunu yaglllar ve qoquklar olugturmaktadir. Ancak Topluca ve Bocunus'ta ise aile fertlerinin hemen hemen tumiinun yaylaya q~kt~gi dikkati geker. Yaylalarda ailelerin tumunun bulunmayi~i diger aile bireylerinin koylerde tarlmsal faaliyetleri siirdiiriiyor olmalarlyla ilgilidir. Koylerde surduriilen ekonomik faaliyetlerin hayvanclllga oranla daha fazla gelir getirmesi, tar~m dig1 sektorlere yonelme ve biiyuk gehirlere goq yaylalarda beslenen hayvan sayislnl gunden gune azaltmakta ve dolaylslyla yaylaya qlkan aile ve kigi sayislnl dugiirmektedir. Yaylalarda bulunan meskenlerin ortak ozellikleri basit plan11 yap~lar olmasldir. Ormana yakin olan yaylalardaki meskenlerde ahgap malzemenin daha fazla kullan~lm~g olmasi dikkati gekmektedir Soz konusu yaylalarln tumunde meskenlerin onemli bir klsml iki katlldir ve ta~tan yapllan alt kat ahlr olarak kullan~lmaktad~r, ancak ust katlar~n da her cephesi ahgap malzeme ile inga edilmemigtir (Foto:6). Evlerin qogunlukla sadece girig cepheleri ve iq mekanlara ait bolumleri ahgaptandlr (Bkz. $ekil:7 ). Topluca, Bocunus gibi yaylalarda, ailelerin birey saylslna bag11 olarak meskenlerde oda saylslnln fazlallgl dikkati qeker. Meskenlerde gat1 malzemesi olarak hartama, qinko ya da toprak kullan~lm~gt~r. Ormandan nisbeten uzak olan Avucur, Yukari Kaqkar ve Derebaqi yaylalarlnda ise evlerin

Bulut - Altlpamak Daglslr~nda Buzui Sekilieri, Yaylalar ve Turizrn 83 hemen tumuyle tagtan yapilmlg olduklari goriilur. Tek katli, oda bolumlemesi olmayan bu tip basit yap111 meskenlere "pak" ad1 verilmektedir. Ahgap malzemenin kullanild~gl ve sade hatlari olan yayla evlerinin iq mekan duzenlemesinde de sadelik on plandad~r. Zaruri ihtiyaqlara yonelik olarak evlerde genellikle ahgap duvarlarla ayrllmlg oda, ambar, odunluk gibi birimler vardir. Bu konutlarda odalarin tag olan dig duvari dibinde, yemek pigirmek, sut kaynatmak ve islnmak amaqlariyla kullanllan bir ocak yahut kuzine, duvar diplerinde ise sedir ve yataklar yer almaktadir. Pak tipi meskenlerde ise mekan iqinde bolumleme sadece ah~r olarak kullanilan kisml ayirmak iqin yapilmaktadlr. Mekan iqi yuksekligi duvarlarda 160-180 cm. orta kesimlerde ise qati ortusunun etkisiyle 200-210 cm kadar olan paklarda pencere bulunmamakta, mekanln aydlnlat~lmasi kapldan giren ~gtkla saglanmaktadir. Paklarin zeminleri topraktlr ve pak iqinde kullan~m alanlarl duvarlarla ayrilmamigt~r ancak i~ mekan planlamasl belirgindir. Paklarin iqerisinde de diger meskenlerde oldugu gibi, ocagin iki yanlnda sedirler yer ah. Bunlar~n gerisinde ise odunluk, ambar ve ahir olarak kullanilan kisimlar vard~r (Bkz. $ekil:6). Paklarin uzerleri de ahgap meskenlerde oldugu gibi hartama ile kaplanmaktadlr (Foto:7). Folo 6 : Uocrrt~rrs 1 ~ylnsr 'rrda IUJ ve nl~~aj) nrcrlzenrerirrr hrrlrlite k~rlltrrrrltlr~~ /)rrya-vlu evi.

Callgma alamnda yer alan yaylalarin tumunde vadi yamaglarlna yakln meskenlerin duvarlar~ krsmen yere gomuludur, bu ozellik pak tipi meskenlerde daha belirgindir. Callgma alaninln kuzey ve batlslnda yer alan orman alanlarlnln iizerinde agaq ust siniri, yer yer 2500 m, ye dek glkmakta ve bu kesimde klzllagag (Alnus barbata), ladin (Picea orientalis) ve goknarlar (Abies nordmanniana) ba~liga tiirleri olu~turmaktadir. Soz konusu agaglar yiikselti sebebi ile bodur ve clllz bir karakter kazanmlgtlr. Ayrica Kafkas Ormangulleri (Rhododendron caucasicum) Dogu Karadeniz daglar~nin bu kesiminde en yuksek ve yaygln alanlna sahiptir.

Bulut - Altlparmak Daglar~nda Buzul Sekilleri. Yevlalar ve Turizm 85 -- -----,-I -------- YAY L A MESKEN~ (Altlparmak Daglar~)

Bulut - Altlparmak Daglarinda Buzul Sekilleri, Yaylalar ve Turizm Bulut-Alt~parmak Daglar~nda Turizm Son ylllarda ulkemizdeki turizm aktiviteleri qeqitlenerek bunlara dag ve yayla turizmi de eklenmiqtir. Dogu Karadeniz Bolumu'nun daglik kesimleri ve buralardaki yaylalar, bu amaqla turizmin geligmesi igin tanltllmakta, turizm amaqli yatlrimlar ve insanlarln buraya gitmeleri te~vik edilmektedir. Kaqkar daglnln kuzeydogusunda yer alan Bulut ve Altlparmak daglarl da bu aqldan onem taqlmaktadlr. Callqma alani, 1994 ylllnda ilan edilen Kagkar Dagi Milli Parklnln dogu ucunda, fakat slnlrlarl dlpnda kalmaktadir. Ara~tlrma alanina ulaqlm kolay olmamakla birlikte, yaylalar~, sarp doruklar~, ge~itli tiplerdeki buzul golleri, vadileri, akarsulari, yaban hayatl, ve dogal vejetasyonuyla turizm aqlsindan zengin bir potansiyele sahiptir. Fakat bu kesim henuz yeterince tanitilmam~~tir, bu sebeple turizme donuk bir yapilanma da sozkonusu degildir. Yaylalardan kuqugu~u birkaq kilometre otede bulunan, Bulut ve Altlparmak daglarlnin zirveler kisml, birdenbire ybkselen dik yamaglan ile, dagclllk aqls~ndan uygun bir ortam hazlrlamaktadlr. Ancak bunlar igerisinde bu amaqla en gok degerlendirilmekte olanlarl Avucur yaylaslnin guneydogusunda bulunan Kemerli Kaqkar (3 125 m) ve Klndevul Tepe (3562 m)'dir. Buranin tercih edilmesindeki en onemli faktor Avucur yaylasi yakinlarlna kadar aragla ulaqlmln mumkun olmasidlr. Ayrlca gerek Avucur yaylasi qevresinde, gerekse Buylik Go1 yaklnlarinda uygun kamp yerlerinin olmasi da buralarln tercih edilmesine yo1 aqmaktadlr (Bkz. Sekil: 4). Bunlarln diynda Altlparmak grubu iqerisinde yiikseklikleri 3300-3500 mler arasinda degiqen pek qok zirve daha bulunmaktadlr. Fakat bunlara ula~lmin rahat bir qekilde saglanamamasl bu amaqla kullaniml klsltlamaktadlr. Ulaqimln zor olmasl dlpnda bunlarin dag turizmi amaclyla kullanllmas~ni engelleyecek bir faktor bulunmamaktadlr, qiinku hem yerle~meler zirvelere yaklndlr hem de yerleqmelerle zirvelerin araslnda kamp kurmak iqin uygun duzlukler, su kaynaklarl bulmak mumkiindur. Altlparmak daglarlnln dag turizmi amaclyla degerlendirilmesi iqin Aqagi Kaqkar yaylaslna kadar araqlar~n ula~abilecegi bir yolun aqllmaslnda yarar vardlr. Boylece, bu kesim de, hemen batlslnda yer alan Kaqkar, Goller, Verqenik daglar~ gibi (Ayrlntlll bilgi iqin bkz Dogu ve digerleri 1993-1994-1996) gibi

Bulut - Altipannnk Daglarindii Buzul Sekilleri, Yaylalar ve Turizm 87 sportif amaglarla gelmek isteyenler igin gekicilik kazanacakt~r. Diger tarafian yore halk~ gelenlerin barrnma, g~da gibi geqitli ihtiyaqlarln~ karqrlayarak gelir elde edebileceklerdir. Caliqma alanr sadece dag sporlari iqin degil diger pek gok turizm aktivitesi iqin de imkanlar sunmaktadlr. Bunlardan en onemlisi ulkemizde son yrllarda adrndan slkca soz edilen yayla turizmidir. Avucur, Bocunus, Topluca ve Ergusu yaylalari bu amaca hizmet edebilecek duruma getirilebilirler. Ancak hemen tumunde ortak problem ulaqlm imkanlar~nln k~srtlr olmas~dir. Arazi galr~malarr slrasrnda yaprlan goriqmelerde yore halkrnrn, Karadeniz'in hemen her yerinde oldugu gibi, turizme, psikolojik anlamda hazir olduklarr goriilmuqtur. Sozkonusu yerle~melerin tumunde dogal guzellikler insanlar~ buraya qekebilecek niteliktedir. Ancak bunlar i~erisinde Bocunus yaylasr, ormana yaklnlrgi, yerleqme alanl iqerisinde qeqitli gollerin yer almasl, kuzeyinde derin bir manzaraya sahip olmas~ ve yaylanln buyuklugu gibi faktorler goz onune al~nd~glnda, yayla turizmi igin geli~tirilebilecek en uygun yerleqmedir. Fakat burasl da daha once deginildigi gibi ulaq~m imkanlarrnrn klsrtll olmasi sebebiyle gunumiizde sadece potansiyel alan olarak kalmaktadlr. Diker taraftan yaylalarin turizme hizmet eder hale gelebilmesi igin karayolu drqlnda baqka bazr degiqikliklere de ihtiyag vardlr. Ornegin Bocunus, Avucur ve Ergusu yaylalarlnda turizme donuk bazr temel ihtiyaglarin kar~rlanabileceiji birer alr~veriq unitesinin agllmasi, Bocunus yaylasinda haberleqmenin saglanabilmesi igin bir telefon bajjlantrslnln sa,ijanmasr zorunludur. Ayr~ca gelenlerin barlndlrilacagl meskenlerde bir takrm dijzenlemeler yaprlmasr gerekmektedir. Bu amaqla mevcut olan ve ahqap kullan~larak yapllml~ meskenlerde, su temini, tuvalet gibi kuguk baz~ degiqikliklerin yapllmasr yeterli olacaktrr. Yeni yapllacak meskenlerin ise yore rnimarisine uygun malzeme ve tarzda yapllmasl, tuvaletbanyo-mutfak gibi klsrmlari igermesi, kullanrm suyunun mesken iginde olmasi gerekmektedir. Yayla turizmi amaciyla duzenlenecek olan yerlevmelerde yoreyi tanitlcr slayt, kartpostal, otantik el sanatlari vb. uriinlerin satrlmas~ ve buralardan gevreye, fotografcrlrk, bitki ve hayvan varliglnln incelenmesi gibi geqitli sportif ya da bilimsel amagl~

88 Bulut - Alt~parmak Daglar~nda Buzul Sekilleri, Yaylalm ve Turizm gunubirlik gezilerin duzenlenmesi miimkundur. Yore sadece sportif etkinlikler ya da yayla turizmi iqin degil bilimsel amaqll ara~tlrmalar iqin de biiyuk bir potansiyele sahiptir. Sonu~ Caliqma alani yukarlda ayrlntllari ile anlatllan jeomorfolojik ozellikleri ile ulkemizin ilginq yorelerinden birisidir. Bocunus yaylasinin yer aldigi buzul vadisi, yayla kuzeyinde bulunan tepenin engellemesiyle do@ ve bat1 yonunde iki kola bolunerek, olu~turdu@ "taqma kolu" ile gerek Dogu Karadeniz daglari iqerisinde, gerekse iilkemizde bilinen buzul vadileri iqerisindeki tek ornegi olu~turmaktad~r. Bu nedenle de buyuk bir bilimsel oneme sahiptir. Yine ayni ~ekilde Ergusu yaylasi guneyinde bulunan Ambar golii olu~um yeri, barlndlrdlgl ~ekil unsurlari aqlslndan ulkemizdeki en karakteristik sirk gollerinden birisidir. Diger taraftan Avucur yaylasl guneydogusunda bulunan buzul, ulkemizde sayllarl qok az olan aktuel buzullardan bir tanesidir ve mutlaka hem bilimsel anlamda hem de turizm amaclyla degerlendirilmelidir. Bunun dlynda yore bitki ortusu aqlslndan da nadir ornekleri i~erisinde barindirmaktadlr. Ozellikle ormangullerinin 3000 m nin uzerindeki, yay11i.y buraya has bir ozelliktir. Cali~ma alanlnin yukarlda s~ralanan dogal ve be~eri degerleri gozonune allnarak mutlaka korunmas~ gerekmektedir. Bunun yapllabilmesi iqin ise Bulut-Altlparmak daglarl grubunun kuzeyde Lodicur, Aqagl Kaqkar, Bocunus ve Ergusu yaylaslnl iqine alacak ~ekilde, Ergusu yaylasl dogusunda yer alan strtlardan guneyde, aktuel buzulu da iqine alacak bir biqimde qizilecek sinirla mutlaka Kaqkar Dagi Milli Parki alanlna dahil ediltnesi zorunludur (Bkz. Seki1:S).

Bulut - Altiparmak Daglarinda Buzul Sekilleri, Yaylalar ve Turizm 89

Bulut - Alt~parmak Daglar~~ida Buzul Sekilleri, Yavlalar ve I'ilrizm Akkan, E., Tuncel, M., (1993). "Esence (Keviv) Daglar~nda Buzul Sekilleri" AU?. 1 ilrkiye Cograf~fas~ Ar~qt~nna ve Uygulama Merkezi Dergisi say^: 2, s.225-240, Ankara. Atalay, I., (1984). "Mescit Dag~n~n Glasiyal Morfolojisi" Ege Cografia Dergisi say^: 2 s. 129-138, kmir. Bilgin, T. (1 969). Gdvurdag Kiitlesinde Glasiyal ve Periglasiyal Topografja Sekilleri. 1st. Univ. Cog. Ens. Yay. No:58, Istanbul. Bilgin, T. (1972). Mrlnzur Daglar~ Do@ K~s~nln~n Glasiyal ve Periglasiyal MorPolo.jisi. 1st. Univ. Yay. No: 1757, Cog. Ens. Yay. No:69, Istanbul. Do@, A.F., (1993). "Sand~ras Dagmm Buzul Sekilleri" AU Tiirkiye Cografjas~ Ara~t~nna ve Uygulama Merkezi Dergisi say^: 2, 5.263-274. Ankara. Doku, A.F., Somuncu, M., Cigek, I., Tunqel, H., Gurgen, G., (1993). "Kaqkar Daglnda Br~zul Sekilleri, Yaylalar ve Turizm". AU Tiirkiyc Cografjfas~ Aragt~niia ve Uygulama Meskezi Dergisi Say: 2, s. 157-184. Ankara. Dogu, A.F., Ciqek, I., Giirgen, G., Tungel, H., Somuncu, M., ( 1994). "Goller (Hunut) Dag~nda Buzul Sekilleri, Yaylalar ve Turizm". Au Tiirkiye Cografitas~ Araqtirma ve Uygulama Merkezi Dergisi say^: 3, s. 193-2 18. Ankara. Doku, A.F., Ciqek, I., Gurgen, G., Tunqel, H., (1996) Uqdonlk (Verqenik) Daglnda Buzul Sekilleri, Yaylalar ve Turizm. AU Tiirkiye Cografyas~ Ara~t~rma ve Uygillama Merkezi Dergisi Say: 5, s:29-52 Ankara. Erinq, S., (1945). Dogu Karadeniz Daglar~nda Glasyalmorfoloji Ara~tlrmalar~. 1st. ~niv. Ed. Fak. Yay. Cog. Ens. Dok. Tez. Ser. No:l, istanbul. Erinq, S., (1 949)."Kaqkardag1 Grubunda Diluviyal ve Bugiillkii Glasyasyon (Eiszeitliclie und gegenwartige Vergletschemng im der Kaqkardag-Gruppe)". 1st. ijniv. Ten Fak. Mec. Seri B. C. XIV. S.3 5.243-245, lstanbul. Ering, S., (1949)."Eiszeitliche Formen und gegenwrtige Vergletschcrung im Nordostanatolischen Randgebirgc" Geol. Ru~idsch. Bd 35, 3.75-83 Ering,S., (1 952) "Glacial Evidences of climatic variations in Turkey". Geosraf. Annaler Vol. 34; Nr. 1-2. S.89-98 Erinq, S., (1952) "The present glaciation in Turkes." XW. Internat. Geogr. Congr. U.S.A. Abstracts of Papers, Publication Nr, 6. Erin(-, S., (1953) Dogu Anadolu Co@afias~. 1st. ijniv. Yay. No:572, Cog. Enst. Yay. No:15, Istanbul. Erinq, S., (1971). Jeomorlbloji II. 1st. Univ. Yay. No:1628. Cog. Ens. Yay. No:23, Istanbul.

Bulut - Alt~parmak Daglar~nda Buzul vekilleri, Yaylalar ve Turizm 91 Erol, O., (1979). Dordiincii Gag (Kuvaterner) Jeolqji ve Jeomorfo10,jisinin Ana Cizgileri. AmTCF Yay. No:289. Cog. Ara?. Ens. Yay. No:22, Ankara. Gattinger, T.E. (1962). 11500.000 Olqekli Jeoloji Haritasi Trabzon Paftas~ bahnamesi. M.T.A. Yay., Ankara. hblrak, R., (1951). Cilo Dag~ ve Hakkdri lle Van Golii Cevresinde Cografya Ara~tlrmalar~. AmTCF Yay. No: 67, Cog. Ens. Yay. No:4, Ankara. hblrak, R., (1969). Siste~natik Jeomorfoloji. Harita Genel Mildiirliigu Yay~nlar~. Ankara. hblral~ R., (1979). Jeomorfoloji, Analitik ve Urnumi. A ~TCF Yay. No: 127, Ankara Liiffler, E., (1 970). Untersuchungen zum eiszeitlichen und rezenten klimagenetischen Fonnenschatz in den Gebirgen Nordostanatoliens. Heidelberg Geographische Arbeiten Heft :27, Heidelberg. Louis, H., (1944) "Die Spuren eiszeitlicher Vergletscherung in Anatolien" Diluvial- Geologie und Klima, Geologische Rundschau, Band 34, Heft 718 pp. 447-481. Stuttgart. Planhol, X de., Bilgin. T. (1961)."Karagol Kiltlesi Uzerinde Pleistosen ve Aktiiel Glasiyasyon ile Periglasiyal Topografya.'jekilleriW. 1st. univ. Cog. Ens. Der. C.6, S. 12. s.127-146, Istanbul. Somuncu, M., (1 986) "Tiirkiye'nin Yapayan Buzullar~" TmmAK, Bilim ve Teknik Dergisi C:19, S:221, s:1-3, Ankara Siir, A., (1987). "Buzullann Jeomorfolojik Yonden Klasifikasyonu". AmTCI; Der. C: XXXI, S: 1-2, s: 443-458, Ankara. Tandogan, A., (1968)."F1rt1na Deresi Yukar~ Ciglrinln UF Koyiinde Cografi Miipahadeler". A ~TCF Cog. Arap. Der. S.2 s. 285-307, Ankara. Tandogan, A., (1977)."Cayeli ve Pazar Il~elerinde Yerle~me-Mesken Tipleri ve Niifus" AmTCF Der. C.XXVIII, S.3-4, s.99-155, Ankara. Tandogan, A., (1988)."Incesu Vadisinde (Cayeli) Cografia Gozlemleri". A ~TCF Cog. &a?. Der. S.lI,s.91-110,A1Ikara. Tunqel, H., (1990). "Dogal Ce~w Sorunu Olarak Ciglar ve Tiirkiye'de C I Olaylarl" ~ Atatiirk Kiiltiir Dil ve Tarih Yiiksek Kurumu, Cografya Bilim ve Uygulalna Kolu, Cograflla Ara~t~rmalan Der. Cilt:l, say^: 2, s.43-70. Ankara. Yalqlnlar, I., (1951). "Soganll-Kaqkar ve Mescit D@I Silsilelerinin Glasyasyon $ekillerin. 1st. Univ. Cog. Ens. Der. C.1, S.2, s.82-88, Istanbul.