SARIÇAM (Pinus sylvestris L.) DA FARKLI TOHUM KAYNAKLARININ KOZALAK VE TOHUM ÖZELLİKLERİNE ETKİSİ. Hakan KELEŞ YÜKSEK LİSANS TEZİ ORMAN MÜHENDİSLİĞİ

SARIÇAM (Pinus sylvestris L.) DA FARKLI TOHUM KAYNAKLARININ KOZALAK VE TOHUM ÖZELLİKLERİNE ETKİSİ Hakan KELEŞ YÜKSEK LİSANS TEZİ ORMAN MÜHENDİSLİĞİ GAZİ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MAYIS 2007 ANKARA

SARIÇAM (Pinus sylvestris L.) DA FARKLI TOHUM KAYNAKLARININ KOZALAK VE TOHUM ÖZELLİKLERİNE ETKİSİ Hakan KELEŞ YÜKSEK LİSANS TEZİ ORMAN MÜHENDİSLİĞİ GAZİ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MAYIS 2007 ANKARA

Hakan KELEŞ tarafından hazırlanan SARIÇAM (Pinus sylvestris L.) DA FARKLI TOHUM KAYNAKLARININ KOZALAK VE TOHUM ÖZELLİKLERİNE ETKİSİ isimli bu tezin Yüksek Lisans Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Doç. Dr. Sezgin AYAN Tez Yöneticisi Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği ile Orman Mühendisliği Ana Bilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan : Prof. Dr. Hasan VURDU Üye : Doç. Dr. Sezgin AYAN Üye : Yrd. Doç. Dr. Nuri ÖNER Tarih : 14.05.2007 Bu tez, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü tez yazılım kurallarına uygundur.

TEZ BİLDİRİMİ Tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada orijinal olmayan her türlü kaynağa eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm. Hakan KELEŞ

iv SARIÇAM (Pinus sylvestris ) DA FARKLI TOHUM KAYNAKLARININ KOZALAK VE TOHUM ÖZELLİKLERİNE ETKİSİ (Yüksek Lisans Tezi) Hakan KELEŞ GAZİ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ Mayıs 2007 ÖZET Bu çalışmanın amacı, Sarıçam da (Pinus sylvestris L.) farklı tohum kaynaklarının kozalak ve tohum özelliklerine etkisini belirlemektir. Çankırı-Ilgaz-Uzundağ mevkiindeki tohum meşceresi ile Ilgaz orijinli Eskişehir-Mihalıçcık-Ormantepe mevkiindeki klonal tohum bahçesi seçilmiştir. Bu amaçla; 2004 bol tohum yılında Ilgaz-Uzundağ mevkii 176 nolu tohum meşceresindeki 30 üstün ağaçtan ve Mihalıçcık-Ormantepe mevkiindeki 96 nolu klonal tohum bahçesinden 30 klonu temsil edecek şekilde her bir ağaçtan 20 şer adet olmak üzere toplam 1200 adet kozalak örneği alınmıştır. Her bir örneğin; kozalak çapı, kozalak boyu, karpel sayısı, kozalak ağırlığı ile her bir kozalaktan elde edilen tohumların; tohum çapı, tohum boyu, tohum sayısı, tohum ağırlığı, kanat boyu, kanat çapı ve kanat rengi gibi kozalak, tohum ve kanata ilişkin morfolojik özellikleri belirlenmiştir. Yapılan ölçüm ve değerlendirmeler sonucunda; Ilgaz tohum meşceresine ve Mihalıçcık klonal tohum bahçesine ait kozalakların

v ortalama değerleri sırasıyla; Kzç: 23,81 mm ve 22,11 mm, Kzb: 47,92 mm ve 41,87 mm, Kzag: 11,27 gr ve 7,48 gr, Kps: 58,87 adet ve 67,07 adet ile tohumlara ait ortalama değerler sırasıyla; Ths: 30,18 adet ve 27,96 adet, Thç: 2,83 mm ve 2,73 mm, Thb: 5,13 mm ve 4,79 mm, Thag: 0,310 gr ve 0,180 gr, BrThag: 0,01 gr ve 0,006 gr, Knç: 5,82 mm ve 5,30 mm, Knb: 18,56 ve 16,6 mm olarak bulunmuştur. Sonuç olarak; Ilgaz tohum meşceresinden alınan örneklerin Mihalıçcık klonal tohum bahçesinden alınan örneklere göre, Kps özelliği dışındaki tüm özellikler bakımından daha yüksek değerler tespit edilmiştir. Bilim Kodu : 501.5.029 Anahtar Kelimeler : Sarıçam, Kozalak, Tohum, Tohum Kaynağı Sayfa Adeti : 95 Tez Yöneticisi : Doç. Dr. Sezgin AYAN

vi THE EFFECTS OF DIFFERENT SCOTCH PINE (Pinus sylvestris L.) SEED ORIGIN TO CONE AND SEED CHARACTERISTICS (M.Sc. Thesis) Hakan KELEŞ GAZİ UNIVERSITY INSTITUTE OF SCIENCE AND TECHNOLOGY May 2007 ABSTRACT This study was carried out for determing the effects of different seed sources on cone and seed traits by collecting the cones from Çankırı- Ilgaz seed stand and Eskişehir-Mihalıçcık clonal seed orchard. A total of 1200 cone samples were collected from 30 dominant trees (20 each) at Ilgaz-Uzundağ (Number of seed stand is 176) and 30 choosen trees (20 each) representing the clones at Mihalıçcık-Ormantepe (Number of clonal seed orchard is 96) in the rich seed year (2004) for the investigation. The morphologic characteristics of cones, seeds and wings such us the diameter, height, carpel number, weight of each cone and diameter, height, number, weight of each seed derived from each cones and diameters, heights, colours of wings were determined. The average values of cones picked up from Ilgaz seed stand and Mihalıçcık clonal seed orchard were found respectively; Kzç: 23,81 mm and 22,11 mm, Kzb: 47,92 mm and 41,87 mm, Kzag: 11,27 gr and 7,48 gr, Kps: 58,87 pieces and 67,07 pieces, and the average values of seeds

vii were found respectively; Ths: 30,18 pieces and 27,96 pieces, Thç: 2,83 mm and 2,73 mm, Thb: 5,13 mm and 4,79 mm, Thag: 0,310 gr and 0,180 gr, BrThag: 0,01 gr and 0,006 gr, Knç: 5,82 mm and 5,30 mm, Knb: 18,56 mm and 16,6 mm. All values were found higher at samples picked up from Ilgaz seed stand than samples picked up from Mihalıçcık clonal seed orchard except Kps. Science Code : 501.5.029 Key Words : Scotch pine, Cone, Seed, Seed Origin Page Number : 95 Adviser : Assoc. Prof. Dr. Sezgin AYAN

viii TEŞEKKÜR Öncelikle Yüksek Lisans yapmam hususunda fikir ve düşünceleri ile bana ışık tutan Çankırı Orman Fakültesi Dekan Yardımcısı Prof. Dr. Ziya ŞİMŞEK e ve Yüksek Lisans öğrenimine başlamam için önümü açan, şahsiyetlerini ve başarılı çalışmalarını örnek aldığım Ankara Bölge İdare Mahkemeleri Başkanı Rıfkı ERGÜN beyefendi ve Orman Genel Müdür Yardımcısı Mehmet Ali YILMAZ beyefendiye sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Çalışmamın her aşamasında desteğini esirgemeyen, değerli hocam ve danışmanım Doç. Dr. Sezgin AYAN a sonsuz teşekkür etmeyi bir borç bilirim. Ders ve araştırma çalışmaları sırasında yardımlarını esirgemeyerek çalışma konusuna farklı açılardan bakmamı sağlayan ve tecrübelerinden faydalandığım değerli hocalarım, Kastamonu Orman Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Hasan VURDU ve istatistik analizi ve yorumlamasında yardımını esirgemeyen Yrd. Doç. Dr. Nebi BİLİR e, gerek literatür gerekse arazi ve laboratuar safhasında bilgi ve desteğini esirgemeyen Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Araştırma Müdürlüğünde görevli Müd. Yrd. Hikmet ÖZTÜRK, Başmühendis Ercan VELİOĞLU, Dr. Gaye KANDEMİR ve Müdürlük çalışanlarına, ayrıca Ilgaz ve Mihalıççık Orman İşletme Müdürlüğü çalışanlarına, çalışmanın içeriği hususlarında yapıcı eleştiri ve fikirlerinden dolayı Yrd. Doç. Dr. Nuri ÖNER ve Araştırma Görevlilerine ve Yüksek Lisans Öğrenimimin başından sonuna kadar her zaman anlayış, sabır, yardım ve desteğinden dolayı çok sevdiğim eşim Ayşe KELEŞ ve kızlarım Hatice Nezih KELEŞ ve Mine Azra KELEŞ e teşekkürü bir borç bilirim.

ix İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET ABSTRACT.. TEŞEKKÜR.. İÇİNDEKİLER. ÇİZELGELERİN LİSTESİ.. iv vi viii ix xi ŞEKİLLERİN LİSTESİ xii RESİMLERİN LİSTESİ.. xiii HARİTALARIN LİSTESİ SİMGELER VE KISALTMALAR.. xiv xv 1. GİRİŞ.. 1 2. LİTERATÜR... 5 2.1. Sarıçamın Yayılış Ve Ekolojik Özellikleri İle Genel Tanıtımı.. 5 2.2. Populasyon Arası Ve Populasyon İçi Varyasyona Ait Literatür Özeti 14 3. MATERYAL VE YÖNTEM 30 3.1. Materyal... 30 3.1.1. Deneme alanın seçimi... 30 3.1.2. Örnek ağaçların seçimi.. 31 3.1.3. Sıcaklık ve yağışa göre ayrıntılı iklim tipleri.... 35 3.1.4. Vejetasyon süresi.... 40 3.1.4. Torak özellikleri....... 42 3.2. Yöntem..... 42

x Sayfa 3.2.1. Materyallerin temini.. 42 3.2.2. Laboratuarda yapılan ölçümler..... 44 3.3. İstatistiki Değerlendirmeler... 48 4. BULGULAR VE TARTIŞMA 50 4.1. Tohum Meşceresi ve Bahçesinin Kozalak ve Tohum Özelliklerine Ait Tanıtıcı İstatistikler... 50 4.2. Tohum Meşceresi ve Bahçesinin Kozalak ve Tohum Özellikleri Bakımından Karşılaştırılması...... 54 4.3. Üstün Ağaçların Tohum Meşceresi Kozalak ve Tohum Özelliklerine Etkisi 57 4.4. Klonların Tohum Bahçesi Kozalak ve Tohum Özelliklerine Etkisi........ 62 4.5. Tohum Meşceresi Kozalak ve Tohum Özellikleri Arasındaki İlişkiler........ 67 4.6. Tohum Bahçesinin Kozalak ve Tohum Özellikleri Arasındaki İlişkiler...... 74 5. SONUÇ VE ÖNERİLER.. 80 KAYNAKLAR.... 82 EKLER... 91 EK-1. Mihalıçcık sarıçam klonal tohum bahçesinin tesis krokisi..... 92 EK-2. Ilgaz-Yenice tohum meşceresine ait ortalama ağaç verileri..... 93 EK-3. Mihalıçcık klonal tohum bahçesine ait ortalama ağaç verileri... 94 ÖZGEÇMİŞ... 95

xi ÇİZELGELERİN LİSTESİ Çizelge Sayfa Çizelge 3.1. Ilgaz-Yenice tohum meşceresinin tanıtımı 32 Çizelge 3.2. Eskişehir-Mihalıçcık tohum bahçesinin tanıtımı... 32 Çizelge 3.3. Thornthwaite Yöntemine Göre Çankırı-Ilgaz ın Su Bilançosu..... 36 Çizelge 3.4. Thornthwaite Yöntemine Göre Eskişehir-Mihalıçcık ın Su Bilançosu... 37 Çizelge 3.5. Tohum kaynaklarının yetişme muhiti özellikleri.... 42 Çizelge 4.1. Tohum Meşceresi ve bahçesinin kozalak ve tohum özellikleri.. 50 Çizelge 4.2. Tohum kaynaklarına göre kozalak ve tohum özelliklerine ilişkin varyans analizi. 54, Çizelge 4.3. Tohum kaynaklarına göre incelenen karakterlerin karşılaştırılması... 55 Çizelge 4.4. Tohum meşceresindeki üstün ağaçların kozalak ve tohum özellikleri bakımından karşılaştırılmasına İlişkin varyans analizi.... 57 Çizelge 4.5. Tohum meşceresindeki bireylerin kozalak ve tohum özellikleri bakımından gruplandırılmasına ilişkin Duncan testi sonuçları... 61 Çizelge 4.6. Tohum bahçesinde kullanılan klonlara göre kozalak ve tohum özelliklerine ilişkin varyans analizi.. 62 Çizelge 4.7. Tohum bahçesindeki klonların kozalak ve tohum özellikleri bakımından gruplandırılmasına ilişkin Duncan testi sonuçları.... 66 Çizelge 4.8. Tohum meşceresindeki üstün ağaçları kozalak ve tohum özellikleri arasındaki ilişkiler...... 68 Çizelge 4.9. Tohum bahçesindeki klonların kozalak ve tohum özellikleri arasındaki ilişkiler.. 76

xii ŞEKİLLERİN LİSTESİ Şekil Sayfa Şekil 3.1. Thornthwaite yöntemine göre Çankırı-Ilgaz meteoroloji istasyonunun su bilançosu grafiği.. 39 Şekil 3.2. Thornthwaite yöntemine göre Eskişehir-Mihalıççık meteoroloji istasyonunun su bilançosu grafiği..... 40 Şekil 4.1. Tohum meşceresinde kozalak ve tohum karakterleri arasında güçlü ilişki bulunan özelliklerin korelasyon denklemi ve katsayıları.. 74 Şekil 4.2. Tohum bahçesinde kozalak ve tohum karakterleri arasında güçlü ilişki bulunan özelliklerin korelasyon denklemi ve katsayıları.... 79

xiii RESİMLERİN LİSTESİ Resim Sayfa Resim 3.1. Ilgaz-Yenice tohum meşceresi.. 33 Resim 3.2. Mihalıççık klonal tohum bahçesi..... 33 Resim 3.3. Kozalak üzerinde yapılan ölçümler.. 45 Resim 3.4. Tohum ve kanat üzerinde yapılan ölçümleri.... 46 Resim 3.5. Kanata ait renkler.... 48

xiv HARİTALARIN LİSTESİ Harita Sayfa Harita 2.1. Sarıçam ın dünya üzerindeki yayılışı. 7 Harita 2.2. Sarıçam ın Türkiye deki doğal yayılış alanı.. 9 Harita 2.3. Sarıçam ın tohum transfer zonları.. 10 Harita 3.1. Ilgaz-Yenice tohum meşceresini gösterir meşcere tipi haritası... 34 Harita 3.2. Mihalıçcık klonal tohum bahçesini gösterir meşcere tipi haritası..... 34

xv SİMGELER VE KISALTMALAR Bu çalışmada kullanılmış bazı simgeler ve kısaltmalar, açıklamaları ile birlikte aşağıda sunulmuştur. Simgeler Açıklama 0 C Santigrat derece cm gr ha m mgr mm S X Santimetre Gram Hektar Metre Miligram Milimetre Standart Sapma Aritmetik Ortalama Kısaltmalar Açıklama ag. Ağırlık b. Boy Br. Bir ç. Çap Kn. Kanat Kp. Karpel Kz. Kozalak Pop. Populasyon s. Sayısı Th. Tohum TB Tohum Bahçesi TM Tohum Meşceresi

1 1. GİRİŞ Türkiye nin orman alanı, ülke yüzölçümünün %27,22 sini oluşturmakta olup, 21,18 milyon hektardır. Bu alanın %42 ünü kapsayan 8,94 milyon hektarlık bölümünde üretim yapılabilmektedir. Geri kalan %58 oranındaki 12,24 milyon hektarlık orman alanı verim gücü düşük bozuk vasıflı, yer yer hiç ürün alınmayan sahalardan oluşmaktadır [1]. Yangın ve diğer tahrip faktörlerinin tesiriyle tahrip edilmiş veya kaybedilmiş bu elverişsiz ormanları nitelik ve nicelik bakımından geliştirmek ve tekrar ormana kazandırmak, mevcut orman sahalarını genişleterek ekosistemin sağladığı çok yönlü faydaların sürekliliğini sağlamak gerekmektedir. Kısacası bu verimsiz orman alanlarını verimli hale getirmek, toplumun ve sanayinin isteklerine cevap verebilmek için ağaçlandırma çalışmalarına bir an önce gereken önem verilmelidir [2]. Ağaçlandırma çalışmaları, dünya ülkelerinde olduğu gibi ülkemiz ormancılığı içinde en önemli ve başta gelen konularındandır. Türkiye de, halen ağaçlandırılacak sahaların yanında verim gücü düşük alanların da verimli orman haline dönüştürülmesinde ağaçlandırmanın önemi günden güne artarak önem kazanmaktadır. Bu ihtiyaç ve öneme karşılık orijini belli fidana dolayısıyla ıslah programı dahilindeki tohuma olan ihtiyaç ortaya çıkmaktadır. Ağaçlandırmaya konu yetişme ortamlarında kullanılacak ağaç türü seçiminde, tesis değeri ve tesis yeteneği üzerinde durmak gerekmektedir. Tesis yeteneğinden kasıt, yetişme ortamına yabancı türün tesis yeri iklimi ve vejetasyon süresindeki sıcaklık ile benzerlikler göstermesi, uyuşmazlığın bulunmaması anlaşılır. Bunu takiben tesis yeteneği olduğu varsayılan tür veya türler, eğer yerli türlere nazaran daha yüksek artım ve kıymet hasılası verebiliyorlar ise tesis değerine haiz türler olarak kabul edilirler [3, 4].

2 Ağaçlandırma sahalarında kullanılan tohum ve fidanın hem üstün nitelikte olması hem de tohum veya fidan temin edilen saha ile ağaçlandırma sahasındaki yetişme muhiti şartlarının tamamen yada en azından birçok şartların benzer olması gereklidir. Bu nedenle, tohum hasad ve tesis mıntıkalarının tespit edilmesinde vejetasyon devresindeki nisbi nem ile sıcaklık şartlarına bağlı olan vejetasyon süresi esas alınmalıdır [5]. Bunların sağlanmasının yanında ağaçlandırma çalışmalarında kaliteli olarak nitelendirilebilecek fidan materyali seçimi ve kullanımı, başarı için tek başına yeterli değildir. Tohum veya fidanların elde edildiği yerden ne kadar uzaklara ve yüksekliklere emniyetle nakledilebileceği önemlidir. Farklı yöre ve yükseltilerde kurulacak olan plantasyonların emniyet altına alınması ve plantasyonlardan beklenen artım ve kalitenin elde edilmesi, yetişme yeri türü ve orijinin doğru seçilmesi ve bunların en uygun yörelerde kullanılması ile mümkün olmaktadır. Çünkü ağaçlandırma çalışmalarında ıslah edilmiş tohumların kullanılması durumunda, odun hammaddesi üretiminde %40 oranında önemli bir artış sağlanabilmektedir [5, 6]. Gerek ekim gerekse dikim yoluyla orman yetiştirmede başarı, büyük ölçüde tohum vasıflarına bağlıdır. Gelişi güzel temin edilen tohumların kullanılması birçok hallerde teknik başarı oranını azaltır ve özellikle bozuk vasıflı, düşük kıymette ve yetişme muhiti etkilerine dayanıksız ormanların doğmasına sebep olur. Tür kavramına dayanılarak orijin farklılıklarının gözetilmemesi ve bu yüzden gelişi güzel her tohumun her yerde kullanılması, bilhassa İsveç ve Almanya da kötü sonuçlar vermiştir [7]. Geçen yüzyılda yalnız Almanya milyonlara varan mark ın heba olması neticesini doğurmuştur. Amerikan ormancılığında, ağaçlandırma çalışmalarının başlangıcında aynı hataya düşmekten kendilerini kurtaramamışlar ve bu hata memleketlerine çok pahalıya mal olmuştur [8]. Yenilenebilir doğal kaynaklardan biri olan ormanlarda, yetişme muhiti şartlarına uygun ve süreklilik ilkesine bağlı bir işletmecilik yapabilmek,

3 meşcere kalitesi ve verimini yükseltme olanaklarını araştırmak, ülkemiz ormancılık politikasının en önemli sorunlarındandır [9]. Türkiye deki bugünkü ağaçlandırma çalışmalarının %90 nından fazlası çam türleri ile yapılmaktadır. Ancak, fidan temini için yüksek mıntıkalarda yer alan sarıçam ve karaçam meşcerelerinden kış döneminde tohum toplamada büyük güçlüklerle karşılaşılmaktadır [10]. Her ağaç türünün doğal gençleştirilmesinde olduğu gibi, sarıçam ve karaçam türlerinde yeni generasyonun yeterli sıklıkta ve iyi kaliteli olarak elde edilmesinde bol tohum birinci faktördür [11]. Ormancılıkta iyi nitelikte tohum elde etme, tohum meşcereleri, tohum plantasyonları ve tohum bahçelerinin tesisi ile mümkün olmuştur. Üstün nitelikli populasyonların seçiminde, bunların tohum verimleri ve bu verimin varyasyonlarının bilinmesi gerekmektedir [10]. İyi nitelikte tohum elde etmek için kurulan tohum bahçelerindeki genetik kazancın önemli olduğu bilinmektedir. Boydak (1981) şöyle demektedir [12]. Finlandiya da ilk generasyon sarıçam tohum bahçelerinden elde edilen materyalde % 10 20 artım fazlası beklenirken, tesis edilen ikinci etap tohum bahçelerinden bu populasyonlara oranla genetik kazanç olarak % 20 30 artım fazlası beklenmektedir. Kleinschmit (1980) şöyle demektedir [3]. Genel olarak selekte edilmiş materyal kullanıldığında, tohum meşcerelerinden %20, tohum bahçelerinden %30 ve çelikle üretmelerden %40 civarında bir genetik kazanç beklenebilir.

4 Türkiye de de ileriki yıllarda, olumsuzlukların ve sorunların oluşmaması, sağlıklı, dış etkenlere dayanıklı, verim gücü bol ve genetik kazancı yüksek ormanların olması, daha tesis aşamasında iken uygun tür ve orijin seçimi ile bunlardan elde edilecek kaliteli tohum ve fidan materyallerine bağlıdır [13]. Bu çalışmanın amacı, Sarıçam da (Pinus sylvestris L.) farklı tohum kaynaklarının kozalak ve tohum özellikleri üzerindeki etkisini belirlemektir. Bu amacı gerçekleştirmek için Çankırı-Ilgaz mevkiinde fenotipik görünüşüne göre seçilerek tescili yapılan tohum meşceresi ve Ilgaz orijinli Eskişehir- Mihalıççık mevkiindeki klonal tohum bahçesinden toplanan kozalaklar ve bu kozalaklardan elde edilen tohumların ölçümleri yapılarak; - Tohum ve kozalağa ait morfolojik özelliklerin belirlenmesi, - Tohum kaynakları bakımından tohum ve kozalağa ait farklılıkların tespiti, - Tohum bahçesindeki kullanılan klonların birbirlerine olan genetik yakınlıkları veya uzaklıklarının belirlenmesi, - Farklı tohum kaynaklarından elde edilen tohum ve kozalaklara ait genetik varyasyon farklılıklarının tespiti yapılmıştır. Ayrıca, elde edilecek neticelerin ağaçlandırma ve ıslah çalışmalarına bir altlık oluşturabileceğinden, ağaçlandırma çalışmalarına sarf edilecek yüksek miktardaki para, emek ve en önemlisi zaman kaybının önüne geçilecek olması çalışmanın önem derecesini göstermektedir.

5 2. LİTERATÜR ÖZETİ 2.1. Sarıçamın Yayılış Ve Ekolojik Özellikleri İle Genel Tanıtımı Dünya üzerinde geniş bir alana yayılan sarıçama çeşitli ülkelerde, Pinus rubra Mill., Pinus rigensis Desf., Pinus resinosa Savi., Pinus humulis Link., Pinus kotchiana Klotzsch, Scot Pine sinonim adları verilmekte olup taksonomik kural gereğince ismi Pinus sylvestris L. dir [14]. Sarıçam sistematikteki yeri şöyledir; [15]. Şube : Spermatophyta (Tohumlu bitkiler) Alt şube : Gymnospermae (Açık tohumlular) Sınıf : Conifereae Takım : Pinoideae Familya : Pinaceae Cins : Çam Tür : Sarıçam (Pinus sylvestris L.) Kasaplıgil [16] bir çalışmasında, Pravdin in sınıflamasına yer vererek Sarıçamın monografisinde coğrafi ırkların varyasyonlarını esas alarak 5 alt türe ayırmıştır. Buna göre; 1- Pinus sylvestris L. ssp. sylvestris: Batı Avrupa, Rusya nın Avrupa kısmı ve Kafkasya, 2- Pinus sylvestris L. ssp. hamata (Steven) Fomin: Kırım, Kafkasya, Anadolu. 3- Pinus sylvestris L. ssp. lapponica Fires: Avrupa ve Asya nın kuzeyi, 62. kuzey enlemin kuzeyi, 4- Pinus sylvestris L. ssp. sibirica Ledep: Asya nın 52 0-62 0 kuzey enlemleri arası 5- Pinus sylvestris L. ssp kulundensis Sukaczew: 52 0 kuzey enlemlerinin güneyi, Asya dan Rusya steplerine geçiş zonları.

6 Bunlardan alt tür hamata, yani Pinus sylvestris L. ssp. hamata (Steven) Fomin. Türkiye de saf yada karışık olarak yaklaşık 1 239 578,2 hektar bir alanda yayılmaktadır [15]. Sarıçam (Pinus sylvestris L.), Türkiye de saf ve karışık orman meydana getiren en önemli asli ağaç türlerimizdendir. Türkiye de bulunan saf sarıçam ormanı alanı 1 239 578,2 hektardır. Adını, levhalar halinde ayrılan gövde kabuğunun tilki sarısı renginden alır. Narin gövdeli, sivri tepeli ve ince dallı bir ağaçtır. Kendine özgü kabuk renginin dışında, yapraklarının kısalığı ve mavimsi yeşil rengi ilk bakışta diğer çam türlerinden ayırt edilebilecek özellikleridir [17]. Yetişme ortamlarına göre 20 40 metre boy yaparak boylu ve çok boylu ağaçlar normuna dahildir [15, 18]. Tür bir cinsli bir evcikli olup, tozlaşma rüzgarla (Anemogam) olmaktadır. Kromozom sayısı 2n = 24 dür [19, 20]. Sarıçamda tozlaşma sırasında polenlerin %90 nı 200 m lik mesafe içinde etkili olur. Polen saçımı her 100 m için 4 5 gün arasında fark eder [10]. Bu tür, dünyada özellikle Avrupa ve Asya kıtalarında geniş alanlarda yayılan, Pinaceae ailesinin Diploxylon (Çıralı çamlar) türü olarak Harita 2.1 de [21] görüldüğü üzere dünyada en geniş yayılış gösteren üyesidir. Kuzey yayılış sınırı İskandinavya da tundra biyomuna kadar dayanır. Türün dünya üzerindeki yayılışı, İskoçya dan başlayarak tüm Avrupa, Alpler, Pirene (İspanya), Türkiye ve Asya da Sibirya ya kadar çok geniş alanlarda yayılış gösterir. Yukarı orman sınırına ulaştığı gibi, kuzeyde 70. enlemde son orman sınırını oluşturur [15]. Sarıçam türü, Asya ve Avrupa da takriben 3 700 km eninde 37 0 70 0 kuzey enlemleri arasında, 14 700 km uzunluğunda 7 0-137 0 doğu boylamları arasın

Harita 2.1. Sarıçamın dünya üzerindeki doğal yayılışı [21]. 7

8 da çok geniş bir kuşak halinde yayılmaktadır [5]. Bir taraftan kuzeyde polar iklim kuşağına yaklaşırken diğer taraftan subtropik iklim kuşağı içinde yayılış gösterir. Yayılış alanının bu ölçüde büyük oluşu ve ekolojik özelliklerinin çeşitliliği, sarıçamın iklim, relief ve toprak bakımından çok farklı çevrelerde yaşayabildiğini göstermektedir. Kısaca, Pinus sylvestris L. klimatik, edafik ve fizyografik özellikler bakımından ekstrem derecede ayrıcalıklı çevrelerde yayılmakta, ormanlar meydana getirmektedir [21]. Bu tür Türkiye de, küçük adacıklar halinde iç ve güney bölgelerimize kadar ulaşır. Türün Türkiye deki yayılışı [22] Harita 2.2 de gösterildiği gibi; Eskişehir in batısındaki Yeşildağ dan başlayarak doğuya doğru Kuzey Anadolu dağlarının genellikle yüksek kesimlerini kaplayarak doğuya doğru Sarıkamış üzerinden Kafkaslara geçerken, Orta Anadolu da Yozgat - Akdağmadeni ne kadar sokulur. Dikey yayılışı; 200 m. (Artvin, Düzce) ile 2700 m. (Erzurum, Kars platoları) ve ortalama olarak 1000 2500 metreler arasında değişir. Kuzeyde 41 0 48 N (Sinop-Ayancık), güney de 38 0 34 N (Kayseri-Pınarbaşı) enlem dereceleriyle, doğuda 43 0 05 E (Kars-Kağızman), batıda 28 0 50 E (Bursa-Orhaneli) boylam dereceleri arasında yer alır. Kayseri Pınarbaşı ndaki yayılışının dışında güneydeki en uç yayılışı Afyon- İhsaniye de olup 1460-1560 m ler arasında 69,0 ha.; 39 0 04 05 39 0 04 47 kuzey enlemleri ile 30 0 36 36 30 0 37 18 doğu boylamları arasındadır. Güneydeki yayılış sınırı İç Anadolu stebine dayanır. Karadeniz bölgesinde Of, Sürmene dolaylarında deniz kıyısına kadar inen sarıçam Artvin, Rize çevresinde doğu ladini ile karışık orman kurarak 2100 m. yüksekliğe kadar çıkar [5, 18, 23, 24]. Türkiye nin Karadeniz ardı ormanları bölgesinde geniş yayılma alanları gösteren sarıçam ormanları beş ana rejyona ve bu rejyonlar da vejetasyon sürelerine göre 11 alt rejyona ayrılmış ve bu rejiyonlar Türkiye haritası üzerinde Harita 2.3. [25] de gösterilmiştir [5].

Harita 2.2. Sarıçamın Türkiye deki doğal yayılışı [22]. 9

Harita 2.3. Sarıçamın tohum transfer zonları [25]. 10

11 Türkiye de sarıçam ın en iyi gelişim yaptığı meşcereler yosun bakımından zenginlik gösteren ve göknar ormanlarına geçit teşkil eden yerlerdeki ormanlardır. Onun içindir ki en optimal kuruluşa sahip, iyi boy ve hacim artımı yapan sarıçam ormanları, az miktarda göknarın karıştığı sarıçam-göknar ormanlarıdır [21]. Türkiye de saf sarıçam meşcerelerine, Sündiken-Köroğlu (Bolu Gerede Kızılcahamam Beypazarı), Ilgaz dağı (Ilgaz Tosya), Akdağ (Akdağmadeni), Dumanlı ve Köse dağlarında (Oltu Göle Sarıkamış) rastlanmaktadır [5]. Sarıçamın yayılış gösterdiği alanların ekolojik özellikleri genelde şöyledir; Vejetasyon süresi 2-9 ay, yıllık ortalama sıcaklık 4 10 0 C, azami sıcaklık +4 0 C, en düşük sıcaklık 37 0 C, yıllık yağış miktarı 400 600 mm, Mayıs Eylül devresinin yağış ortalaması 100 320 mm, yıllık nisbi nemi %66 72 dir. Kurak devre, genelde Temmuz Ağustos (yüksek mıntıkalarda Eylül Ekim) aylarına rastlar [26]. Türkiye de (Pinus sylvestris L.) sarıçam, genelde kara ikliminin bir ağacı olarak görünür; şiddeti soğuklara ve yüksek sıcaklık derecelerine dayanır; rutubet ve toprak isteği oldukça kanaatkar bir türdür. Bu bakımdan sarıçam yüksek plastisite (plastik) kabiliyetine sahiptir [26]. Sarıçam meşcerelerinde topraklar, genellikle volkanik kayalardan özellikle Andezit, Dazit, Trakit, Granit, vs. ile Kalker, Gre, Şist, ana taşlarından oluşmuştur. Yayılış sahasında ana kaya ile tür arasında kayda değer bağlılık görülmemiştir [26]. Sarıçam ormanlarının her mevsim yağışlı Karadeniz İklimi, yazları yağışlı, kışları soğuk Kuzey Doğu Anadolu İklimi ve İç Anadolu Step İklimi olarak üç ana iklim bölgesine dağılmış oldukları belirtilmektedir [21].

12 Kuzeydoğu Anadolu daki değişik coğrafya, iklim, ana materyal ve toprak şartlarında yetişen sarıçam ların yörelere göre, Nemli Sarıçam Ormanları ve Kuru Sarıçam Ormanları olarak ikiye ayrılmaktadır [24]. Gelişme devresinde sarıçam gençliği, ilk yaşlarda fazla ışık talep etmekte fakat bu talep seneler geçtikçe tedricen azalmaktadır [26]. Meşcere üst boyu üzerinde etkili olan önemli fiziksel çevre faktörleri ve etkili derecelerinin saptanabildiğini, Buna göre; yamaç üst kenarından uzaklık üst boy üzerinde en etkili olan önemli fizyografik faktördür. Denizden yükseklik ile meşcere üst boy arasında negatif bir korelasyon vardır. Bakı yalnız İç Anadolu için önemli bir faktördür. Toprak özelliği bakımından meşcere üst boy artımını en fazla 1 litre hacimdeki ince toprak miktarı ile toprak ph ve total azottur [21]. Sarıçam 6 8 yaşlarında çimlenebilir tohum vermeye başlarken düzenli olarak tohum verimi 20 yaşından sonra başlamaktadır [27]. Sarıçam ın Ekim ayı başından itibaren toplanan tohumları 5 5.5 yıl saklamak mümkündür [28]. Sarıçam tohumunu kalitesine zarar vermeden, 4 5 yıl hatta zorunluluk olduğu takdirde daha fazla yılda +3 0 C de karanlıkta ve cam kavanozlarda saklama olanağı vardır [11]. Çok uzun vadeli saklamalar için tohumu %5 in altında su muhtevası ile kapalı kaplarda -10 0 C ve altında saklamak tavsiye edilmektedir [7]. 2+0 yaşlı çıplak sarıçam fidanı dikimlerinde, kökleri agricole batırılan ve batırılmadan dikilen fidanların yaşama yüzdeleri arasında önemli bir ilişki bulunmamaktadır [29]. 2+0 yaşlı çıplak köklü sarıçam fidanlarına; kök kesimi ve kök tuvaleti yapılarak ve yapılmadan dikilen fidanların boy artımı ve yaşama yüzdeleri bakımından aralarında önemli bir fark yoktur. Ancak, azda olsa kök kesimi ve

13 tuvaletti yapılarak dikilen fidanların tutma sayısının azda olsa diğerine göre fazla ve fidan sökümü ve dikimi daha kolaydır [30]. Bugüne kadar Türkiye de sarıçam meşcerelerinin meydana gelmesinde en önemli rolü yangın ateşi, maksatlı ve maksatsız kesim müdahaleleri rol oynanmıştır. Rüzgar ve tabi ömür gibi diğer faktörler, bu oluşta daha az role sahiptir. Buna göre; saf ve karışık sarıçam ormanlarının çok büyük bir kısmı olan %80 90 nın da doğuştan tesadüfilik hakimdir [26]. Göle-Sarıkamış yöresinde saf sarıçamın doğal gençleşme metodunun zon siper doğal geçleştirme metodunun uygulanmasının daha faydalı ve kesif ot tabakası için toprağın pullukla işlenmesi gerekmektedir [31]. Sarıçam meşcerelerinde idare müddeti, iyi yetişme bonitetlerde 100 yıl, orta bonitetlerde 120 150 yıl ve düşük bonitetlerde de 200 yıl olarak tespit edilmiştir. Sarıçam meşcerelerinde ışık entansitesi %10 72 arasında değiştiği görülmektedir. Türkiye ormanlarında sarıçam türünün gölgeye dayanıklı bir yarı gölge tipi meydana getirdiği görülmüştür [26]. Türkiye de sarıçam meşcerelerinin toplam serveti saf meşcerelerde ortalama 300 m 3 /ha, karışık meşcerelerde 700 m 3 /ha dır. Yıllık hacim artımı ortalaması azami 7 m 3 /ha (bazen 10 13 m 3 /ha) kadardır [26]. Türkiye genelindeki sarıçam için yapılmış genel hasılat tablosu Kuzeydoğu Anadolu doğal yayılış gösteren sarıçam (Pinus sylvestris L.) meşcereleri için kullanımı uygundur [9]. Sarıçam odunu, yüksek teknolojik özelliklere sahip olup, odun kökenli sanayinin birçok dalında geniş ölçüde işlenmeden ve işlenerek kullanılmaktadır [32].

14 Türkiye de en değerli odun ürünü veren sarıçamlar ise Sinop Ayancık, Boyabat Göktepe ormanları, Eskişehir Çatacık olup, bunlardan başka Oltu, Göle, Sarıkamış, Dumanlı, Köse dağlarında yetişenlerdir [15]. Dünya ticaret piyasasında en çok tutulan sarıçamlar Riga çamlarıdır (Pinus sylvestris rigensis Desf.). Bundan başka İskandinavya nın kuzeyinde yetişen uzun ve düzgün gövdeli, Ladin gibi sivri tepeli Pinus sylvestris laponica Fries, dar piramidal tepeli Pinus sylvestris scotica Beis gibi coğrafi ırklardır [19]. 2.2. Populasyon Arası ve Populasyon İçi Varyasyona Ait Literatür Özeti Atay, Türkiye de asli çam türlerimizden sarıçam, karaçam ve kızılçamın tohum transfer rejiyonlamasını belirlediği araştırmada; tohum transfer rejiyonlamasında, ana rejiyonların ayrılmasında vejetasyon devresindeki nispi nem, alt rejiyonların ayrılmasında, sıcaklık şartlarına bağlı olan vejetasyon sürelerini dikkate alarak; sarıçamda 6 rejyona ve 11 alt rejyona, kızılçamda 6 rejyona ve 18 alt rejyona, karaçamda 10 rejyona ve 24 alt rejyona ayrıldığını ortaya koymuştur [5]. Boydak, Eskişehir-Çatacık yöresindeki sarıçamın, tohum verimini nicelik (kantite) ve nitelik (kalite) açısından ele alarak, tohum verimine etkili olan polenin nicelik ve niteliğini, dişi çiçek gelişimi ve bunların klimatik etkenler ile ilişkisini ve edafik etkenleri dikkate alarak 15 deneme alanında çalışmıştır. Araştırma sonucunda, polen saçımının başlaması veya dişi çiçeklerin polen kabul evresine geçiş zamanları, yüksekliklere ve aynı yükseklikte de yıllara göre değişmekte olduğunu, kozalaktaki tohum sayısı farklılıklarının istatistiki açıdan önemli olmadığını, kozalaktaki karpel sayılarının ise yalnız tepe seviyesine göre %5 düzeyinde önemli farklılık gösterdiğini belirtmiştir. Ayrıca; tohum niteliği ile ilgili olarak; kozalak başına ortalama boş tane oranının, alt tepe düzeyinden üst tepe düzeyine doğru azalmakta olduğunu, tohumların 1000 dane ağırlığının ise tepenin alt düzeyinin üst düzeyinden ve güney tarafının kuzey tarafından daha fazla olduğunu belirtmiştir [10].

15 Ürgenç, Belgrat ormanında deneme mahiyetinde tesis edilen sarıçam tohum bahçesinde, çiçeklenme ve tohum oluşumundaki gelişmeleri araştırmıştır. Araştırma sonucunda, tohum bahçesinde, kozalak verimindeki süratli artış yanında, kozalak ve tohuma ait; kozalak ağırlığı, kozalak ve tohum boyutu özellikleri bakımından plus ağaçlarınkinden bariz üstünlük gösterdiğini belirlemiştir. Ayrıca, mevki, iklim ve toprak koşulları uygun olan bir tohum bahçesinde tohumsuz veya çok düşük verimli yıllara rastlanmayacağı izlenimine varıldığını belirlemiştir [12]. Boydak, sarıçamlarda (Pinus sylvestris L.) tohum olgunluğu ve saklama süreleri arasındaki ilişkileri belirlemek amacıyla; Eskişehir-Çatacık yöresinde farklı iki tohum yılında ve farklı iki yükseltiden 10 ar adet ağaç seçerek belirli zaman aralıklarında her ağaçtan ayrı ayrı kozalak toplanmıştır. Kozalaklardan elde edilen tohumların; çimlenme hızlarını ve çimlenme yüzdelerini ortaya koyarak araştırma sonucunda, Eskişehir-Çatacık yöresinde sarıçamların Ekim ayı başında itibaren kozalakların toplanabileceğini, 350 m lik yükseklik farkının tohum olgunluğuna etkisini Ağustos ve kısmen Eylül ayında görüldüğünü ve Ekim ayında kaybolduğunu saptamıştır [28]. Gezer ve Aslan, Kuzeydoğu Anadolu da yayılış gösteren sarıçam (Pinus sylvestris L.) kozalaklarını değişik zaman aralıklarında üç farklı mıntıkadan toplayarak kozalak özelliklerinden; çap, boy, ağırlık, tohum sayısı, yörelere ve toplama zamanlarına göre 1000 dane ağırlığı, olgunlaşma zamanı ve tohumun rengine göre çimlenme enerjisi ve çimlenme yüzdesini incelemişlerdir. Araştırma sonucunda; kozalak boyu ve çapı arttıkça değişkenliğinin azaldığını, üç yöreden toplanan kozalaklar ve bunlardan elde edilen tohumlar arasında farklılıklar olduğunu, 2100 m ye kadar olan yerlerde Ekim ayı başından başlayarak kozalak toplanabileceğini, koyu renkli tohumların açık renkli tohuma göre çimlenme enerjileri ve çimlenme yüzlerinin daha yüksek olduğunu ortaya koymuşlardır [33].

16 Ünal, izoenzim analizleriyle Türkiye de yayılış gösteren altı sarıçam populasyonunun, moleküler düzeyde populasyon içi ve arası genetik çeşitlilik düzeylerini araştırmıştır. Araştırma sonucunda, sarıçamda ıslah amacıyla seleksiyon yapılırken populasyon-içi seleksiyona daha çok önem verilmesi gerektiğini, çalışılan altı populasyondan Akdağmadeni, Refahiye ve Vezirköprü gen kaynaklarının ve genetik çeşitliliğin korunması gerektiğini ortaya koymuştur [34]. Beşkök, orman içi ve dışı ağaçlandırma çalışmalarında kullanılan çeşitli ağaç ve ağaççık türlerinden toplanan tohumların uyuklama ve giderilmesi çareleri üzerine yaptığı araştırmada; ağaç ve ağaççık türlerine ait tohumların uyku durumu ve giderilmesi için gerekli uygulamaları ortaya koymuştur. Pinus sylvestris L. türü için uyuklama sebebinin muhtemelen embriyodan olduğunu ve rutubetli kumda 5 0 C de 60 90 gün katlama ile giderileceğini ortaya koymuştur [35]. Ayan ve ark., Batı Karadeniz Bölgesinden örnekledikleri dokuz sarıçam (Pinus sylvestris L.) populasyonunu fidan morfolojik mesafe ve cluster analizi yöntemleri gruplandırmışlardır. Bu amaçla; kotiledon sayısı, uzunluğu, epikotil ve hipokotil boyu, kök boğazı çapı, dal sayısı, gövde ve kök kuru ağırlıkları iki aylık fidecik ve 1+0 yaşlı fidanlar üzerinden veriler elde edilmiştir. 1+0 yaşlı fidan karakterleri için populasyonlar arasındaki farklılık iki aylık fidecik karakterlerinden daha büyük bulunmuştur. Morfolojik mesafe ise populasyonlar arasında 0,297 ile 5,288 olarak bulunmuştur. Dokuz populasyon arasında Ankara-Benliyayala 1 ile Bolu-Aladağ en yakın (0,297), Adapazarı-Dokurcun ile Ankara-Eğriova populasyonları ise en uzak (5,288) populasyonlar olarak tespit edilmiştir [36]. Uğurlu ve ark., Stepe geçiş yörelerindeki sarıçam meşcerelerinin fırın kurusu ağırlıklarının -biyolojik kütle- bulunması amacıyla yürüttükleri çalışmalarında; hektardaki fırın kurusu ağırlığı ile tüm alanda fırın kurusu ağırlıkları; gövde, dal, ibre, taç ve tüm ağaç için ayrı ayrı ortaya koymuşlardır [37].

17 Tosun ve ark., Bolu ve Kastamonu yörelerindeki sarıçam ve karaçamın erken toplanan (15 Ağustos tan itibaren) kozalaklarından yararlanma ve bunların sonradan olgunlaşma olanaklarını araştırmışlardır. Araştırma sonucunda, bu yörelerde alçak yükseltilerde 15 Eylül tarihinden itibaren, yüksek yükseltilerde ise 1 Ekim tarihinden itibaren bu türler için düşük sayılabilecek (%50 %85) bir çimlenme yüzdesi ile tohumlarından yaralanmanın mümkün olduğunu ortaya koymuşlardır [38]. Bilir ve ark., Türkiye deki üç sarıçam tohum bahçesinden 25 klonun her birisinden altı ramet alarak çalışma ve gözlem yapmışlardır. Çalışmalarında, erkek ve dişi çiçek sayısı, en uzun dalın alt üst boyu, dip çap, göğüs çapı, tepe çapı ve dal sayısı karakterlerini ölçmüşlerdir. Araştırma sonucunda; klonlar arası varyasyonun tüm karakterler bakımından klon içi (ramet) varyasyondan daha düşük çıktığını, bunun nedeninin rametlerin bulunduğu lokaliteden kaynaklanabileceğini ortaya koymuşlardır. Ayrıca, dişi çiçek sayısı erkek çiçek sayısına göre ağaçlar arasında daha farklılıklar gösterdiğini, çiçek sayısının ağaç boyutuyla artış gösterdiğini ve çiçek sayısını tahmin etmekte göğüs boyu çapının makul bir gösterge olduğunu ortaya koymuşlardır [39]. Savolainen ve ark., Kuzey Finlandiya daki sarıçamların iklim değişikliklerine verdikleri tepkiler ile genetik değişiklik boyunca görülen adaptasyonu inceleyerek, iklim değişikliklerine verilen tepkilerin, türlerin niteliğindeki değişikliği içermekte olduğunu, bunun ise genetik değişiklik boyunca görülen adaptasyonla mümkün olabildiğini, genetik değişmenin yavaşlayacağı ve hareketli optimumun gerisinde kalacağını, yavaşlılığın bir kısmı mevcut ağaçların hayatta kalmasından kaynaklandığını ve bu ağaçların daha uygun genotiplerin oluşumunu sağladığını, suni yolla orman kurmanın uygun tohum kaynaklarıyla işlenmiş türlerdeki genotip adaptasyon miktarını artırabilirliğini belirlemişlerdir [40].

18 Karlsson, Orta İsviçre de 1995 1996 yıllarında aralama kesimlerinin sarıçam tohum ağaçlarının kozalak ve tohum üretimi ile tohum kalitesine olan etkisini araştırmıştır. Ağaçların çap, boy, tepe uzunluğu ve yaşlarının kozalak üretimi üzerine etkilerini ortaya koymak amacıyla aralama kesimi yapılmamış meşcere de bulunan kontrol ağaçları ile 4 yada 5 yıl boyunca aralama görmüş tohum ağaçları arasında karşılaştırmalar yapmıştır. Aralama görmüş tohum ağaçlarında; kozalak ve tohum üretiminin yaklaşık 5 kat daha fazla olduğunu belirlemiştir. 3 yıldan az süre serbest bırakılmış tohum ağaçlarında kozalak üretimi kontrol ağaçları ile hemen hemen aynı seviyede olduğunu, aralama kesiminden sonra, ağaçların tepelerinin alt kısımlarındaki kozalak üretimi 2,0 metre üst kısımlardakinden daha fazla artmış olduğunu, ortalama 1000 dane ağırlığı, tohumların yaşama kabiliyeti ve her bir kozalaktaki dolu tohum miktarlarının aralama görmüş ve görmemiş ağaçlar arasında anlamlı bir farklılık olmadığını tespit etmiştir [41]. Debain ve ark., doğal sarıçam (Pinus sylvestris L.) populasyonunda tohum üretimindeki varyasyonların temel kaynaklarının ve tohumların dağılma uzaklıklarının belirlenmesi amacıyla, tohum ve kozalak üretimi nitelendirilmiş ve tohumların yayılma yeteneği ile ilgili olarak; tohum kütlesi, kanat alanı ve kanat alanı oranı ölçülmüştür. Sonuçta, izole edilen ağaçların meşcere içindeki ağaçlara kıyasla daha bol kozalak ürettiğini, ağaç yaşının kozalak üretimi ile doğru orantılı olduğunu, tohum boyutları ağaçlar arasında ve içinde de farklılıklar gösterdiğini ancak izolasyonun veya yaşın bir etkisi olmadığını, tohum kütlesi ve kanat alanı oranında kuvvetli bir pozitif korelasyon olduğunu tespit etmişlerdir [42]. Turna, Türkiye de geniş yayılışa ve populasyonlar içinde genetik çeşitliliğe sahip olan sarıçamı (Pinus sylvestris L.) ele alarak doğal yayılış gösteren toplam 11 populasyon üzerinde çalışmıştır. Araştırma sonucunda, tohumların özelliği (uzunluk, genişlik, uzunluğun genişliğe oranı, 1000 dane ağırlığı) ve fidanların (kotiledon sayısı, hipokotil boyu] ve iki enzim sistemini (LAP, GOT)

19 ele alarak, morfolojik özellikler yönüyle populasyonlar arasında önemli farklılıklar olduğunu ortaya koymuştur [43]. Alptekin, Türkiye ağaçlandırma çalışmalarında yaygın olarak kullanılan Anadolu karaçamının ıslah sorunlarının çözümünde temel nitelikteki çalışma için coğrafik varyasyonların ortaya konması amacıyla; Anadolu karaçamının doğal yayılış alanındaki 92 deneme alanında yörenin, meşcerenin ve örnek ağaçların çeşitli özelliklerini saptayarak aynı zamanda örnek değerlendirme materyali toplayarak çeşitli değerlendirmelere tabii tutarak elde edilen verilerin analizi sonucunda Anadolu karaçamının çeşitli özellikleri ve coğrafik varyasyonlarını tespit etmiştir [2]. Üçler ve Gülcü, Isparta göller yöresindeki doğal Anadolu karaçamı alanlarından örneklenen populasyonlarda kozalak ve tohuma ait morfolojik özellikleri (Kozalak boyu ve çapı, tohum boyu ve çapı, kanat boyu ve çapını) incelemişlerdir. Araştırma sonucunda, tohum çapı dışında bütün kozalak, tohum ve kanat özellikleri bakımından populasyonlar arasında önemli düzeyde farklılıklar olduğunu ortaya koymuşlardır [6]. Singh ve Chaudhary, Himalaya bölgesindeki 15 Himalaya Fıstık çamı (Pinus gerardiana) ağacından elde edilen kozalak ve tohumların 9 karakter yönüyle genetik parametreleri değerlendirilmesi amacıyla; değişkenlik, kalıtımla aktarılan ve beklenen genetik kazançlar her bir birey karakteri için ölçüm yaparak, kalıtımla aktarılan tohum ağırlığı yüksek ve maksimum genetik kazanç artışı sergilemiş, tüm karakterler için korelasyon katsayısı yüksek düzeyde önemli ve pozitif yönlü olduğunu tespit etmişlerdir [44]. Yücel, karaçamın (Pinus nigra Arn.) kozalak ve tohum özelliklerinin belirlenmesi amacıyla, 5 farklı alandan toplanan ve rasgele seçilen 100 kozalağın genişliğini ve boyunu ölçmüş, rasgele seçilen 1000 kozalağı tartmış, oda koşullarında kozalakları bırakarak, tohumların çıkmasını

20 sağlayarak, açık ve koyu renkli tohumları ayırarak, 1000 dane ağırlıklarını ölçmüştür. Sonuçta, istatistiki açıdan kozalakların genişliği, boyu ve ağırlık farklarının orijinler arasında belirgin olduğu, tüm orijinlerden alınan kozakların, kozalak genişliği ile boyu arasında anlamlı bir ilişki olduğu, kozalak boyu ile kozalak ağırlığı arasında pozitif bir korelasyon söz konusu olduğunu tespit etmiştir [45]. Avşar, Kahramanmaraş yöresi park ve bahçelerindeki dallı servilerin kozalak ve tohum özelliklerini araştırmıştır. Araştırma sonucunda, dallı servide gerek ağaçlar arasında, gerekse ağaçların kendi içerisinde söz konusu kozalak ve tohum özellikleri açısından bazı benzerliklerin yanında, önemli farklılıklarında bulunduğunu, bu durumun tohum temininde göz önüne alınmasının faydalı olacağını ortaya koymuştur [46]. Şefik, Türkiye de geniş yayılış alanına sahip kızılçamın (Pinus brutia Ten) kozalak ve tohum morfolojisi ile çimlenme fizyolojisini incelemek üzere; doğal yayılış sahalarını temsilen, en güney ve en kuzey enlemlerinin 5 m ile 1300 m arasındaki yükseltilerden (59 muhtelif orijin veya noktalardan) örneklenen ve her bir örnek için en az 10 20 adet ağaçtan kozalak toplanmıştır. Araştırma sonucunda, kozalak uzunluğu, genişliği ve ağırlığında denizden yükseklik arttıkça bir azalma olduğunu, tohum uzunluğu, genişliği, kalınlığı ve 1000 dane ağırlığının ise denizden yükseklik arttıkça azalmakta olduğunu belirtmiştir. Ayrıca, kızılçamın en güney yayılış sahasından alınan tohumlar, en kuzey yayılış sahasından alınanlara nazaran daha büyük ve ağır olduğunu, optimal yayılışının (200 850 m) dışındaki yüksekliklerden alınan tohumların çimlenme yüzdesinin düşük olduğunu ve tohum büyüklüğünün çimlenme yüzdesine önemli etkisinin görülmediğini ortaya koymuştur [47]. Atay, karaçamın doğal yayılış alanını kapsayan 56 muhtelif yerden kozalak temin ederek, tohumun morfolojik ve fizyolojik özelliklerini incelemiştir. Araştırma sonucunda, karaçam tohumlarının morfolojik ve fizyolojik özelliklerinin en önemli olanlarını 51 madde halinde ortaya koymuştur [48].

21 Odabaşı, Lübnan sedirinin kozalak ve tohumunun morfolojik özelliklerini incelemek amacıyla; yayılış alanlarını temsilen 33 orijinden ve her orijini temsilen üstün fenotipik nitelikler gösteren en az 10 ağaçtan alınan kozalakların (Biçim, renk, büyüklük, ağırlık, hektolitredeki kozalak miktarını) morfolojik özellikleri ile bunlardan çıkarılan tohumların (kanat özelliği, tohum sayısı, kanat uzunluğu ve genişliği, tohum boyu, tohum çapı ve 1000 dane ağırlığının) morfolojik özelliklerin çimlenme fizyolojini incelemiştir. Araştırma sonucunda, orijin farklılığının kozalak büyüklüğüne etki ettiğini sedirin kuzey yayılış alanında kozalak büyüklüğü ve özellikle ağırlığının azaldığını, 200 m lik yükselti farkının kozalaklar üzerinde alçak rakımda büyük, yükseklerde daha küçük olduğunu, kuzey ve güney bakılarda önemli bir fark olmadığını ortaya koymuştur. Ayrıca aynı orijinli ağacın, tepenin altından alınan kozalakların, üstünden alınanlara nazaran daha ağır olduğunu, kuzey yayılış alanında tohum büyüklüğünün azaldığını, tepenin üst kısımlarından alınan tohum boyutları alttan alınanlara göre daha küçük olduğunu, ağaç tepesinin alt bölümünden alınan tohumların, tepenin üst bölümünden alınana göre daha ağır olduğunu, yükseklik arttıkça da tohum ağırlığının azaldığını, tepenin üst bölümünden alınan tohumların çimlenme hızı ve yüzdesinin alttan alınanlara göre daha yüksek olduğunu saptanmıştır [49]. Beşkök, kızılçam, Doğu Ladini ve Uludağ Göknarı nın tohum olgunlaşma zamanlarını incelemek amacıyla; araştırma ormanlarındaki farklı yıllarda tohum ağacı vasfında olan 20 deneme ağacı üzerinde olgunlaşma süreci boyunca belli aralıklarla toplayarak ölçümlerini yapmıştır. Araştırma sonucunda, her üç ağaç türü için ilk aylardan itibaren kozalak boyu, rengi ve ağırlığında farklılıklar tespit ederek en uygun kozalak toplama zamanının kızılçam için Mayıs ayının 2. haftasından sonra olduğunu, Uludağ göknarı için Ekim ayı başında kozalakların ağaç üzerinde dağılmaya başladıklarından 10 15 gün önce toplanmasını, Doğu Ladini nde ise Kasım ayında kozalakların dağılmaya başladığından 2-3 hafta öncesinde toplanması gerektiğini ortaya koymuştur [50].

22 Deligöz ve Gezer, Anadolu karaçamının bazı tohum meşcereleri, klonal tohum bahçeleri ve plantasyonlarında kozalak ve tohumların morfolojik özelliklerini belirlemek amacıyla yapılan araştırmanın sonucunda; yapılan varyans analiziyle incelenen özellikler bakımından tohum kaynaklarının hem kendi aralarında hemde kendi içlerinde istatistiksel bakımdan (p<0,05) fark olduğunu, genelde ortalama değerlerin tohum bahçesinde daha yüksek olduğunu ve bütün özellikler arsında (p<0,05) pozitif yönde ilişki olduğunu ortaya koymuşlardır [51]. Avşar, Kahramanmaraş ve Tekir yöresindeki Boylu ardıç meşceresinden alınan kozalak ve tohumların bazı karakterleri ölçülerek, değişim ve karakterler arasındaki ilişkiler araştırmıştır. Araştırma sonucunda; kozalaktaki tohum sayısı, dolu tohum sayısı ve dolu tohum oranı bakımından ağaçlar arasında istatistiki olarak önemli farklar bulunduğunu, Boylu ardıç kozalaklarındaki tohum sayısı ile dolu tohum sayısı arasında pozitif yönde zayıfta olsa doğrusal ilişki bulunduğunu, kozalaktaki tohum sayısı ile dolu tohum oranı arasında ilişkinin anlamlı olmadığını, kozalaktaki dolu tohum sayısı ile dolu tohum oranı arasında ise pozitif yönde güçlü bir doğrusal ilişkinin olduğunu tespit etmiştir. Boylu ardıç tohum meşcerelerinin tespit edilmesi ile tohum bahçelerinin tesisinse kadar boylu ardıç fidan üretimi yapılan yada yapılması düşünülen fidanlıklar için nispeten iyi nitelikli boylu ardıç meşcerelerinden kozalak toplanabileceğini belirtmektedir [52]. Alpacar, Kızılçamın fenelojik özelliklerinin yöresel ve özel iklim koşullarına göre kızılçamın fenolojisinde, organların oluşumu ve gelişimi, generatif organların erkek ve dişi çiçeklerin belirlenmesi, polenlemenin başlaması, döllenme, kozalak ve tohuma ait bazı morfolojik saptamalarının yıl boyunca belirlenmesine çalışmıştır. Araştırma sonucunda, sahanın Thornthwaite göre su bilânçosunu çıkararak kızılçamın vejetatif organlarının (sürgün, tomurcuk) gelişimine ait verileri, generatif organların (erkek dişi çiçek) gelişimine ait verileri, kozalak ve tohuma ait morfolojik özellikleri ortaya koymuştur [53].

23 İktüeren, Artvin yöresindeki Fıstık Çamlarının kozalak ve tohum morfolojileri ile çimlenme fizyolojileri üzerine araştırma yapmıştır. Araştırma sonucunda, kozalak hacminin kozalak eni ile doğru orantılı, kozalak ağırlığının 75 450 gr arasında değiştiğini, kozalak verimi orijinler arasında farklılık gösterirken yıllara göre farklılık olmadığını, 1000 dane ağırlığının yağışlı yıllarda artarak orijinler arasında büyük farklar olduğunu, Aralık ayında tohumların tam olgunlaştığını ve Mayıs ayındaki kozalak hasadının ağırlık yönüyle daha yararlı olduğunu, tohumların çimlenme yüzdeleri iyi olmakla beraber %25 oranında boş dane oranı olduğundan ekimden önce tohumların yüzdürülerek boş danelerin ayrılması gerektiğini ortaya koymuştur [54]. Karaşahin ve ark., Doğu Karadeniz Göknarının doğal yayılış alanından farklı yıllarda üç tohum kaynağı kozalaklarının tohum verimlerini araştırmışlardır. Araştırma sonucunda, kozalaktan tohum elde etme verimine yıllar ve meşcereler önemli düzeyde etkili olurken, yükseltilerin ise etkili olmadığını, kozalaklardan elde edilen tohum miktarı oranının üç tohum kaynağı için de ortalama %10 olarak kabul edilebileceğini ortaya koymuşlardır [55]. Sirois, Kara Ladin in (Picea mariana) üreme potansiyeli ile enlemsel ve termal meyillerle arasındaki ilişkilerin belirlenmesi amacıyla, 4 bölgeden 1989 1995 yılları arasında aynı ağaçlardan seçilen kozalaklar üzerinde gözlemler yaparak, her bir ağaçta kozalakların boyutlarını, kozalaklardan çıkarılan tohum miktarlarını, dolu tohumları ve çimlenme yüzdelerini belirlemiştir. Kuzey ile Batı bakıları arasından kozalak özelliği bakımından hiçbir ilişkinin olmadığını, her bir kozalaktan çıkarılan tohum sayısı, dolu tohum yüzdesi ve dolu tohumların çimlenmeleri arasında yıllara göre kuzeye doğru belirgin düşüşlerin olduğunu gözlemlemiştir [56]. Aslan, Türkiye de doğal yayılış alanına sahip kızılçamın, tohum boyutunun fidanın kalite etmenleri üzerine etkisini incelemek için; yayılış alanı olan 5 yerden alınan tohumlar üzerinde yaptığı araştırmada, tohumların çapları ile boyları arasında doğrusal bir ilişki olduğunu, tohum boyunun fidan yüzdesine

24 etkili olmadığını, sökümden sonra kurutulan fidanların gövde-kök, ibre-kök, ve toprak üstü-kök oranları arasında bulunan farklılıkların daima büyük tohumların lehine olduğunu yani imkanlar oranında kızılçam tohumlarından büyük olanlarının fidanlıklara ekilmesine çalışmak gerektiğini oraya koymuştur [57]. Gökdemir, sahilçamı ve kızılçam da tohum büyüklüğü ve ağırlığının çimlenme yüzdesine, fidan boyuna ve fidan kalitesine etkilerini araştırmıştır. Araştırma sonucunda, sahilçamı ve kızılçamda, tohum büyüklüğü ve ağırlığı arttıkça fidan boyu, fidan ağırlığı ve kök boğazı çapının artmakta olduğunu, bu sebeple tohum ekimlerinden önce mutlaka tohumun büyüklük sınıflamasının yapılması gerektiğini ortaya koymuştur [58]. Gülcü ve Bilir, Burdur Ağlasun yöresindeki Anadolu karaçamı ve kızılçam tohum ve fidecilerin bazı morfolojik özellikleri ile aralarındaki ilişkilerin saptanması ve söz konusu özelliklerin denizden yükseklik ve ağaç görünümüne göre gösterdikleri değişkenliklerin tespiti üzerinde çalışmışlardır. Araştırma sonucunda; Anadolu karaçamının tohum ve fideciklerinin morfolojik özellikleri arasında istatistiki anlamda önemli düzeyde bir ilişki bulunamazken, kızılçamda tohum boyu ve ağırlığı arttıkça, ilk büyüme ve fidecik ağırlığının arttığını ortaya koymuşlardır [59]. Keskin ve Şahin, Toros dağlarındaki Toros göknarının kozalak ve tohum özelliklerinin belirlenmesi ve bunun yıllara göre değişiminin incelenmesi çalışmasını yürütmüşlerdir. Araştırma sonucunda, kozalakların uzunluk, genişlik ve ağırlıkları; tohumların uzunluk, genişlik ve 1000 dane ağırlıkları bakımından, gerek alt türleri, gerekse bölgeler ve yükseltiler arasında istatistiksel önemde farklar olduğunu ortaya koymuşlardır [60]. Şengün ve Semerci, Antalya Düzler Çamı ndaki kızılçam klon parkında, tepe budamasının çiçek ve kozalak verimi üzerine etkilerini araştırmışlardır. Araştırma sonucunda, ilk iki yıl dişi çiçek verimini artırdığı, üçüncü yılda ise

25 etkisini kaybettiğini ve buna paralel kozalak veriminde artış olduğunu, tepe budamasının kızılçam tohum bahçelerinin, yönetiminde uygulanmasının ve üç yılda bir tekrar edilmesinin yararlı olacağını ortaya koymuşlardır [61]. Keskin, Denizli Çameli-Göldağı orijinli kızılçam tohum bahçesinin klonlar arasındaki çiçek ve kozalak verimi ile çiçeklenme fenolojisini araştırmıştır. Araştırma sonucunda, kızılçam dişi çiçek verimin de klon x yıl etkileşiminde istatistiksel açıdan anlamlı çıkmasına rağmen bunun erkek çiçeklerde ise önemli olmadığını, ağaç boyları ile kozalak verim indeksi arasında her üç yıl içinde negatif ilişkiler olduğundan tohum bahçesindeki klonların belirli bir standardın üstündeki boy büyümelerinin engellenmesi ile kozalak verimini artıracağını, çiçeklenme faaliyetleri süresi içinde (Mart, Nisan, Mayıs) yıllara göre değişen hava sıcaklık ortalamalarının, fenolojik faaliyetlerin erken yada geç başlayıp bitmelerine etki yaptığının görüldüğünü ortaya koymuştur [62]. Eler, doğal kızılçam (Pinus brutia Ten.) meşcerelerinde yaşa bağlı olarak tohum verimini araştırmıştır. Araştırma sonucunda, yaş, kapalılık ve bonitet tohum verimi üzerine etkili olduğunu, 40 yaşın altında tohum veriminin en az, 41 55 yaş arasında daha fazla olduğu, 56 yaşından sonra daha da arttığı ve bunun 86 yaşın üstünde de devam ettiğini ortaya koymuştur [63]. Sorensen ve Miles, Oregon kıyılarında, Cascade Range ve Merkez Oregon u kapsayan, 9 bölgede 89 ağacın (Douglas-fir) kozalak büyüklüklerini, kozalak ve tohum ağırlıklarını inceleyerek, okyanustan uzaklık arttıkça kozalak büyüklüğü ve ağırlıklarının azalırken, tohum ağırlığının arttığını, daha ılıman bölgelerde; tohum gelişim dönemine göre kozalak büyüme döneminin kısaldığını tespit etmişlerdir [64]. Baker, 2500 türü içeren Kaliforniya bitki örtüsünün analizlerini yaparak, tohumların ağırlıklarını ve çevresel koşulların tohum ağırlıklarına olan etkisini incelemiştir. Analizlerin sonucunda tohumların ağırlıkları ve çevresel koşullar arasında karşılıklı bir ilişki olduğunu tespit etmiştir. Tohum ağırlıkları ile

26 sürgün ve kök büyüme oranları arasında pozitif bir ilişki olduğunu, otsu bitkilerde tohum ağırlıklarının daha büyük, ağaçlar içinde tohum ağırlığı açısından mevcut nemin en önemli faktör olduğunu ortaya koyarak, Kaliforniya daki dağlar yükseldikçe görülen mevsimin uzunluğunun artmasından dolayı ortalama tohum ağırlıklarının azalmakta olduğunu tespit etmiştir [65]. Piedra, Pinus tecunumanii nin Guatemala nın 5 coğrafi bölgesinden 108 ağaçtan alınan örneklerle coğrafik varyasyonunu incelemek amacıyla, kozalak ve tohumların morfolojik değerleri üzerinde araştırma yapmıştır. Araştırma sonucunda; bölgelere ve bölgelerde bulunan ağaçlara yapılan varyans analizinde istatistiksel bakımdan farklılıklar önemli düzeyde bularak, Cluster (kümeleme) analizi yardımıyla; 2 ve 4 nolu bölgeler benzer iken, 5 nolu bölge 1-2-3-4 nolu bölgelere göre oldukça farklı olduğunu ortaya koymuştur [66]. Matziris, Yunanistan da yetiştirilen klonlanmış tohum bahçesindeki Halep çamı (Pinus halepensis Mill.) kozalağının kalıtsal özellikleriyle değişimini ve tohum özellikleri ile bu özellikler arasında var olan karşılıklı ilişkileri incelemiştir. Araştırma sonucunda, kozalak boyu ve genişliğinin tamamen kalıtsal bir özellik olduğunu, kozalak başına tohum sayısı, dolu tohum yüzdesi ve sayısının kalıtsal özellik olduğunu, 1000 dane ağırlığının kalıtsal bir özellik olduğunu ancak kozalakların nem içeriğinin genelde çevresel kontrol altında olduğunu ortaya koymuştur [67]. Bilir ve ark., kızılçamın (Pinus brutia Ten.) doğal populasyonundan ve tohum bahçesinden elde edilen dişi ve erkek çiçekleri ve toplam verimlilik değişimlerinin belirlenmesi amacıyla gametleri (dişi ve erkek karışık) ve zigotları (dişi ve erkek karışım ortalaması) verimlilik değişimine bağlı olarak incelemişlerdir. Yapılan incelemede; ortalama dişi ve erkek çiçek üretimi doğal populasyonda 229.1 ve 1003.3 adet, tohum bahçesinde ise 98,9 ve 244,9 adet bularak, doğal populasyon ve tohum bahçelerinde dişi ve erkek

27 çiçek üretiminde pozitif ve önemli korelasyon olduğunu ortaya koymuşlardır. Ayrıca, erkek çiçek verimliği varyasyonunun tohum bahçelerinde dişi çiçek verimliliği varyasyonuna göre daha yüksek olduğu buna karşın, doğal populasyonlarda dişi çiçek verimliliği varyasyonunun erkek çiçek verimliliği varyasyonundan daha yüksek olduğunu belirtmektedirler [68]. Bilir ve ark., Türkiye nin kuzeyinde yapay Monteri Çamı (Pinus radiata D.) ve Sahil Çamı (Pinus pinaster A.) tohum meşcerelerinde ardışık iki yılda dişi ve erkek çiçek verimini araştırmışlardır. Yapılan çalışma sonucunda, dişi ve erkek çiçek üretiminde, P. radiata için r= 0,406 ve 0,709, P. pinaster için r=0,596 ve 0,853 pozitif ve önemli korelasyonlar olduğu görülmüş olup, P. radiata da erkek çiçek verimliliği dişi çiçek verimliliğine göre her iki yılda daha büyük fakat P. pinaster de dişi çiçek verimliliği erkek çiçek verimliliğine göre daha büyük tespit edilmiştir [69]. Çılgın ve ark., Kastamonu Hanönü ilçesindeki Karadere orijinli karaçam tohum bahçesinde, kozalak, tohum ve fidecik özelliklerine göre klonal varyasyonu araştırmışlardır. Araştırma sonucunda; incelenen 12 özellikten kozalak sayısı dışındaki tüm özelliklerde klonal varyasyonun mevcut olduğunu, kozalak ağırlığı ve kozalaktaki tohum sayısının literatür değerlerinden oldukça düşük olduğu ve bununda nedeninin bahçenin tohum hasadı için erken yaşta (9 yaş) olduğunu ortaya koymuşlardır [70]. Benowicz ve Kassaby, İngiliz Kolombiya sındaki dağ çamlarının (Tsuga mertensiana Bong.) populasyonlarındaki morfolojik ve adaptif gösteren karakterlerin genetik çeşitliliğinin yapısını incelemek amacıyla dağ çamlarının populasyon ve aile düzeyleri ayrı ayrı tek bir yerden 12 doğal populasyon ve her populasyondan 10 aile ile temsil edilerek adaptif karakterler (net fotosentez, transpirasyon hızı, CO 2 konsantrasyon oranı, mezofil iletkenliği, stomatal iletkenliği, fotosentetik su kullanım verimi) ve kantitatif karakterleri (boy, dip kökü çapı, kök kuru ağırlığı, fidecik kuru ağırlığı) kullanılarak genetik çeşitlilik örnekleri populasyon ve aile düzeyinde incelenmiştir. Araştırılan

28 karakterlere yapılan varyans ve cluster (kümeleme) analizleri sonucunda populasyon ve aile düzeyinde önemli farklılıkların olduğunu tespit etmişlerdir [71]. Vurdu ve Stell, Orta Anadolu nun üç yöresinden alınan yedi karaçam (Pinus nigra Arn. subsp. pallasiana var. pallasiana) populasyonuna ait fidanların populasyonlar arası ve içi genetik farklılıklarını ortaya koymak amacıyla, üç tekrarlı olarak toplam 4185 birey üzerinde üç yaşındaki fidanların özgül kütlelerini belirleyerek, populasyonlar içinde aileler p<0.01 seviyesinde farklılık olduğunu, yöre ve populasyonlar arasında ise belirgin bir farklılık olmadığını tespit etmişlerdir [72]. Yahyaoğlu ve ark., 22 Toros sediri (Cedrus libani A. Rich.) tohum meşceresinden elde edilen tohumlardan üretilen 2+0 yaşlı fidanları inceleyerek; Penrose formülü yardımıyla orijinler arası benzerlik ve farklılıkları belirlemeye çalışmışlardır. Sonuçta; Penrose formülüne göre elde edilen morfolojik mesafe değerlerinin sıfıra yaklaştıkça, orijinlerin birbirine benzerliğinin artmakta olduğunu tespit etmişlerdir. Hesaplanan morfolojik mesafe değerlerine göre birbirine en benzer orijinlerin Muğla-Arpacık ve Isparta-Belceğiz.2 (P 18,22 =0,040), birbirinden en farklı orijinlerin ise Mersin- Aslanköy ve Isparta-Belceğiz1 (P 3,11 =13,890) orijinlerin olduğunu belirlemişlerdir. Bu formül ile orman gen haritalarının çıkarılması, genetik ve coğrafik varyasyon çalışmalarının ve tohum transfer rejiyonlarının belirlenmesinde kullanılabilirliğini ortaya koymuşlardır [73]. Velioğlu ve ark., Türkiye deki doğal karaçam tohum kaynaklarında bulunan genetik çeşitliliğin ne kadarının ormancılık etkinlikleriyle yeni tesis edilen veya edilecek karaçam ormanlarına aktarılabildiğini araştırmışlardır. Araştırma sonucunda çalışılan tüm karaçam populasyonlarında yüksek genetik çeşitlilik tespit edilmiş, doğal meşceredeki yapının tohum bahçelerine ve ağaçlandırmalara başarıyla aktarıldığını, plus ağaç sayısının (25 30 adet)

29 yüksek seviyedeki genetik çeşitliliği korumada yeterli olduğunu ortaya koymuşlardır [74]. Atasoy, Doğu ladinin (Picea orientalis L. Link) farklı populasyonlarına ait tohum ve fidanlarının morfolojik karakterleri bakımından genetik çeşitliliğini belirlemeye çalışmıştır. Araştırma sonucunda, Doğu ladini populasyonları, kozalak, tohum ve fidan özelliklerinin tümü bakımından homojen olmadığını, sadece bazı özellikler bakımdan benzer populasyonlar olduğunu ortaya koymuştur [75]. Velioğlu ve ark., Kızılçam ıslahının erken safhalarında oluşabilecek genetik değişiklikleri ve tohum kaynaklarında bulunan genetik çeşitliliğin ne kadar aktarıldığını araştırmışlardır. Araştırma sonucunda, çalışılan tüm kızılçam populasyonlarında yüksek genetik çeşitlilik tespit edilmiştir. Bu da doğal kızılçam ormanlarındaki yapının tohum bahçelerine ve ağaçlandırmalara başarıyla aktarıldığını, plus ağaç sayısının (25 30 adet) yüksek seviyesindeki genetik çeşitliliği korumada yeterli olduğunu ortaya koymuşlardır [76]. Bilir ve Ayan, dokuz Doğu ladini (Picea orientalis L.) tohum bahçesinin tesisinde kullanılan klon ve her klona ait ramet sayılarına dayanarak yaptıkları çalışmalarında; Doğu ladini tohum bahçelerindeki klon sayısını 30 50; ortalama ramet sayısını 11,4 62,4; etkili klon sayısını 19,8 39,6 ve ramet sayılarına ilişkin varyasyon katsayılarının %18 72 arasında değiştiğini ortaya koymuşlardır [77].

30 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1 Materyal Bu çalışma materyalini sarıçam (Pinus sylvestris L.) tohum meşceresi ve tohum bahçesinden toplanan sarıçam kozalak ve tohumları araştırılmaktadır. 3.1.1. Deneme alanının seçimi Ilgaz Uzundağ mevkiindeki Ilgaz-Yenice tohum meşceresi ve Ilgaz orijinli Mihalıçcık klonal tohum bahçesi olmak üzere iki ayrı tohum kaynağı bu çalışmada deneme alanı olarak seçilmiştir. Seçilen bu iki deneme alanının özellikleri aşağıda verilmiştir. Ilgaz Yenice tohum meşceresi Tohum meşcerelerinin seçimi için belirlenen kriterlere uygun olarak 1981 yılında sarıçam populasyonları arasından seçilerek amenajman planına tescil edilmiş, 1. ana ıslah zonu 2. alt ıslah zonunda yer almakta olup, 176 nolu tohum meşceresidir. Tohum meşceresine ait resim Resim 3.1 de [78] verilmiştir. Ilgaz tohum meşceresine ait Meşcere Tipi Haritası Harita 3.4 de verilmiştir [79]. Amenajman planına göre çalışılacak saha, Yenice serisi 65, 84 ve 85 nolu bölme sınırlarında yer alan tohum meşceresinin toplamı 175,0 ha dan oluşmaktadır. Meşcere tipleri Çscd1, Çscd2, Çsd1 olup, 1 ve 2 kapalılıktaki meşceredir. Ortalama rakım 1500 m, ortalama göğüs çapı 38 cm, ortalama yaş 101, ortalama boy 30 m dir. Kozalak materyalinin toplandığı Ilgaz mevkiindeki tohum meşceresinin tanıtımı Çizelge 3.1 de [79, 80] verilmiştir. Eskişehir Mihalıçcık klonal tohum bahçesi Klonal tohum bahçesi ise, 1985 yılında Eskişehir İli Mihalıçcık İlçesi Orman

31 tepe mevkii 1. ana ıslah zonu 2. alt ıslah zonuna tesis edilen klonal tohum bahçesi, Ilgaz Yenice (eski gökdere serisi) orijinli olup, 436 nolu bölme sınırları içerisinde 6.6 ha lık sahaya tesis edilmiştir. Mihalıçcık klonal tohum bahçesinin genel görünümünden bir kesit Resim 3.2 de [78] verilmiştir. Mihalıçcık klonal tohum bahçesine ait Meşcere Tipi haritası Harita 3.5 de verilmiştir [81]. Klonal tohum bahçesi, Ilgaz tohum meşceresindeki 30 klondan 1251 adet aşı kalemi alınarak anaç olarak yetiştirilen fidanlara aşı yapılarak, 7 X 7 m. dikim aralığında 1985 yılında 96 bahçe numarası ile tesis edilmiştir. Sahanın rakımı 1120 m dir. Bakısı güneybatıdır. Ağaçların boyu 3 5 m dir. Ortalama yaş 22 dir. Kozalak materyalini toplandığı Mihalıçcık mevkiindeki tohum bahçesinin tanıtımı Çizelge 3.2 de [81, 82] verilmiştir. 3.1.2. Örnek ağaçların seçimi 1- Ilgaz mevkiindeki 176 nolu tohum meşceresindeki örneklenen ağaçlardan kozalakların toplanacağı üstün ağaçların belirlenmesinde; Oküler seçim yöntemi kullanılmıştır [4]. Örnek üstün ağaçların belirlenmesinde; ağaçların gövde formu düzgün, sıhhatli görünümlü ve iyi gelişme gösteren ağaçlar örnek ağaç olarak belirlenmiş olup, örnek ağaçlar arasında en az 100 m. mesafe olmasına, 300 m den fazla yükselti farkı olmamasına ve aynı gelişim çağında olmasına dikkat edilmiştir [83, 84]. Buna göre 30 üstün örnek ağaç seçilmiştir. 2- Ilgaz-Yenice (eski Gökdere serisi) orijinli Mihalıçcık Ormantepe mevkiinde tesis edilen 96 numaralı klonal tohum bahçesinde örneklenen ağaçların belirlenmesinde; her klonu temsil etmek üzere 30 örnek ramet belirlenmiş olup örnek ağaçlar (ramet), bahçede çevre etkisinin klonları temsil eden rametler üzerinde farklılığa neden olmaması için olabildiğince homojen yerde birbirine yakın bir şekilde seçilmiştir. Klonal tohum bahçesinin tesis krokisi EK-1 de gösterilmiştir.

32 Çizelge 3.1. Ilgaz-Yenice tohum meşceresinin tanıtımı [79, 80]. 41 0 02 40 Tohum Kaynağı Tohum Meşcere Tescil no Ağaç Türü Orman Bölge Müdür. Orman İşletme Müdür. Orman İşletme Şefliği Bölme No Pafta no Enlem 33 0 47 36 Boylam Alan (ha) Ortalama Rakım (m) Bakı Ort. Yaş Kapalılık Oluşum şekli TM 176 Çs Ankara Ilgaz Yenice 65, 84, 85, F31c4 Çizelge 3.2. Eskişehir-Mihalıçcık klonal tohum bahçesinin tanıtımı [81, 82]. 175,0 1500 Batı 101 1-2 Doğal 39 0 49 04 Tohum Kaynağı Tohum Bahçesi Tescil no Ağaç Türü Orman Bölge Müdür. Orman İşletme Müdür. Orman İşletme Şefliği Bölme No Pafta no Enlem 31 0 39 53 Boylam Alan (ha) Ortalama Rakım (m) Bakı Ort. Yaş Kapalılık Oluşum şekli TB 96 Çs Eskişehir Mihalıçcık Mihalıçcık 436 İ27a3 6,6 1120 Güney batı 22 1 Dikim

33 Resim 3.1. Ilgaz-Yenice tohum meşceresi [78]. Resim 3.2. Mihalıçcık klonal tohum bahçesi [78].

34 Harita 3.1. Ilgaz-Yenice tohum meşceresini gösterir meşcere tipi haritası [79]. Harita 3.2. Mihalıçcık klonal tohum bahçesini gösterir meşcere tipi haritası [81].

35 3.1.3. Sıcaklık ve yağışa göre iklim tipi Araştırma alanlarının iklim özelliklerinin belirlenmesinde Thornthwaite yöntemi kullanılmıştır. Bir yerin iklim tipinin belirlenebilmesi için o yerin aylık ortalama sıcaklık ve aylık yağış miktarı bilinmelidir [85, 86]. Çankırı Ilgaz ve Eskişehir Mihalıçcık [87] meteoroloji istasyonlarından alınan yağış ve sıcaklık değerleri kullanılarak sırasıyla sıcaklık indisi, düzeltilmemiş ve düzeltilmiş aylık evapotranspirasyon değerleri (mm), depolanmış suyun aylık değişimi (mm), depolanmış su (mm), gerçek evapotranspirasyon (mm), su açığı (mm), su fazlası (mm), yüzeysel akış (mm) ve nemlilik oranı hesaplanarak her iki çalışma alanının su bilançosu tablosu, Çizelge 3.3. ve Çizelge 3.4 de hazırlanarak verilmiştir. Söz konusu bu çizelgeler incelendiğinde; Yağış etkenlik indisi; Çankırı Ilgaz için; -14,65 olduğundan (-20) 0 sınır değerleri arasında bulunmakta olup, simgesi C 1, Eskişehir Mihalıçcık için; 0,71 olduğundan (-20) 0 sınır değerleri arasında bulunmakta olup, simgesi C 1 olmaktadır. Sıcaklık etkenliği indisi; Çankırı Ilgaz için; yıllık ortalama Düzeltilmiş PE 628,66 olduğu için 570 712 sınır değerleri arasında yer almakta olup, simgesi B ı 1, Eskişehir Mihalıçcık için; yıllık ortalama düzeltilmiş PE 604,08 olduğu için 570 712 sınır değerleri arasında yer almakta olup, simgesi B ı 1 olmaktadır. Yağış rejimine göre ortaya konan indis; Çankırı Ilgaz yağış etkenlik indisi kurak iklimler kategorisinde bulunduğu için nemlilik indisi formülüne göre 8,39

Çizelge 3.3. Thornthwaite yöntemine göre Çankırı Ilgaz 'ın su bilançosu [85, 86, 87]. Ölçme Yılları : 1985 2005 Enlem Derecesi : 40 0 55 ı Rakım : 885 m Boylam Derecesi : 33 0 38 ı Sıra Bilanço I II III IV V VI VII VIII IX X XI (B) XII TOPLAM no Elemanları 1.1 Sıcaklık -0.4 0.5 4.3 10.0 14.3 17.9 21.5 21.3 16.8 11.4 5.1 1.0 10.3 1.2 Sıcaklık İndisi 0.00 0.03 0.80 2.86 4.91 6.90 9.10 8.97 6.26 3.48 1.03 0.09 44.43 1.3 Düzeltilmemiş PE 0.00 1.39 12.22 40.00 63.63 86.36 98.63 97.72 77.27 47.14 18.33 2.83 1.4 Düzeltilmiş PE 0.00 1.15 12.59 44.40 78.90 107.95 125.26 115.30 80.36 45.25 15.21 2.29 628.66 1.5 Yağış 36.30 30.20 33.40 50.70 58.70 46.80 26.40 25.00 18.80 35.80 30.50 47.30 439.90 1.6 1.7 Depo Değişikliği Depolama (Birikmiş Su) 36.30 3.40 0.00 0.00 20.20 61.15 18.65 0.00 0.00 0.00 15.29 45.01 96.60 100.00 100.00 100.00 79.80 18.65 0.00 0.00 0.00 0.00 15.29 60.30 1.8 Gerçek EP 0.00 1.15 12.59 44.40 78.90 107.95 45.05 25.00 18.80 35.80 15.21 2.29 387.14 1.9 Su Noksanı 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 80.21 90.30 61.56 9.45 0.00 0.00 241.52 1.10 Su Fazlası 0.00 25.65 20.81 6.30 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 52.76 1.11 Yüzeysel Akış 0.00 12.83 16.82 11.56 5.78 2.89 1.44 0.72 0.36 0.18 0.09 0.00 52.67 1.12 Nemlilik Oranı 0.00 25.26 1.65 0.14-0.26-0.57-0.79-0.78-0.77-0.21 1.01 19.66 Sıcaklık 0 C, diğer bilanço elemanları mm / m 2 dir. Nemlilik Oranında; (+) çıkan değerlerin olduğu aylarda su yeterli, (-) çıkan aylarda su yetersiz, (0) çıkan aylarda da ne su noksanı nede su fazlası vardır. 36

Çizelge 3.4. Thornthwaite yöntemine göre Eskişehir Mihalıçcık'ın su bilançosu [85, 86, 87]. Ölçme Yılları : 1985 1993 Enlem Derecesi : 39 0 52 ı Rakım : 1325 m. Boylam Derecesi : 31 0 30 ı Sıra Bilanço I II III IV V VI VII VIII IX X(B) XI XII TOPLAM no Elemanları 1.1 Sıcaklık -2.0-1.9 3.0 8.9 12.4 16.4 19.6 20.6 16.0 10.2 4.3-0.7 8.9 1.2 Sıcaklık İndisi 0.00 0.00 0.46 2.39 3.96 6.04 7.91 8.53 5.82 2.94 0.80 0.00 38.85 1.3 Düzeltilmemiş PE 0.00 0.00 7.50 40.02 58.33 82.14 95.23 97.61 80.95 46.62 17.22 0.00 1.4 Düzeltilmiş PE 0.00 0.00 7.72 44.42 71.74 101.85 119.98 115.17 84.18 44.56 14.46 0.00 604.08 1.5 Yağış 57.40 39.70 44.30 56.10 43.30 35.00 24.50 9.80 13.30 48.20 48.00 73.40 493.00 1.6 1.7 Depo Değişikliği Depolama (Birikmiş Su) 0.00 0.00 0.00 0.00 28.44 66.85 4.71 0.00 0.00 3.64 33.54 62.82 100.00 100.00 100.00 100.00 71.56 4.71 0.00 0.00 0.00 3.64 37.18 100.00 1.8 Gerçek EP 0.00 0.00 7.72 44.42 71.74 101.85 29.21 9.80 13.30 44.56 14.46 0.00 337.06 1.9 Su Noksanı 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 90.77 105.37 70.88 0.00 0.00 0.00 267.02 1.10 Su Fazlası 57.40 39.70 36.58 11.68 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 10.58 155.9 1.11 Yüzeysel Akış 31.35 35.52 36.05 23.87 11.93 5.97 2.98 1.49 0.75 0.37 0.19 5.29 155.8 1.12 Nemlilik Oranı 0.00 0.00 4.74 0.26-0.40-0.66-0.80-0.91-0.84 0.08 2.32 0.00 Sıcaklık 0C, diğer bilanço elemanları mm / m2 dir. Nemlilik Oranında; (+) çıkan değerlerin olduğu aylarda su yeterli, (-) çıkan aylarda su yetersiz, (0) çıkan aylarda da ne su noksanı nede su fazlası vardır. 37

38 bulunmuş olup, simgesi d, Eskişehir Mihalıçcık yağış etkenlik indisi kurak iklimler kategorisinde bulunduğu için nemlilik indisi formülüne göre 25,81 bulunmuş olup, simgesi s 2 olmaktadır. Çankırı Ilgaz için; yıllık Düzeltilmiş PE nin üç yaz ayına ait Düzeltilmiş PE değerleri toplamına oranı indisi 55,48 olup, simgesi b 3, Eskişehir Mihalıçcık için; yıllık Düzeltilmiş PE nin üç yaz ayına ait düzeltilmiş PE değerleri toplamına oranı indisi 55,78 olup, simgesi b 3 olmaktadır. Thornthwaite yöntemine göre yapılan bu değerlendirmede 1- Çankırı Ilgaz için C 1 B ı 1 d b 3 : Kurak-az nemli kurak, mezotermal, su fazlası yok veya çok az bulunan, okyanussal iklim etkisine yakın iklim koşulları gösteren bir iklim tipine girdiği, 2- Eskişehir Mihalıçcık için C 1 B ı 1 s 2 b 3 : Kurak-az nemli kurak, mezotermal, kışın çok kuvvetli su fazlası bulunan, okyanussal iklim etkisine yakın iklim koşulları gösteren bir iklim tipine girdiği belirlenmiştir. Thornthwaite yöntemine göre Çankırı Ilgaz ve Eskişehir Mihalıçcık için hazırlanan su bilânçosu çizelgelerinden alınan aylık yağış ve aylık düzeltilmiş PE değerleri kullanılarak çizilen su bilânçoları sırasıyla Şekil 3.1 ve Şekil 3.2 de verilmiştir. Şekil 3.1 ve Şekil 3.2 de yağış eğrisinin üstte PE eğrisinin altta olduğu alanlar su fazlası ve depo edilen suyu gösterirken, yağış eğrisinin altta PE eğrisinin üstte olduğu alanlar ise su noksanı, depodan sarf edilen su miktarını belirtmektedir. Çankırı Ilgaz için; Şubat Nisan ayları arasında su fazlasının olduğu nemli bir periyot, Mayıs Temmuz ayları arasında depo edilen suyun harcandığı, Temmuz Eylül aylarının arasında su noksanın olduğu kurak bir periyot, Ekim Ocak ayları arasında ise toprakta suyun depo edildiği nemli periyot olduğu Şekil 3.1 de görülmektedir.

39 Şekil 3.1. Thornthwaite yöntemine göre Çankırı Ilgaz meteoroloji istasyonunun su bilânçosu grafiği Eskişehir Mihalıçcık için; Kasım Nisan ayları arasında su fazlasının olduğu nemli bir periyot, Nisan Haziran ayları arasında depo edilen suyun harcandığı, Haziran Eylül aylarının arasında su noksanın olduğu kurak bir periyot, Eylül Kasım ayları arasında ise toprakta suyun depo edildiği nemli periyotun olduğu Şekil 3.2 de görülmektedir.

40 Şekil 3.2. Thornthwaite yöntemine göre Eskişehir Mihalıçcık meteoroloji istasyonunun su bilânçosu grafiği 3.1.4. Vejetasyon süresi Vejetasyon sürelerinin, rasat yerlerine ve yıllara (1960 1971) göre dağılımı; Çankırı için vejetasyon gün sayısı 163 218 gün, ortanca vejetasyon süresi ise 184 gün iken, Eskişehir için vejetasyon gün sayısı 162 234 gün, ortanca vejetasyon süresi ise 185 gündür [5]. Ayrıca, Ilgaz ve Mihalıçcık meteoroloji istasyonları [87] verileri Wiersma formülü ile değerlendirildiğinde; Ilgaz İlçesi

41 için vejetasyon süresi 205 gün, Mihalıçcık İlçesi için ise vejetasyon süresi 223 gün olduğu görülmektedir. Ancak, yükseklik, yağış, sıcaklık, vejetasyon süresindeki nemlilik, orografi (dağların uzanışı) ve kontinentalite (karasallık) gibi yetişme muhitini etkileyen faktörler ve meteoroloji istasyonlarının çalışma sahalarına olan uzaklıkları da dikkate alındığında daha noktasal sonuçlar elde etmek için çalışma yapılan sahaların GPS aleti ile alınan enlem, boylam ve yükseklik değerlerine göre vejetasyon süresi Wiersma formülüne [88] göre aşağıdaki şekilde ayrıca hesaplanmıştır. TM nin yüksekliği 1500 m, Enlem 41 0 02 ı (=41.033 desimal) TB nin yüksekliği 1120 m, Enlem 39 0 49 ı (=39.667 desimal) N H = 510 5,75 x ( L + ) 100 (3.1) N : Vejetasyon süresini (gün) L : Enlem derecesi (desimal), H : Yükseltiyi (m) göstermektedir. Tohum Meşceresi: 1500 N = 510 5,75 x ( 41,03 + ) = 188 100 gün Tohum Bahçesi: 1120 N = 510 5,75 x ( 39,667 + ) = 217 100 gün Hesaplanan Wiersma formülüne göre tohum meşceresi için 188 gün ve tohum bahçesi ise 217 gün olarak belirlenmiştir.

42 3.1.5. Toprak özellikleri Çalışma alanlarının toprak özellikleri için toprak profili alınmamış bunun yerine toprak ve yetişme muhiti ile ilgili veriler hem Ilgaz hem de Mihalıçcık ait Meteorolojik Elemanlar, Orman Amenajman Planı ve Silvikültür Detay Planlarından [79-82, 87] alınarak Çizelge 3.5 de verilmiştir. Çizelge 3.5. Tohum kaynaklarının yetişme muhiti özellikleri Tohum Kaynağı Ana Kaya Top. Tipi Meyil (%) Bakı Yağış Durumu (mm) Ortalama Nisbi Nem Sıcaklık Durumu ( 0 C) Max. Min. Ort. (%) Max. Min. Ort. TM Serpantn Manyezit Bazalt Kumlu Kil 5 Batı 58,70 18,80 439,9 65 16,8 4,0 10,3 TB Kalker Killi Balçık 5 Güney Batı 73,40 9,80 493,0 57 13,7 4,9 8,9 3.2. Yöntem 3.2.1. Materyallerin temini Araştırmada kullanılan kozalaklar, Ilgaz Dağı Uzundağ mevkiindeki sarıçam tohum meşceresi ve Mihalıçcık İlçesi Ormantepe mevkiindeki 96 nolu sarıçam tohum bahçesinden temin edilmiştir. Sarıçam tohumları rakım ve yetişme ortamı koşullarına göre; Eylül sonu Ekim ayı başında olgunlaşmakta, en yoğun tohum dökümü Nisan ayında olmaktadır [27, 33]. Ekim ayı başından itibaren sarıçam kozalaklarının toplanmaya başlanılması daha güvenli olmaktadır [28].

43 Çalışmada, sarıçam tohumunun olgunlaşma süresi ve iklim şartları da göz önüne alınarak Kasım ayının son haftasından itibaren kozalak örnekleri 2004 yılı hasadı olmak üzere tespit edilen tohum meşceresi ve tohum bahçesindeki örnek ağaçlardan toplanmıştır. Tohum hasadının yapıldığı 2004 yılı Ilgaz tohum meşçeresi ve Mihalıçcık tohum bahçesi için Genç [23] in ifade ettiği gibi iki yaşını doldurmakta olan yeşil kozalakların sayısı koneletlere göre belirgin bir şekilde fazla olması sebebiyle bol tohum yılı olarak kabul edilmiştir. Tohum ve kozalak özelliklerinin tespiti için gerekli kozalak toplamadaki örneklemeler aşağıda belirtildiği gibi yapılmıştır; 1- Ilgaz mevkiindeki 176 nolu tohum meşceresindeki 30 üstün ağaçtan 20 şer adet toplanan kozalakların ağaçların 1/3 lük tepe kısmından olmasına özen gösterilmiştir. Her bir ağaçtan toplanan kozalaklar, ayrı ayrı polietilen torbalara konulup etiketlenerek aile bazında çalışma materyalleri elde edilmiştir [51]. 2- Ilgaz-Yenice (eski Gökdere serisi) orijinli Mihalıçcık Ormantepe mevkiinde tesis edilen 96 nolu klonal tohum bahçesindeki örneklenen ağaçlardan kozakların toplanmasında ise; 7 X 7 m dikim aralığında, 30 klon, 1251 adet rametten kurulan bahçede; her klonu temsil etmek üzere 1 er ramette 20 şer adet kozalak toplanmıştır. Klonları temsilen her bir rametten toplanan kozalaklar, ayrı ayrı polietilen torbalara konulup etiketlenerek aile bazında çalışma materyalleri elde edilmiştir [51]. Tohum bahçesinden kozalak materyalinin alındığı 2004 yılında bahçenin bakımının yapılmamış olduğu, doğu istikametinden batı istikametine doğru ağaçlarda çok sayıda kurumalar olduğu görülmüştür.

44 3.2.2. Laboratuarda yapılan ölçümler Kozalak üzerinde yapılan ölçümler Her iki tohum kaynağından toplanan 1 200 adet kozalakta, kozalak boyu ve çap ölçümleri mm hassasiyetteki dijital kompasla, kozalak ağırlığı 0,001 gr. hassasiyetindeki hassas teraziyle ve karpel sayısı ise ispirtolu kalemle karpellere tek tek nokta işareti konarak sayımı yapılmıştır. Farklı iki tohum kaynağından toplanan her bir kozalak için laboratuar ortamında aşağıdaki ölçümler yapılmıştır [2]. Kozalağa ait ölçümler, Resim 3.3 de verilmiştir. Kozalak üzerinde yapılan ölçümler 1- Kozalak Boyu (Kzb) 2- Kozalak Çapı (Kzç) 3- Kozalakların Ağırlığı (Kzag) 4- Karpel Sayısı (Kps) Kozalak üzerinde yapılan ölçümlerde dikkat edilen hususlar [33, 51]. 1- Kozalak çap ölçümünde; kozalağın uzun eksenine dik ve en geniş yerinden milimetrik olarak, 2- Kozalak boy ölçümünde; kozalağın uzun ekseni yönündeki boy olup, milimetrik olarak, 3- Kozalak ağırlık ölçümünde; kozalaklar hava kurusu durumunda iken 0.001 gram hassasiyette tartarak, 4- Kozalak çap ve boy ölçümlerinde rakamlar virgülden sonra 0.01, ağırlık ise 0.001 hassasiyetinde ilerletilerek ölçülmüştür.

45 Resim 3.3. Kozalak üzerinde yapılan ölçümler [78]. 1. Karpel Sayısı 2. Kozalak çapı 3. Kozalak Boyu 4. Kozalak ağırlığı Tohum ve kanat üzerinde yapılan ölçümler Ölçümleri yapılan kozalaklar, ayrı ayrı plastik bardaklara klon veya ağaç ve kozalak numaraları yazılarak Ankara Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Araştırma Müdürlüğü laboratuarındaki 50 0 C sıcaklığındaki fırında 24 saat bekletilerek [67] kozalakların açılması sağlanmıştır. Gezer ve Aslan, sarıçamın olgun kozalaklarında karpellerin açılarak tohumlarını dökmesi için taze ağırlıklarının %14-20 sini kaybetmeleri gerektiğini belirtmektedirler [46]. Açılan her kozalaktan elde edilen tohum ve kanat için ayrı ayrı aşağıdaki ölçümler yapılmıştır [2]. Tohum ve kanata ait ölçümler Resim 3.4 de gösterilmiştir.

46 Tohum ve kanat üzerinde yapılan ölçümler 1- Tohum Boyu (Thb) 2- Tohum Çapı (Thç) 3- Tohum Sayısı (Ths) 4- Tohum Ağırlığı (Thag) 5- Bir Tohum Ağırlığı (BrThag) 6- Kanat Boyu (Knb) 7- Kanat Eni (Knç) 8- Kanat Rengi (Knr) Resim 3.4. Tohum ve kanat üzerinde yapılan ölçümler [78]. 1. Kanat boyu 2. Kanat çapı 3. Tohum boyu 4. Tohum ağırlığı

47 Tohum ve kanat üzerinde yapılan ölçümlerde dikkat edilen hususlar [89]. 1- Tohum çap ölçümünde; tohum uzun eksenine dik ve en geniş yerinden milimetrik olarak, 2- Tohum boy ölçümünde; tohumun uzun ekseni yönündeki boy olup, milimetrik olarak, 3- Tohum ağırlığı ölçümünde; tohumun 0.001 gram a kadar tartılmasıyla, 4- Bir tohum ağırlığı ölçümü; her kozalak için bulunan tohum ağırlığı yine aynı kozalaktaki tohum sayısına bölünmek suretiyle bulunmuştur, 5- Kanat boy ölçümünde; kanatın uzun ekseni yöndeki boy milimetrik olarak, 6- Kanat çapı ölçümünde; kanatın uzun eksenine dik yönündeki en geniş yerinden milimetrik olarak, 7- Kanat rengi ölçümünde; kozalaklardan çıkarılan kanatların gözlem ile dört kategoride ayrımı yapılmıştır. 8- Kozalak çap ve boy ölçümlerinde rakamlar virgülden sonra 0.01, ağırlık ise 0.001 hassasiyetinde ölçülmüştür. Kanat rengi Ilgaz tohum meşceresi ve Mihalıçcık klonal tohum bahçesinden elde edilen her bir kozalaklar için ayrı ayrı gözlemsel olarak tespiti yapılarak, her kozalak için tespit edilen renk ölçüm tablosuna eklenmiştir. Ilgaz tohum meşceresi ile Mihalıçcık klonal tohum bahçesinden toplanan kozalaklardan elde edilen kanat renkleri; 1. Açık kahve, 2. Orta kahve, 3. Kahve 4. Koyu kahve olarak dört renk sınıfı tespiti yapılarak Resim 3.5 de gösterilmiştir. Ancak kanat rengi için herhangi bir istatistiki değerlendirme yapılmamıştır.

48 1 2 3 4 Resim 3.5. Kanata ait renkler [78]. 1. Açık kahve 2. Orta kahve 3. Kahve 4. Koyu kahve 3.3. İstatistiki Değerlendirmeler Araştırmaya konu olan sarıçamın tohum meşceresi ve klonal tohum bahçesine ait kozalak ve tohum özelliklerinin minimum (X min. ), maksimum (X max. ) varyantları, değişim aralığı (R), aritmetik ortalaması (X ort. ), standart sapması (S), varyans (S 2 ) ve varyasyon katsayısı (%Cv) gibi tanıtıcı istatistikler Excel programında yapılmıştır. Ilgaz orijinli tohum meşceresi ve Ilgaz orijinli Mihalıçcık da tesis edilen klonal tohum bahçesine ait kozalak ve tohumların değişkenliği, kozalak ve tohum özellikleri arasındaki ilişkiler Tesadüfi Deneme Parselleri tertibinde tek yönlü

49 varyans analizi tekniği, SPSS Programı kullanılarak; aritmetik ortalama (X ort. ), standart sapma (S), varyasyon katsayısı (%Cv) vb. temel istatistiki parametreler hesaplanarak kozalak ve tohuma ait 11 karakter için ayrı ayrı değerlendirilmiştir. Farklı tohum kaynağındaki ağaç ve kozalak ve tohumlardan elde edilen veriler ışığında tohum meşceresi ile klonal tohum bahçesi arasındaki benzerlik ve farkları ortaya koymak için varyans analizi ve Duncan testi yapılmıştır [90]. Ayrıca, araştırmaya konu Ilgaz orijinli tohum meşceresi ile aynı orijinli klonal tohum bahçesinin kozalak ve tohumlarının ölçülen özellikleri arasında ilişki olup olmadığını belirlemek amacıyla korelasyon analizi yapılmıştır [90].

50 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Ilgaz-Yenice tohum meşceresi ve Mihalıçcık klonal tohum bahçesinden alınan Sarıçam ın (Pinus sylvestris L) kozalak ve tohum özelliklerine ilişkin ölçüm değerleri EK 2 ve EK 3 de verilmiştir. 4.1. Tohum Meşceresi ve Bahçesinin Kozalak ve Tohum Özelliklerine Ait Tanıtıcı İstatistikler Ilgaz-Yenice tohum meşceresi ve Mihalıçcık klonal tohum bahçesinin kozalak ve tohum özelliklerine ait tanıtıcı istatistiki değerleri Çizelge 4.1 de verilmiştir. Çizelge 4.1. Tohum meşceresi ve bahçesinin kozalak ve tohum özellikleri Tohum Meşceresi Kzç Kzb Kzag Kps Ths Thç Thb Thag BrThag Knç Knb (mm) (mm) (gr) (adet) (adet) (mm) (mm) (gr) (gr) (mm) (gr) X min 16.17 34.29 5.15 37.00 6.00 2.29 4.05 0.05 0.003 4.55 14.99 X max 31.81 64.23 22.59 86.00 55.00 3.91 6.39 0.78 0.088 7.73 24.05 R 15,63 29.94 17.44 49.00 49.00 1.62 2.34 0.73 0.085 3.18 9.06 X ort. 23.82 47.93 11.28 58.87 30.18 2.84 5.13 0.319 0.011 5.82 18.57 S 2.76 5.72 3.00 8.46 9.36 0.23 0.52 0.13 0.005 0.71 2.04 S 2 7.63 32.77 9.03 71.62 87.70 0.05 0.27 0.01 0.00003 0.50 4.17 %Cv 11.59 11.94 26.62 14.37 31.01 8.13 10.14 41.94 50.00 12.20 10.99 Tohum Bahçesi X min 16.21 27.79 2.80 39.00 1.00 1.28 2.49 0.01 0.002 3.14 10.81 X max 34.07 62.39 15.02 102.00 65.00 4.80 6.84 0.59 0.044 7.83 22.85 R 17.86 32.60 12.22 63.00 64.00 3.52 4.35 0.58 0.042 4.69 12.04 X ort. 22.11 41.88 7.48 67.49 29.87 2.73 4.79 0.181 0.006 5.31 16.72 S 2.49 5.71 2.42 9.37 10.49 0.44 0.55 0.09 0.003 0.74 2.17 S 2 6.20 32.64 5.90 87.96 110.07 0.20 0.30 0.01 0.00001 0.55 4.73 %Cv 11.26 13.64 32.35 13.97 37.52 16.12 11.48 50.00 50.00 13.96 13.03

51 Çizelge 4.1 de verilen değerler incelendiğinde tohum meşceresinde; en yüksek varyasyon katsayısı sırasıyla BrThag, Thag, Ths ve Kzag karakterlerinde, en düşük varyasyon katsayısı ise Thç, Thb, Knb ve Kzç karakterlerinde iken, tohum bahçesinde ise; en yüksek varyasyon katsayısı tohum meşceresinde olduğu gibi yine sırasıyla BrThag, Thag, Ths ve Kzag karakterlerinde, en düşük varyans ise Kzç, Thb, Knb ve Kzb karakterlerinde belirlenmiştir. Ilgaz orijinli tohum meşceresine ait Kzb 4,79 cm, Kzç 2,38 cm, Kzag 11,27 gr, Ths 30,18 adet olarak tespit edilirken, Kuzeydoğu Anadolu daki doğal sarıçam meşcerelerindeki kozalak ve tohumlara ait ortalama değerler sırasıyla; Sarıkamış Karanlıkdere (2180 m rakımlı) orijinin Kzb 4,32 cm, Kzç 2,32 cm, Kzag 8,42 gr, bir kozalaktaki Ths 22,39 adet; Göle Karıncadüzü (2300 m rakımlı) orijinin Kzb 4,23 cm, Kzç 2,21 cm, Kzag 7,96 gr, bir kozalaktaki Ths 23,04 adet; Oltu Kale (2100 m rakımlı) orijinin Kzb 3,36 cm, Kzç 1,74 cm, Kzag 5,99 gr, bir kozalaktaki Ths 15,68 adet [33] ile çalışmaya konu Ilgaz orijinli tohum meşceresi değerlerinden daha düşük olduğu görülmüştür. Aslında bu sonuç; seleksiyon sonucu baz alınan üstün ağaçların (örnek ağaçların) kozalak ve tohum karakterlerini ifade ettiği için, mukayese edilen diğer sarıçam orijinli populasyonların genel ortalamasından yüksek çıkması seleksiyon sonrası elde edilen kazanç olarak değerlendirilebilir. İklim soğudukça tohumların 1000 dane ağırlıklarının azalması bütün ağaç türlerinde görülen bir gerçektir [7]. Sarıçamda, max. 1000 dane ağırlığı 10,80 gr, min. 1000 dane ağırlığı 9,88 gr, ortalama 1000 dane ağırlığı (15 orijin ortalaması) ise 10,28 gr [7]; sarıçam kozalağında en az 1, en çok 55 adet tohum vardır. Tohum özellikleri orijinine, enleme, yükseltiye, ağacın yaşına ve meşceredeki sosyal durumuna bağlı olarak değişmekle beraber, tohumun ortalama 1000 dane ağırlığı 9,6 gr [27] olarak tespit edilirken, bu çalışmaya konu Ilgaz orijinli tohum meşceresine ait 1000 dane ağırlığı 10,0 gr olarak bulunmuştur. Bu değer, Gezer ve Yücedağ [27] ile Saatçioğlu [7] nun bulduğu değerlerin arasında yer almaktadır. Bir kozalaktaki Ths açısından ise Gezer

52 ve Yücedağ [27] nın 1 ile 55 adet tohum tespitine yakın bir değer olarak bu çalışmada da 6 ile 55 belirlenmiştir. Sarıçam Ilgaz tohum meşceresinin üstün ağaçlarının kozalaklarında bulunan ortalama Kps 58,87 adet ve ortalama Ths 30,18 adet olarak tespit edilirken, Boydak [10], Eskişehir Çatacık mıntıkasında yıllara göre bir kozalakta bulunan ortalama karpel ve tohum sayısı sırasıyla; 1971 yılında farklı sarıçam bireylerinin kozalaklarında bulunan ortalama Kps 79,51 adet ve ortalama Ths 31,90 adet iken; 1973 yılında ise farklı sarıçam bireylerinin kozalaklarında bulunan ortalama Kps 77,19 adet ve ortalama Ths 23,47 adet olduğunu, 1971 yılında farklı sarıçam meşcerelerinin kozalaklarında bulunan ortalama Kps 81,54 adet ve ortalama Ths 35,29 adet olarak tespit etmiştir. Bu çalışmada tespit edilen değerlerin Kps ve Ths değerleri bakımından Boydak [10] daki değerlerden düşük kaldığı görülmüştür. Sarıçam Ilgaz tohum meşceresinin üstün ağaçlarının kozalak ve tohumlarına ait ortalama Kzag 11,27 gr, Kzb 4,79 cm, Kzç 2,38 cm ve Thb 5,13 mm olarak tespit edilirken, Ürgenç [12], Eskişehir Çatacık taki sarıçam tohum meşceresi üstün ağaçların kozalak ve tohumunda tespit ettiği karakterlerin; sırasıyla ortalama değerlerini Kzag 7,32 gr, Kzb 4,0 cm, Kzç 2,37 cm ve Thb 4,52 mm olarak tespit etmiştir. Bu çalışmada tespit edilen değerlerin Ürgenç [12] in tespit ettiği değerlerden daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Ilgaz orijinli Mihalıçcık klonal tohum bahçesinin kozalak ve tohuma ait ortalama Kzag 7,48 gr, Kzb 4,18 cm, Kzç 2,21 cm ve Thb 4,79 mm olarak tespit edilirken, Ürgenç [12], Eskişehir Çatacık orijinli İstanbul Bahçeköy tohum bahçesinde kullanılan klonların kozalak ve tohumunda tespit ettiği karakterlerin; sırasıyla ortalama değerlerini Kzag 11,18 gr, Kzb 4,80 cm ve Kzç 2,34 cm ve Thb 5,14 mm olarak tespit etmiştir. Bu çalışmada tespit edilen değerlerin Kzag, Kzb, Kzç ve Thb açısından Ürgenç [12] deki değerlerden genel olarak düşük kaldığı görülmüştür.

53 Sarıçam Ilgaz-Yenice tohum meşceresinin üstün ağaçlarının tohumlarına ait ortalama Thb 5,13 mm, Thç 2,83 mm ve Thag 10,00 gr olarak tespit edilirken, Şevik [91], sarıçamın I. Islah zonundaki tescili yapılmış 9 tohum meşceresinin tohumunda tespit ettiği karakterlerin; sırasıyla ortalama değerlerini Ilgaz- Yenice için; Thb 4,96 mm, Thç 2,84 mm ve Thag 10,19 gr, Eskipazar- Ulupınar için; Thb 4,84 mm, Thç 2,80 mm ve Thag 10,40 gr, Çamlıdere- Benliyayla için; Thb 4,77 mm, Thç 2,81 mm ve Thag 10,35 gr, Akyazı- Dokurcun için; Thb 4,90 mm, Thç 2,90 mm ve Thag 10,28 gr, Aladağ-Aladağ için; Thb 4,73 mm, Thç 2,82 mm ve Thag 9,78 gr, Daday-Ballıdağ için; Thb 4,89 mm, Thç 2,92 mm ve Thag 10,44 gr, Daday-Sarıçam için; Thb 4,88 mm, Thç 2,85 mm ve Thag 8,77 gr, Beypazarı-Eğriova için; Thb 4,92 mm, Thç 2,86 mm ve Thag 10,54 gr, Çamlıdere-Benliyayla-2 için; Thb 4,82 mm, Thç 2,83 mm ve Thag 9,97 gr olarak tespit etmiştir. Bu çalışmada tespit edilen değerlerin Şevik, [91] in 9 tohum meşceresinde tespit ettiği Thç karakter değeri bakımından örtüşürken, Thb karakter değeri bakımından daha yüksek olduğu, Thag karakter değeri bakımdan ise Daday-Sarıçam tohum meşceresi hariç diğer tohum meşcereleri ile örtüşmekte olduğu görülmektedir. Sarıçam Ilgaz-Yenice tohum meşceresinin üstün ağaçlarının tohumlarına ait ortalama Thb 5,13 mm, Thç 2,83 mm ve Thag 10,00 gr olarak tespit edilirken, Turna [43], sarıçamın 1.2 ıslah zonunda tescili yapılmış tohum meşcerelerinin tohumunda tespit ettiği karakterlerin; sırasıyla ortalama değerlerini Vezirköprü-Samsun için; Thb 4,70 mm, Thç 2,64 mm ve Thag 9,78 gr, Ilgaz-Yenice için; Thb 4,68 mm, Thç 2,51 mm ve Thag 10,09 gr, Bolu-Aladağ için; Thb 4,64 mm, Thç 2,69 mm ve Thag 10,55 gr, Akyazı- Adapazarı için; Thb 4,85 mm, Thç 2,87 mm ve Thag 10,49 gr olarak tespit etmiştir. Bu çalışmada bulunan değerlerin Turna [43] in yukarıdaki tohum meşcerelerinde tespit ettiği Thç ve Thb karakter değerleri ile yakın değerler bulunurken, Thb karakter değeri bakımından ise daha yüksek olduğu belirlenmiştir.

54 4.2. Tohum Meşceresi ve Tohum Bahçesinin Kozalak ve Tohum Özellikleri Bakımından Karşılaştırılması Tohum Meşceresi ve bahçesinin kozalak ve tohum özelliklerine ilişkin 11 karakter üzerinde yapılan varyans analizi sonuçları Çizelge 4.2 de verilmiştir. Çizelge 4.2. Tohum kaynaklarına göre kozalak ve tohum özelliklerine ilişkin varyans analizi Özellik Varyans kaynağı Kareler Toplamı Serbestlik derecesi Kareler Ortalamsı F Oranı Önem düzeyi (p) Gruplar arası(ga) 875.948 1 875.948 126.620 0.000 Kzç Grup içi (Gİ) 8287.703 1198 6.918 Toplam 9163.651 1199 GA 10987.224 1 10987.224 335.914 0.000 Kzb Gİ 39184.670 1198 32.708 Toplam 50171.894 1199 GA 4327.730 1 4327.730 579.470 0.000 Kzag Gİ 8947.171 1198 7.468 Toplam 13274.901 1199 GA 20204.813 1 20204.813 253.209 0.000 Kps Gİ 95594.437 1198 79.795 Toplam 115799.25 1199 GA 1474.083 1 1474.083 14.906 0.000 Ths Gİ 118473.46 1198 98.893 Toplam 119947.55 1199 GA 3.580 1 3.580 28.224 0.000 Thç Gİ 151.940 1198 0.127 Toplam 155.520 1199 GA 34.098 1 34.098 117.183 0.000 Thb Gİ 348.591 1198 0.291 Toplam 382.689 1199 GA 5.715 1 5.715 437.283 0.000 Thag Gİ 15.657 1198 1.307E-02 Toplam 21.372 1199 GA 5.233E-03 1 5.233E-03 262.354 0.000 BrThag Gİ 2.389E-02 1198 1.995E-05 Toplam 2.913E-02 1199 GA 81.037 1 81.037 153.424 0.000 Knç Gİ 632.770 1198 0.528 Toplam 713.807 1199 GA 1081.917 1 1081.917 242.815 0.000 Knb Gİ 5337.962 1198 4.456 Toplam 6419.879 1199

55 Çizelge 4.2 den anlaşıldığı üzere; tohum kaynağı faktörü; kozalağa ait Kzç, Kzb, Kzag ve Kps ile tohuma ait Ths, Thç, Thb, Thag, BrThag, Knç ve Knb karakterleri üzerinde istatistiki anlamda %99 önem düzeyinde önemli farklılığa sebebiyet vermiş olduğu görülmektedir. Farklı tohum kaynaklarına ait kozalak ve tohum özellikleri çoklu teste tabi tutulduğunda; Kzç, Kzb, Kzag Ths, Thç, Thb, Thag, BrThag, Knç ve Knb özellikleri bakımından tohum meşceresinin, buna karşın yalnızca Kps özelliği bakımından tohum bahçesinin daha yüksek değere sahip olduğu saptanmıştır (Çizelge 4.3). Çizelge 4.3. Tohum kaynaklarına göre incelenen karakterlerin karşılaştırılması Tohum Kaynağı Kzç Kzb Kzag Kps Ths Thç Thb Thag BrThag Knç Knb HG* HG* HG* HG* HG* HG* HG* HG* HG* HG* HG* TM a a a b a a a a a a a TB b b b a b b b b b b b *HG=Homojen Grup Bu çalışmada, tohum kaynaklarına ait kozalak ve tohum özelliklerinin istatistiki mukayesesinde ortaya çıkan, genel kaide ve tespitlerin aksine bir durum ortaya çıkmıştır. Nitekim Kps dışındaki diğer on karakter tohum meşceresinde tohum bahçesine göre daha yüksek değerler göstermiştir. Bu durum; tohum bahçesinin, sarıçamın dünya üzerindeki en güney enlemindeki doğal yayılışını gerçekleştirdiği sınırlarda [19], ekstremite arz eden ve dolayısıyla uygun olmayan yetişme ortamında tesis edilmiş olabileceği ile açıklanabilir. Zira, kozalak hasat zamanında (2004 yılı) tesis alanında batı istikametinde dikilen rametlerin toplamının 2/5 inin kitlesel olarak kuruduğu ve döllenmenin sadece doğu istikametinde kalan bireyler arasında olduğu gözlenmiştir. Ağaçlardaki kurumaya bakım tedbirlerinin yapılmaması ve özellikle ekstrem kuraklığın sebep olabileceği düşünülmektedir. Ayrıca, her

56 ne kadar, tohum bahçeleri o populasyonun yayılış sahası dışında, güney enlem ve daha düşük rakımlarında tesis edilmesi, tohum bahçesinin tesis prensipleri arasında olmasına [3, 92] rağmen, Ilgaz orijinli tohum meşceresinden seçilen üstün ağaçlardan müteşekkil klonal tohum bahçesinin Eskişehir Mihalıçcık ekolojisine uyum gösteremediği kanaatini de betimlemektedir. Hatta, ölçülen karakterlerdeki tohum meşceresi lehine olan yüksek değerler, Ilgaz ekolojik koşullarının Mihalıçcık a göre sarıçam için daha optimum koşulları gösterdiğini delillendirmektedir. Tohum meşceresi ile bahçesinin tesis edildiği alana en yakın meteoroloji istasyonu verileri baz alınarak Wiersma ya göre yapılan vejetasyon süresi tespitlerinde; Ilgaz tohum meşceresinin bulunduğu lokalitenin vejetasyon süresi; 188 gün, Mihalıçcık klonal tohum bahçesinin bulunduğu lokalitenin vejetasyon süresi ise 217 gün olarak belirlenmiştir. Bu sonuçlar, genel kabul gören 10 günlük vejetasyon süresi [93] farklılığının dışında 29 günlük bir vejetasyon süresi farklılık göstermesi nedeniyle yetişme muhitlerinin benzer özellikler göstermediğini teyit etmektedir. Ayrıca, Thornthwaite göre; Ilgaz tohum meşceresi C 1 B ı 1 d b 3 iken Mihalıçcık tohum bahçesi ise C 1 B s 2 b 3 iklim tipine girmektedir. Burada üçüncü karakterleri gösteren d; su fazlası yok veya çok az bulunan iklim tipini gösterirken, s 2 ; kışın çok kuvvetli su fazlası bulunan iklim parametreleri farklılık göstermektedir. Tohum bahçeleri, bilindiği üzere genellikle fenotipik olarak belirlenen doğal meşcerelerden seçilen üstün ağaçlardan alınan vejetatif veya generatif materyal ile tesis edilmektedir. Çalışmaya konu tohum bahçesi de, bu özelliğe sahip tohum meşceresinden seçilen 30 üstün ağaç ile tesis edilmiştir. Her ne kadar meşcereden seçilen üstün ağaçlara ait kozalak ve tohum özellikleri üzerinde bu çalışma gerçekleştirilmiş olmasına rağmen, bahçenin tesisinde kullanılan üstün ağaçlar (klonlar) ile aynı fertler olmayabilir. Zira, Ilgaz tohum meşceresi 65,0 ha lık bir alanı kaplamaktadır. Klonal tohum bahçesi ile tohum meşceresi arasında araştırılan özellikler bakımından fark çıkmasının bir sebebi de bu olabilir.

57 4.3. Üstün Ağaçların Tohum Meşceresi Kozalak ve Tohum Özelliklerine Etkisi Ilgaz orijinli tohum meşceresindeki kozalak ve tohum özelliklerine ilişkin hesaplanan varyans oranları Çizelge 4.4 de verilmiştir. Çizelge 4.4. Tohum meşceresindeki üstün ağaçların kozalak ve tohum özellikleri bakımından karşılaştırılmasına ilişkin varyans analizi Özellik Varyans kaynağı Kareler Toplamı Serbestli derecesi Kareler Ortalaması F Oranı Önem düzeyi (p) Gruplararası(GA) 3156.706 29 108.852 43.811 0.000 Kzç Grup içi (Gİ) 1416.209 570 2.485 Toplam 4572.915 599 GA 14287.092 29 492.658 52.529 0.000 Kzb Gİ 5345.894 570 9.379 Toplam 19632.986 599 GA 3515.357 29 121.219 36.424 0.000 Kzag Gİ 1896.982 570 3.328 Toplam 5412.339 599 GA 27301.268 29 941.423 34.390 0.000 Kps Gİ 15603.850 570 27.375 Toplam 42905.118 599 GA 19494.548 29 672.226 11.596 0.000 Ths Gİ 33042.650 570 57.970 Toplam 52537.198 599 GA 23.723 29 0.818 58.457 0.000 Thç Gİ 7.977 570 1.399E-02 Toplam 31.700 599 GA 154.009 29 5.311 286.915 0.000 Thb Gİ 10.550 570 1.851E-02 Toplam 164.559 599 GA 3.896 29 0.134 12.192 0.000 Thag Gİ 6.281 570 1.102E-02 Toplam 10.177 599 GA 2.269E-03 29 7.823E-05 2.829 0.000 BrThag Gİ 1.576E-02 570 2.765E-05 Toplam 1.803E-02 599 GA 275.387 29 9.496 201.922 0.000 Knç Gİ 26.806 570 4.703E-02 Toplam 302.193 599 GA 2473.604 29 85.297 1802.86 6 0.000 Knb Gİ 26.968 570 4.731E-02 Toplam 2500.572 599

58 Çizelge 4.4 de yer alan F değerlerinden görüldüğü gibi kozalak ve tohum özelliklerinden Kzç, Kzb, Kzag, Kps, Ths, Thç, Thb, Thag, BrThag, Knç ve Knb özellikleri bakımından üstün ağaçlar (Plus ağaçlar) arasında istatistiksel bakımından %99,9 önem düzeyinde (P> 0,001) anlamlı fark olduğu ortaya çıkmıştır. Çizelge 4.5 de tohum meşceresindeki üstün ağaçlar arasında belirlenen bu anlamlı farklılıkların hangileri arasında olduğunu belirlemek için Duncan Testi uygulanarak, ölçülen özellikler bakımından homojen gruplar oluşturulmuştur. Çoklu test sonucuna göre; tohum meşceresindeki üstün ağaçlar arasında Kzç bakımında 13, Kzb bakımından 10, Kzag bakımından 12, Kps bakımından 14, Ths bakımından 12, Thç bakımından 14, Thb bakımından 19, Thag bakından 15, BrThag bakımından 5, Knç bakımından 20 ve Knb bakımından 20 homojen grup altında toplanmaktadır. Ilgaz tohum meşceresindeki üstün ağaçlar Kzç özelliği bakımından 9 ve 24 nolu üstün ağaçlar 1. homojen grupta yer alarak en yüksek Kzç değerlerini göstermiştir. Buna karşın, 21 nolu üstün ağaç ise bu özellik bakımından en son homojen grupta yer almıştır. Diğer bir ifadeyle en düşük Kzç değeri göstermiştir. Kzb özelliği bakımından 6-24-4-17-9 ve 27 nolu üstün ağaçlar 1. homojen grupta yer alarak en yüksek Kzb değerlerini göstermiştir. Buna karşın, 21 nolu üstün ağaç ise bu özellik bakımından en son homojen grupta yer almıştır. Kzag özelliği bakımından 9 ve 24 nolu üstün ağaçlar 1. homojen grupta yer alarak en yüksek Kzag değerlerini göstermiştir. Buna karşın, 21 nolu üstün ağaç ise bu özellik bakımından en son homojen grupta yer almıştır.

59 Kps özelliği bakımından 9 ve 4 nolu üstün ağaçlar 1. homojen grupta yer alarak en yüksek Kps değerlerini göstermiştir, buna karşın, 16 ve 21 nolu üstün ağaçlar ise bu özellik bakımından en son homojen grupta yer almıştır. Ths özelliği bakımından 4-9 ve 17 nolu üstün ağaçlar 1. homojen grupta yer alarak en yüksek Ths değerlerini göstermiştir. Buna karşın, 16-3-21 nolu üstün ağaçlar ise bu özellik bakımından en son homojen grupta yer almıştır. Thç özelliği bakımından 24-12 ve 30 nolu üstün ağaçlar 1. homojen grupta yer alarak en yüksek Thç değerlerini göstermiştir, buna karşın, 3-17 ve 7 nolu üstün ağaçlar ise bu özellik bakımından en son homojen grupta yer almıştır. Thb özelliği bakımından 27 nolu üstün ağaç 1. homojen grupta yer alarak en yüksek Thb değerini göstermiştir. Buna karşın, 3 nolu üstün ağaç ise bu özellik bakımından en son homojen grupta yer almıştır. Thag özelliği bakımından 4-24-9-10-17 ve 19 nolu üstün ağaçlar 1. homojen grupta yer alarak en yüksek Thag değerlerini göstermiştir. Buna karşın, 3 ve 21 nolu üstün ağaçlar ise bu özellik bakımından en son homojen grupta yer almıştır. BrThag özelliği bakımından 10-24-19-12-27-16-15-26-28-6-30-8-11 ve 14 nolu üstün ağaçlar 1. homojen grupta yer alarak en yüksek BrThag değerlerini göstermiştir. Buna karşın, 29-1 ve 9 nolu üstün ağaç ise bu özellik bakımından en son homojen grupta yer almıştır. Knç özelliği bakımından 9 nolu üstün ağaç homojen grupta yer alarak en yüksek Knç değerini göstermiştir. Buna karşın, 1 ve 22 nolu üstün ağaçlar ise bu özellik bakımından en son homojen grupta yer almıştır. Knb özelliği bakımından 17 nolu üstün ağaçlar homojen grupta yer alarak en yüksek Knb değerlerini göstermiştir. Buna karşın, 20 nolu üstün ağaç ise

60 bu özellik bakımından en son homojen grupta yer almıştır. Kzç, Kzb, Kzag, Kps, Ths ve Thag karakterleri 4 ve 9 nolu üstün ağaçlarda ayrıca, Kzç, Kzb, Kzag, Thag ve BrThag özellikleri 24 nolu üstün ağaçta her zaman 1. ve 2. homojen gruplarda yer alarak en yüksek kozalak ve tohum karakter değerlerini göstermiştir. Kzç, Kzb, Kzag, Kps, Ths, Thç, Thb, Thag, Knç ve Knb karakterleri ise; 21 nolu üstün ağaçta genel olarak son homojen gruplarda yer alarak, en düşük kozalak ve tohum karakter değerlerini göstermiştir.

Çizelge 4.5. Tohum meşceresindeki bireylerin kozalak ve tohum özellikleri bakımından gruplandırılmasına ilişkin Duncan testi sonuçları [90]. Kzç Kzb Kzag Kps Ths Thç Thb Thag BrThag Knç Knb No HG* No HG* No HG* No HG* No HG* No HG* No HG* No HG* No HG* No HG* No HG* 9 a 6 A 9 a 9 a 4 a 24 A 27 a 4 a 10 a 9 a 17 a 24 a 24 Ab 24 ab 4 ab 9 a 12 A 19 b 24 ab 24 a 30 b 28 b 17 b 4 Ab 17 bc 17 b 17 ab 30 ab 28 bc 9 abc 19 ab 2 bc 6 c 12 b 17 Ab 4 bc 18 bc 2 bc 27 bc 9 cd 10 abc 12 ab 16 bcd 26 c 4 b 9 Ab 6 cd 12 bc 29 bc 16 bc 24 cd 17 abcd 27 ab 6 cde 16 d 2 bc 27 Ab 26 cd 6 bc 18 cd 9 bc 12 de 19 abcd 16 abc 28 def 27 e 26 bcd 26 B 27 cde 2 cd 24 cde 19 cd 15 e 6 bcde 15 abc 27 ef 9 e 18 cde 28 C 19 cde 25 cd 6 cde 25 D 6 f 12 bcde 26 abc 24 fg 4 e 6 cdef 15 C 12 cdef 5 de 7 cde 15 de 26 fg 27 cdef 28 abc 26 fgh 14 f 10 def 18 C 2 defg 26 def 19 cde 4 ef 10 fg 28 cdef 6 abc 12 ghi 18 f 27 def 10 C 11 defg 19 defg 11 cdef 10 efg 18 fg 2 cdefg 30 abcd 8 hij 19 g 30 def 5 C 15 defg 15 efgh 28 cdefg 26 efg 30 gh 15 cdefgh 8 abcd 4 ijk 24 h 15 ef 16 Cd 18 efg 7 efghi 23 cdefg 2 efg 1 hi 11 defghi 11 abcd 14 jk 22 h 19 efg 19 Cd 10 efg 27 fghi 12 defgh 23 efg 13 hij 7 efghi 14 abcd 23 kl 12 i 5 efg 11 Cd 16 fg 1 ghi 27 defgh 22 fgh 4 ijk 18 efghij 5 bcde 19 lm 10 i 16 efg 7 De 5 fg 14 ghi 25 defghi 13 fgh 16 jkl 29 efghijk 7 bcde 29 lm 15 j 11 fg 14 E 30 g 11 hij 1 defghi 14 fghi 2 kl 14 efghijk 17 bcde 13 m 5 jk 25 gh 22 Ef 25 h 23 hij 14 defghi 28 ghij 17 l 16 efghijk 13 bcde 17 m 30 jk 29 hi 12 Ef 14 hi 8 hijk 10 defghi 8 ghij 14 m 26 efghijk 2 bcde 5 m 23 k 23 hi 25 Ef 22 hij 3 ijk 13 defghij 29 hijk 23 n 30 fghijkl 22 bcde 25 n 25 l 22 hij 13 Ef 28 hij 22 ijkl 15 efghij 6 ijk 22 n 8 ghijklm 20 bcde 3 o 11 m 28 hijk 29 Efg 23 hij 28 ijkl 8 fghij 1 Jk 25 n 23 ghijklm 3 bcde 18 oö 1 n 14 hijk 8 Fgh 29 hijk 30 jkl 30 ghij 11 Kl 29 o 13 hijklm 18 bcde 11 oö 7 n 1 ijk 23 Ghi 1 ijk 24 kl 20 ghij 20 Kl 7 ö 25 ijklm 25 bcde 15 oö 13 o 3 ijk 20 Ghi 7 ijk 29 kl 22 hijk 18 Kl 8 ö 22 jklm 23 bcde 10 öp 8 o 20 jkl 1 Ghi 8 jk 20 kl 5 hijk 5 L 5 p 5 klm 21 bcde 21 pr 29 ö 13 kl 2 Hi 13 k 13 l 26 ijk 21 M 11 r 20 lmn 4 cde 7 r 21 p 7 kl 30 Hi 3 k 10 l 16 jkl 3 mn 21 r 1 mn 29 de 20 s 3 r 8 l 3 İ 20 k 16 m 3 kl 17 mn 20 r 3 no 1 de 1 ş 2 s 21 m 21 J 21 l 21 n 21 l 7 N 3 s 21 o 9 e 22 ş 20 ş *; aynı harfler benzer grupları göstermektedir. 61

62 4.4. Klonların Tohum Bahçesi Kozalak ve Tohum Özelliklerine Etkisi Tohum bahçesinde kullanılan klonlara ait kozalak ve tohum özelliklerine ilişkin hesaplanan varyans analizi sonuçları Çizelge 4.6 da verilmiştir. Çizelge 4.6. Tohum bahçesinde kullanılan klonlara göre kozalak ve tohum özelliklerine ilişkin varyans analizi Özellik Varyans kaynağı Kareler Toplamı Serbestlik derecesi Kareler Ortalaması F Oranı Önem düzeyi (p) Gruplar arası(ga) 2495.640 29 86.057 40.235 0.000 Kzç Grup içi (Gİ) 1219.148 570 2.139 Toplam 3714.788 599 GA 15882.083 29 547.658 85.068 0.000 Kzb Gİ 3669.601 570 6.438 Toplam 19551.684 599 GA 2438.087 29 84.072 43.694 0.000 Kzag Gİ 1096.744 570 1.924 Toplam 3534.831 599 GA 27716.068 29 955.726 21.814 0.000 Kps Gİ 24973.250 570 43.813 Toplam 52689.318 599 GA 30404.015 29 1048.414 16.818 0.000 Ths Gİ 35532.250 570 62.337 Toplam 65936.265 599 GA 67.846 29 2.340 25.452 0.000 Thç Gİ 52.394 570 9.192E-02 Toplam 120.240 599 GA 124.452 29 4.291 41.056 0.000 Thb Gİ 59.580 570 0.105 Toplam 184.032 599 GA 3.192 29 0.110 27.418 0.000 Thag Gİ 2.288 570 4.014E-03 Toplam 5.480 599 GA 2.371E-03 29 8.176E-05 13.336 0.000 BrThag Gİ 3.495E-03 570 6.131E-06 Toplam 5.866E-03 599 GA 192.130 29 6.625 27.276 0.000 Knç Gİ 138.447 570 0.243 Toplam 330.577 599 GA 1909.503 29 65.845 40.448 0.000 Knb Gİ 927.887 570 1.628 Toplam 2837.390 599

63 Çizelge 4.6 da yer alan F değerlerinden görüldüğü gibi; Kzç, Kzb, Kzag, Kps, Ths, Thç, Thb, Thag, BrThag, Knç ve Knb özellikleri bakımından klonlar arasında % 99,9 önem düzeyinde (P> 0,001) anlamlı fark olduğu ortaya çıkmıştır. Çizelge 4.7 de tohum bahçesindeki klonlar arasında belirlenen bu farklılıklara Duncan Testi uygulanarak ölçülen özellikler bakımından homojen gruplar oluşturulmuştur. Çoklu test sonucuna göre; Tohum bahçesindeki klonlar arasında Kzç bakımında 14, Kzb bakından 16, Kzag bakımından 10, Kps bakımından 17, Ths bakımından 13, Thç bakımından 10, Thb bakımından 11, Thag bakından 14, BrThag bakımından 10, Knç bakımından 12 ve Knb bakımından 15 homojen grup altında toplanmaktadır. Mihalıçcık klonal tohum bahçesindeki ağaçlar Kzç özelliği bakımından 17-22-5 ve 29 nolu klonlar 1. homojen grupta yer alarak en yüksek Kzç değerlerini göstermiştir, buna karşın, 9 nolu klon ise bu özellik bakımından en son homojen grupta yer almıştır. Diğer bir ifadeyle en düşük Kzç değeri göstermiştir. Kzb özelliği bakımından 17 ve 22 nolu klonlar 1. homojen grupta yer alarak en yüksek Kzb değerlerini göstermiştir, buna karşın 30 ve 9 nolu klonlar bu özellik bakımından en son homojen grupta yer almıştır. Kzag özelliği bakımından 17-22-29-5 ve 28 nolu klonlar 1. homojen grupta yer alarak en yüksek Kzag değerlerini göstermiştir, buna karşın, 15 nolu klon ise bu özellik bakımından en son homojen grupta yer almıştır.

64 Kps özelliği bakımından 22 nolu klon 1. homojen grupta yer alarak en yüksek Kps değerlerini göstermiştir, buna karşın, 3 nolu klon ise en düşük Kps değeri ile en son homojen grupta yer almıştır. Ths özelliği bakımından 22-24 ve 17 nolu klonlar 1. homojen grupta yer alarak en yüksek Ths değerlerini göstermiştir, buna karşın 9 nolu klon Ths özelliği en düşük değerle en son homojen grupta yer almıştır. Thç özelliği bakımından 6-27-2-17-8-11-22-29 ve 23 nolu klonlar 1. homojen grupta yer alarak en yüksek Thç değerlerini göstermiştir, buna karşın 5-25 ve 26 nolu klonlar bu özellik bakımından en son homojen grupta yer almıştır. Thb özelliği bakımından 17-5-29-23-4-6-8-3-2 ve 1 nolu klonlar 1. homojen grupta yer alarak en yüksek Thb değerlerini göstermiştir, buna karşın 12 ve 9 nolu klonlar bu özellik bakımından en son homojen grupta yer almıştır. Thag özelliği bakımından 22-17-24-4-16-1-10 ve 29 nolu klonlar 1. homojen grupta yer alarak en yüksek Thag değerlerini göstermiştir, buna karşın 30 nolu klonlar bu özellik bakımından en son homojen grupta yer almıştır. BrThag özelliği bakımından 4-3-17-5-10-16-8 ve 23 nolu klonlar 1. homojen grupta yer alarak en yüksek BrThag değerlerini göstermiştir, buna karşın 12-19-14-30 ve 20 nolu klonlar bu özellik bakımından en son homojen gruplarda yer almıştır. Knç özelliği bakımından 5-29 ve 22 nolu klonlar 1. homojen grupta yer alarak en yüksek Knç değerlerini göstermiştir, buna karşın 30-12 ve 14 nolu klonlar bu özellik bakımından en son homojen gruplarda yer almıştır. Knb özelliği bakımından 5 nolu klon 1. homojen grupta yer alarak en yüksek Knb değerini göstermiştir, buna karşın 24 nolu klon bu özellik bakımından en son homojen grupta yer almıştır.

65 Kzç, Kzb, Kzag, Ths, Thç, Thag, Knç ve Knb karakterleri 17 ve 22 nolu klonlarda her zaman 1. ve 2. homojen gruplarda yer alarak en yüksek kozalak ve tohum karakter değerlerini göstermiştir. Kzç, Kzb, Kzag, Ths, Thb, Thag, Knç ve Knb karakterleri ise; 9 ve 30 nolu klonlarda genel olarak son homojen gruplarda yer alarak en düşük kozalak ve tohum karakter değerlerini göstermiştir. Klonal tohum bahçesinde ölçülen karakterler bakımından genellikle 5-17-22 ve 29 nolu ağaçlar daha yüksek değere sahip klonlar olurken, 9 ve 30 nolu ağaçlar daha düşük değer gösteren klonlar olarak kabul edilebilmektedir.

Çizelge 4.7. Tohum bahçesindeki klonların kozalak ve tohum özellikleri bakımından gruplandırılmasına ilişkin Duncan testi sonuçları [90]. Kzç Kzb Kzag Kps Ths Thç Thb Thag BrThag Knç Knb No HG* No HG* No HG* No HG* No HG* No HG* No HG* No HG* No HG* No HG* No HG* 17 a 17 A 17 a 22 a 22 a 6 A 17 a 22 a 4 a 5 a 5 a 22 a 22 A 22 a 18 b 24 ab 27 ab 5 a 17 ab 3 ab 29 ab 26 b 5 a 5 B 29 a 19 bc 17 abc 2 ab 29 a 24 abc 17 ab 22 ab 17 b 29 a 29 Bc 5 ab 12 bcd 20 bcd 17 ab 23 a 4 abc 5 abc 17 b 3 bc 28 b 26 Bc 28 ab 28 bcde 16 bcd 8 ab 4 a 16 abc 10 abcd 27 bc 1 bcd 27 b 25 Bc 27 bc 16 bcdef 1 bcd 11 ab 6 ab 1 abcd 16 abcd 1 bc 22 bcd 11 bc 27 Bcd 2 c 20 cdefg 29 cde 22 ab 8 ab 10 abcd 8 abcd 2 cd 4 cde 2 bc 2 Cd 6 c 1 defg 21 def 29 abc 3 abc 29 abcd 23 abcde 23 de 25 cde 6 bcd 28 De 26 c 14 defgh 10 efg 23 abcd 2 abc 3 bcde 24 bcdef 3 de 29 de 26 bcd 4 Ef 4 c 29 efghi 12 efgh 3 bcde 1 abc 5 cde 29 bcdef 10 de 23 ef 4 bcd 6 Fg 14 c 2 fghi 19 efgh 20 cdef 11 bcd 25 def 11 bcdef 6 de 28 fg 18 bcd 11 Fg 25 c 17 ghij 7 efgh 14 cdefg 7 bcd 8 defg 18 bcdef 8 def 20 fg 20 bcde 8 Fgh 20 cd 25 ghij 25 efgh 7 cdefg 27 bcd 2 efgh 1 bcdef 25 def 8 fg 25 bcde 10 Ghi 11 cd 30 ghij 2 efgh 30 cdefg 26 bcd 27 fgh 25 bcdef 13 def 21 gh 19 bcde 14 Ghij 18 de 11 ghij 5 efgh 18 defg 25 bcd 23 fgh 22 bcdef 4 def 16 gh 14 cdef 20 Ghijk 19 de 10 ghijk 28 efgh 24 defg 21 cd 28 fgh 2 bcdef 28 defg 2 gh 16 defg 7 Hijkl 16 e 9 ghijk 4 efgh 4 efg 18 cd 7 fghi 27 bcdef 24 efgh 10 gh 1 efgh 19 hijklm 23 e 27 ghijk 6 fgh 28 efg 22 d 18 fghi 13 cdefg 11 efgh 11 ghi 12 efgh 13 İjkl 8 ef 4 hijkl 27 fgh 16 efgh 28 de 13 ghij 28 defg 7 efgh 18 ghi 8 fghi 21 İjklm 1 ef 26 ijklm 26 fghi 10 efgh 15 ef 11 ghij 9 efg 20 fghi 12 hij 23 ghij 16 Jkl 10 efg 6 jklmn 8 ghij 19 fgh 13 fg 20 ghij 26 efg 16 fghi 13 hij 13 hij 12 Kl 12 fg 15 klmno 14 ghij 13 fgh 24 fgh 14 ghij 7 fg 19 fghi 14 hijk 10 ijk 1 L 13 g 21 lmno 3 hijk 15 fgh 10 ghi 26 hijk 15 fg 21 ghi 27 ijk 7 jkl 3 M 21 g 23 lmno 13 hijk 21 gh 14 ghi 21 hijkl 6 gh 26 hi 19 ijk 21 klm 24 Mn 7 g 5 mno 15 ijkl 9 H 16 hij 6 ijkl 21 hi 9 ij 15 jkl 15 klm 23 Mno 3 h 8 mno 23 jkl 1 İ 19 hij 12 jkl 12 hij 18 jk 9 kl 30 lm 18 No 24 h 7 no 18 jkl 12 İ 20 ij 15 kl 19 ij 15 jk 6 lm 3 M 15 O 30 hi 24 oö 11 kl 5 İj 30 j 19 l 14 ij 30 kl 30 mn 24 M 30 Ö 9 i 13 ö 30 l 25 İj 12 k 9 m 30 ij 12 l 7 n 9 N 9 Ö 15 j 3 p 9 m 26 J 9 k 30 n 20 j 14 l 24 o *; aynı harfler benzer grupları göstermektedir. 66

67 4.5. Tohum Meşceresi Kozalak ve Tohum Özellikleri Arasındaki İlişkiler Araştırmaya obje Ilgaz orijinli tohum meşceresinin kozalak ve tohumların ölçülen özellikleri arasında ilişki olup olmadığını ortaya koymak amacıyla korelasyon analizi yapılmış ve elde edilen sonuçlar Çizelge 4.8 de verilmiştir. Çizelge 4.8 deki değerlerden anlaşılacağı üzere, kozalak ve tohum özellikleri arasında ve özelliklerin kendi içerisinde genellikle istatistiksel bakımdan anlamlı (P < 0,05) ilişki olduğu söylenebilir. Ancak, Thç ile Kzç, Thb, BrThag, Knç ve Knb arasında; Kzb ile Thç, Thb, Ths, BrThag ve Knç arasında; Kzag ile Thç, Thb, BrThag, Knç ve Knb arasında; Kps ile Thb, Thag, Knç ve Knb arasında; Ths ile Thb, Knç ve Knb arasında; Thç ile Thag, BrThag, Knç ve Knb arasında; Thb ile Thag, BrThag ve Knç arasında; Thag ile BrThag, Knç ve Knb arasında; BrThag ile Knç ve Knb arasında; Knç ile Knb arasında güçlü bir ilişki saptanmamıştır. Ths ile Thç, Kps ile Thç ve Kps ile BrThag arasında istatistiksel bakımdan sırasıyla (r = 0,057, r= 0,059, r=-0,045, P > 0,05) anlamlı bir ilişkinin olmadığı belirlenmiştir. Bununla birlikte, Ths ile BrThag arasında (r=-0,102, P<0,05) negatif yönde zayıf bir ilişki söz konusudur. Ayrıca, Kps ile BrThag arasında negatif yönlü zayıf bir ilişki tespit edilmiştir. Tohum meşceresindeki kozalak ve tohuma ait Kzç ile Kzb, Kzag, Kps, Ths, Thag; Kzb ile Kzag, Kps, Thag, Knb; Kzag ile Kps, Ths, Thag; Kps ile Ths; Ths ile Thag; Thç ile Thb ve Thb ile Knb karakterleri arasında pozitif yönde güçlü bir ilişki (r 0,5, P<0,05) saptanmıştır. Söz konusu karakterlere ait korelasyon denklemleri ve korelasyon katsayıları Şekil 4.1. de verilmiştir.

Çizelge 4.8. Tohum meşceresindeki üstün ağaçların kozalak ve tohum özellikleri arasındaki ilişkiler [90]. Özellik Kzç Kzb Kzag Kps Ths Thç Thb Thag BrThag Knç Knb Kzç - Kzb 0.760** - Kzag 0.931** 0.831** - Kps 0.650** 0.570** 0.653** - Ths 0.520** 0.480** 0.533** 0.570** - Thç 0.375** 0.209** 0.355** 0.059 ns 0.057 ns - Thb 0.489** 0.485** 0.492** 0.256** 0.242** 0.573** - Thag 0.652** 0.631** 0.717** 0.478** 0.792** 0.247** 0.422** - BrThag 0.103* 0.143** 0.163** -0.045 ns -0.102* 0.128** 0.151** 0.449** - Knç 0.432** 0.342** 0.425** 0.212** 0.181** 0.439** 0.444** 0.314** 0.090* - Knb 0.429** 0.648** 0.494** 0.325** 0.217** 0.229** 0.635** 0.352** 0.097* 0.437** - **; ilişki %99 önem düzeyinde anlamlıdır, *; ilişki %95 önem düzeyinde anlamlıdır, ns ; ilişki anlamlı değildir. 68

69 Kzb ( mm ) 70 60 50 40 30 20 y = 21,617e 0,0331x R 2 = 0,5781 10 0 10 15 20 25 30 35 Kzç ( mm ) a Kzag ( mm ) 25 20 15 10 5 y = 1,3116e 0,0889x R 2 = 0,8672 0 10 15 20 25 30 35 Kzç ( mm ) b c Kps ( ad ) 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 y = 0,085x 2-2,0772x + 59,495 R 2 = 0,4236 10 15 20 25 30 35 Kzç ( mm ) Şekil 4.1. Tohum meşceresinde kozalak ve tohum karakterleri arasında güçlü ilişki bulunan özelliklerin korelasyon denklemi ve katsayıları. a-kzç ile Kzb, b- Kzç ile Kzag, c- Kzç ile Kps, d- Kzç ile Ths, e- Kzç ile Thag, f- Kzb ile Kzag, g- Kzb ile Kps, h- Kzb ile Thag, ı- Kzb ile Knb, i- Kzag ile Kps, j- Kzag ile Ths, k- Kzag ile Thag, l- Kps ile Ths, m- Ths ile Thag, n- Thç ile Thb, o-thb ile Knb

70 Ths ( ad ) 60 50 40 30 20 10 y = 1,7638x - 11,833 R 2 = 0,2708 0 10 15 20 25 30 35 d Kzç ( mm ) e Thag ( mgr ) 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 y = 0,0015x 2-0,0431x + 0,4602 R 2 = 0,4253 10 15 20 25 30 35 Kzç ( mm ) 25 20 y = 0,0096x 1,8203 R 2 = 0,6906 Kzag ( mgr ) 15 10 5 f 0 30 35 40 45 50 55 60 65 70 Kzb ( mm ) Şekil 4.1. (Devamı) Tohum meşceresinde kozalak ve tohum karakterleri arasında güçlü ilişki bulunan özelliklerin korelasyon denklemi ve katsayıları. a-kzç ile Kzb, b- Kzç ile Kzag, c- Kzç ile Kps, d- Kzç ile Ths, e- Kzç ile Thag, f- Kzb ile Kzag, g- Kzb ile Kps, h- Kzb ile Thag, ı- Kzb ile Knb, i- Kzag ile Kps, j- Kzag ile Ths, k- Kzag ile Thag, l- Kps ile Ths, m- Ths ile Thag, n- Thç ile Thb, o-thb ile Knb

71 100 80 y = 0,014x 2-0,5127x + 50,897 R 2 = 0,3256 Kps ( ad ) 60 40 20 0 30 35 40 45 50 55 60 65 70 g Kzb ( mm ) h Thag ( mgr ) 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 y = 0,0002x 2-0,0074x + 0,1518 R 2 = 0,3987 0,2 0,1 0 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 Kzb ( mm ) Knb ( mm ) 30 25 20 15 10 5 y = 1,8996x 0,5887 R 2 = 0,4203 0 30 35 40 45 50 55 60 65 70 ı Kzb ( mm ) Şekil 4.1. (Devamı) Tohum meşceresinde kozalak ve tohum karakterleri arasında güçlü ilişki bulunan özelliklerin korelasyon denklemi ve katsayıları. a-kzç ile Kzb, b- Kzç ile Kzag, c- Kzç ile Kps, d- Kzç ile Ths, e- Kzç ile Thag, f- Kzb ile Kzag, g- Kzb ile Kps, h- Kzb ile Thag, ı- Kzb ile Knb, i- Kzag ile Kps, j- Kzag ile Ths, k- Kzag ile Thag, l- Kps ile Ths, m- Ths ile Thag, n- Thç ile Thb, o-thb ile Knb

72 i Kps (ad ) 100 y = 1,8391x + 38,129 90 R 2 = 0,4267 80 70 60 50 40 30 20 10 0 0 5 10 15 20 25 Kzag ( mgr ) Ths ( ad ) 60 50 40 30 20 10 y = 18,945Ln(x) - 15,065 R 2 = 0,2846 0 0 5 10 15 20 25 j Kzag ( mgr ) Thag ( mgr ) 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 y = 0,0003x 2 + 0,0245x + 0,0057 R 2 = 0,5149 3 8 13 18 23 k Kzag ( mgr ) Şekil 4.1. (Devamı) Tohum meşceresinde kozalak ve tohum karakterleri arasında güçlü ilişki bulunan özelliklerin korelasyon denklemi ve katsayıları. a-kzç ile Kzb, b- Kzç ile Kzag, c- Kzç ile Kps, d- Kzç ile Ths, e- Kzç ile Thag, f- Kzb ile Kzag, g- Kzb ile Kps, h- Kzb ile Thag, ı- Kzb ile Knb, i- Kzag ile Kps, j- Kzag ile Ths, k- Kzag ile Thag, l- Kps ile Ths, m- Ths ile Thag, n- Thç ile Thb, o-thb ile Knb

73 60 Ths ( ad ) 50 40 30 20 y = 36,774Ln(x) - 119,3 R 2 = 0,3250 10 l 0 30 40 50 60 70 80 90 Kps ( ad ) Thag ( mgr ) 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 y = 0,0933e 0,0377x R 2 = 0,6277 0 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 m Ths ( ad ) Thb ( mm ) 7 6,5 6 5,5 5 4,5 4 3,5 y = -0,2251x 2 + 2,5951x - 0,4093 R 2 = 0,3293 3 2 2,5 3 3,5 4 4,5 n Thç ( mm ) Şekil 4.1. (Devamı) Tohum meşceresinde kozalak ve tohum karakterleri arasında güçlü ilişki bulunan özelliklerin korelasyon denklemi ve katsayıları. a-kzç ile Kzb, b- Kzç ile Kzag, c- Kzç ile Kps, d- Kzç ile Ths, e- Kzç ile Thag, f- Kzb ile Kzag, g- Kzb ile Kps, h- Kzb ile Thag, ı- Kzb ile Knb, i- Kzag ile Kps, j- Kzag ile Ths, k- Kzag ile Thag, l- Kps ile Ths, m- Ths ile Thag, n- Thç ile Thb, o-thb ile Knb

74 Knb ( mm ) 26 24 22 20 18 16 y = 1,0261x 2-8,3087x + 33,903 R 2 = 0,4033 o 14 3,5 4 4,5 5 5,5 6 6,5 7 Thb ( mm ) Şekil 4.1. (Devamı) Tohum meşceresinde kozalak ve tohum karakterleri arasında güçlü ilişki bulunan özelliklerin korelasyon denklemi ve katsayıları. a-kzç ile Kzb, b- Kzç ile Kzag, c- Kzç ile Kps, d- Kzç ile Ths, e- Kzç ile Thag, f- Kzb ile Kzag, g- Kzb ile Kps, h- Kzb ile Thag, ı- Kzb ile Knb, i- Kzag ile Kps, j- Kzag ile Ths, k- Kzag ile Thag, l- Kps ile Ths, m- Ths ile Thag, n- Thç ile Thb, o-thb ile Knb Kozalak ve tohum özelliklerine ilişkin elde edilen verilerin koordinat sistemine dağılımı yapıldıktan sonra en yüksek R 2 değerini ve en düşük standart hatayı veren en uygun denklemler elde edilmiştir. Buna göre; Kzç ile Kzb, Kzç ile Kzag ve Ths ile Thag arasında (ae bx ) üstel bir denklemi, Kzç ile Kps, Kzç ile Thag, ile Kzb ile Kps, Kzb ile Thag, Thç ile Thb ve Thb ile Knb arasında (ax 2 +bx+c) ikinci dereceden bir polinom denklemi, Kzç ile Ths ve Kzag ile Kps arasında bir (ax+b) doğrusal denklemi, Kps ile Ths ve Kzag ile Ths arasında (Ln(x)) logaritmik bir denklemi, Kzb ile Kzag ve Kzb ile Knb arasında (x a ) üssel denklemi oluşmuştur. 4.6. Tohum Bahçesinin Kozalak ve Tohum Özellikleri Arasındaki İlişkiler Araştırmaya konu Ilgaz orijinli 96 nolu tohum bahçesinin kozalak ve tohumların ölçülen özellikleri arasında ilişki olup olmadığını ortaya çıkarmak amacıyla yapılan korelasyon analizi sonuçları Çizelge 4.9 da verilmiştir.

75 Çizelge 4.9 daki değerlerden anlaşılacağı üzere, kozalak ve tohum özellikleri arasında ve özelliklerin kendi içerisinde genellikle istatistiksel bakımdan (P<0,05) anlamlı ilişki olduğu söylenebilir. Kzb ile Thç, Kps ile Thç, Ths ile Thç, Ths ile Thb arasında istatistiksel bakımdan sırasıyla (r=0,041, r=0,017, r=0,016, r=0,054, P>0,05) anlamlı bir ilişki söz konusu değil iken, Kzag ile Thag arasında %99 önem düzeyinde (r = 0,558, P< 0,05) anlamlı bir ilişki ortaya çıkmıştır. Bununla birlikte, Kps ile Thb arasında negatif zayıf bir ilişki (r= -0,155, P<0,05) söz konusudur. Ayrıca, Kps ile BrThag arasında negatif yönlü zayıf bir ilişki olduğu belirlenmiştir. Çizelge 4.9 da görüldüğü üzere, fazla miktar ve ağırlıkta tohum elde etmek için kozalak boyutunun da yüksek olması gerekir. Bu durum, tohum bahçesinin tesisi için plus ağaçların seçiminde göz önüne alınabilir. Tohum bahçesindeki kozalak ve tohum ait Kzç ile Kzb, Kzag, Thag; Kzb ile Kzag ve Thag; Kzag ile Thag ayrıca, Ths ile Thag karakterleri arasında pozitif yönde güçlü bir ilişki (r 0,5, P<0,05) belirlenmiştir. Söz konusu karakterlere ait korelasyon denklemleri ve korelasyon katsayıları Şekil 4.2. de verilmiştir.

Çizelge 4.9. Tohum bahçesindeki klonların kozalak ve tohum özellikleri arasındaki ilişkiler [90]. Özellik Kzç Kzb Kzag Kps Ths Thç Thb Thag BrThag Knç Knb Kzç - Kzb 0.817** - Kzag 0.903** 0.846** - Kps 0.489** 0.310** 0.483** - Ths 0.421** 0.476** 0.451** 0.355** - Thç 0.090* 0.041 ns 0.113** 0.017 ns 0.016 ns - Thb 0.381** 0.414** 0.384** -0.155** 0.054 ns 0.190** - Thag 0.517** 0.561** 0.557** 0.183** 0.778** 0.083* 0.334** - BrThag 0.195** 0.216** 0.215** -0.091* -0.080* 0.084* 0.387** 0.441** - Knç 0.331** 0.450** 0.370** -0.040 ns 0.223** 0.145** 0.480** 0.401** 0.352** - Knb 0.405** 0.454** 0.409** 0.069 ns 0.140** -0.148** 0.424** 0.340** 0.257** 0.478** - **; ilişki %99 önem düzeyinde anlamlıdır, *; ilişki %95 önem düzeyinde anlamlıdır, ns ; ilişki anlamlı değildir. 76

77 Kzb ( mm ) 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 y = 41,967Ln(x) - 87,793 R 2 = 0,6683 0,00 0,00 5,00 10,00 15,00 20,00 25,00 30,00 35,00 40,00 a Kzç ( mm ) 25,000 20,000 y = 0,0018x 2,6808 R 2 = 0,8163 Kzag ( mm ) 15,000 10,000 5,000 b 0,000 0,00 5,00 10,00 15,00 20,00 25,00 30,00 35,00 40,00 Kzç ( mm ) Thag ( mgr ) 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 y = 0,0004x 2 + 0,0017x - 0,0544 R 2 = 0,2679 c 0 0,00 5,00 10,00 15,00 20,00 25,00 30,00 35,00 40,00 Kzç ( mm ) Şekil 4.2. Tohum bahçesinde kozalak ve tohum karakterleri arasında güçlü bir ilişki bulunan özelliklerin korelasyon denklem ve katsayıları. a-kzç ile Kzb, b- Kzç ile Kzag, c- Kzç ile Thag, d- Kzb ile Kzag, e- Kzb ile Thag, f- Kzag ile Thag, g- Ths ile Thag,

78 Kzag (mgr) 18,000 16,000 14,000 12,000 10,000 8,000 6,000 4,000 2,000 y = 0,0039x 2,014 R 2 = 0,7168 0,000 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 60,00 70,00 d Kzb (mm) Thag (mgr) 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 y = 0,0002x 2-0,0097x + 0,1862 R 2 = 0,3156 0 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 60,00 70,00 e Kzb (mm) Thag ( mgr ) 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 y = -0,0002x 2 + 0,0247x + 0,0066 R 2 = 0,3113 0 0,000 2,000 4,000 6,000 8,000 10,000 12,000 14,000 16,000 f Kzag ( mgr ) Şekil 4.2. (Devamı) Tohum bahçesinde kozalak ve tohum karakterleri arasında güçlü bir ilişki bulunan özelliklerin korelasyon denklem ve katsayıları. a- Kzç ile Kzb, b- Kzç ile Kzag, c- Kzç ile Thag, d- Kzb ile Kzag, e- Kzb ile Thag, f- Kzag ile Thag, g- Ths ile Thag,

79 Thag ( mgr ) 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 y = 0,007x 0,9543 R 2 = 0,6056 0 10 20 30 40 50 60 70 g Ths ( ad ) Şekil 4.2. (Devamı) Tohum bahçesinde kozalak ve tohum karakterleri arasında güçlü bir ilişki bulunan özelliklerin korelasyon denklem ve katsayıları. a- Kzç ile Kzb, b- Kzç ile Kzag, c- Kzç ile Thag, d- Kzb ile Kzag, e- Kzb ile Thag, f- Kzag ile Thag, g- Ths ile Thag, Kozalak ve tohum özelliklerine ilişkin elde edilen verilerin koordinat sistemine dağılımı yapıldıktan sonra en yüksek R 2 değerini ve en düşük standart hatayı veren en uygun denklemler elde edilmiştir. Buna göre; Kzç ile Thag, Kzb ile Thag, Kzag ile Thag arasında (ax 2 +bx+c) ikinci dereceden bir polinom denklemi, Kzç ile Kzb arasında (Ln(x)) logaritmik bir denklemi, Kzb ile Kzag ve Ths ile Thag arasında (x a ) üssel denklemi oluşmuştur.

80 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Ilgaz tohum meşceresinin kozalağa ait ortalama Kzç 23,81 mm, Kzb 47,92 mm, Kzag 11,27gr, ve Kps 58,87 adet ile tohuma ait ortalamalar ise; Ths 30,18 adet, Thç 2,83 mm, Thb 5,13 mm, Thag 0,310 gr, BrThag 0,010 gr, Knç 5,82 mm ve Knb 18,56 mm olduğu tespit edilmiştir. Ilgaz orijinli Mihalıçcık tohum bahçesinin kozalağa ait ortalama Kzç 22,11mm, Kzb 41,87 mm, Kzag 7,48 gr ve Kps 67,07 adet ile tohuma ait ortalamalar ise; Ths 27,96 adet, Thç 2,73 mm, Thb 4,79 mm, Thag 0,180gr, BrThag 0,006 gr, Knç 5,30 mm, Knb 16,6 mm olduğu tespit edilmiştir. Tohum kaynağı açısından, kozalak ve tohuma ait 11 karakter bakımından (Kzç, Kzb, Kzag, Kps, Ths, Thç, Thb, Thag, BrThag, Knç ve Knb) istatistiki anlamda %99 önem düzeyinde farklılık ortaya çıkmıştır. Elde edilen bu değerlerden anlaşılacağı üzere; kozalak ve tohuma ait ölçülen Kps karakteri hariç diğer 10 karakter bakımından istatistiki açıdan Ilgaz tohum meşceresinin yine Ilgaz orijinli Mihalıçcık tohum bahçesi değerlerinden yüksek bulunmuştur. Bu çalışmada, tohum kaynaklarına ait kozalak ve tohum özelliklerinin istatistiki mukayesesinde ortaya çıkan, genel kaide ve tespitlerin aksine bir durum ortaya çıkmıştır. Nitekim Kps dışındaki diğer on karakter tohum meşceresinde klonal tohum bahçesine göre daha yüksek değerler göstermiştir. Bu durum; tohum bahçesinin tesis edildiği yerin ekstrem özellikte bir alanda kurulması diğer bir ifadeyle uygun olmayan yetişme ortamında tesis edilmiş olabileceği, tohum bahçesindeki klonları temsil eden tohum meşceresi üstün ağaçları yerine çalışmada farklı örnek ağaçların (üstün ağaç) mukayesede kullanılması, tohum bahçesinde gerekli bakım tedbirlerinin yapılmaması ve özellikle de ekstrem kuraklığın etkileriyle açıklanabilir.

81 Üstün ağaçların ve klonların tohum meşceresi ile tohum bahçesi kozalak ve tohum özelliklerine istatistiki bakımından %99,9 önem düzeyinde farklılığa neden olduğu tespit edilen özellikler bakımından önemli varyasyonlar olduğu saptanmıştır. Yapılan Korelasyon analizi sonucunda, Ilgaz orijinli tohum meşceresinin ölçülen kozalak ve tohum özellikleri ve bu özelliklerin kendi içerisinde genellikle istatistiksel bakımından anlamlı (P < 0,05) ilişki olduğu ortaya çıkmıştır. Ths ile Thç arasında istatistiksel bakımından (P>0,05) anlamlı bir ilişki söz konusu değilken, Kzç ile Kzag arasında %99 önem düzeyinde (P < 0,05) anlamlı bir ilişki ortaya çıkmıştır. Ilgaz tohum meşceresinde kozalak ve tohuma ait Kzç ile Kzb, Kzag, Kps, Ths, Thag; Kzb ile Kzag, Kps, Thag, Knb; Kzag ile Kps, Ths, Thag; Kps ile Ths; Ths ile Thag; Thç ile Thb ve Thb ile Knb karakterleri arasında pozitif yönde güçlü bir ilişki (r>0,5, P<0,05) saptanmıştır. Ilgaz orijinli Mihalıçcık tohum bahçesinin ölçülen kozalak ve tohum özellikleri arasında ve özelliklerin kendi içerisinde ise genellikle istatistiksel bakımdan (P 0,05) anlamlı bir ilişkinin var olduğu tespit edilmiştir. Kzç ile Kzb, Kzag, Thag; Kzb ile Kzag ve Thag; Kzag ile Thag ayrıca, Ths ile Thag karakterleri arasında pozitif yönde güçlü bir ilişki (r>0,5, P < 0,05) belirlenmiştir. Mihalıçcık klonal tohum bahçesinden fazla miktar ve ağırlıkta tohum elde etmek için kozalak boyutunun da yüksek olması gerekir. Bu durum, tohum bahçesinin tesisi için plus ağaçların seçiminde göz önüne alınabilir.

82 KAYNAKLAR 1. İnternet : Orman Genel Müdürlüğü Türkiye orman varlığımız, http://www.ogm.gov.tr/istatistik/veri_gir/amanejman/turkiye.asp x (2006). 2. Alptekin. Ü, Anadolu karaçam (Pinus nigra Arn.ssp. pallasiana Lamb. Holmboe) nin coğrafik varyasyonları, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 36: 132 134 (1986). 3. Ürgenç, S., Orman ağaçları ıslahı, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi, İstanbul, 324-326, 366-376 (1982). 4. Şimşek. Y., Orman ağaçları ıslahına giriş. Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları Muhtelif Yayınlar, 65: 246-271 (1993). 5. Atay, İ, Türkiye de çam türlerinde tohum transfer rejiyonlaması, Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Enstitüsü Müdürlüğü, 1: 1 45 (1977). 6. Üçler, A. Ö., Gülcü, S., Isparta göller yöresi Doğu Anadolu karaçamı (Pinus nigra Arnold. subps. pallasiana Lamb. Holmboe.) alanlarında örneklenen bazı populasyonlarda kozalak ve tohum morfolojisi varyasyonları, 1 st Internaional Symposium on Protection of Natural Environment and Ehrami Karaçam 23-25th, Kütahya, 332 340 (1999). 7. Saatçioğlu, F. Orman ağacı tohumları tohum tedariki, saklanması, çimlenme fizyolojisi, kalite kontrolü ile önemli ağaç ve ağaççık türlerinin tohum bakımından özellikleri, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi, 1649 (137):1-33 (1971). 8. Beşkök, T., Ağaçlandırma çalışmalarında tohum menşeinin iklim ve toprak vasıfları bakımından önemi, Orman Genel Müdürlüğü Yayınları Bolu Orman Araştırma İstasyonu Dergisi, 39 (2): 77-82 (1954). 9. Erdemir, Ö., Sarıkamış, Göle ve Oltu mıntıkaları saf sarıçam meşcerelerinde hasılat araştırmaları, Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları Teknik Bülten, 59: 1 5 (1974). 10. Boydak, M., Eskişehir-Çatacık mıntıkası ormanlarında sarıçam (Pinus sylvestris L.) ın tohum verimi üzerine araştırmalar, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 25 (1): 15-234 (1975).

83 11. Aslan, S. Bazı İbreli ağaç türlerimizin tohumlarının saklama müddetlerinin tayini üzerine denemeler, Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları Teknik Bülten, 50: 1-23 (1972). 12. Ürgenç, S., Belgrat ormanı sarıçam tohum bahçesi ve bahçede çiçeklenme ve tohum oluşumundaki gelişmeler üzerine bazı tespitler, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 31 (1): 28 42 (1981). 13. Dağdaş, S., Tosun, S., Atasoy, H., Daşdemir, İ., Türkiye de sarıçam (Pinus sylvestris L.) orijin denemelerinin ilk sonuçları. İç Anadolu Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları Teknik Bülteni, 272: 11 (1982). 14. Eliçin, G., Türkiye sarıçamlarında (Pinus sylvestris L.) morfogenetik araştırmalar, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Yayınları, 180: 1-2 (1972). 15. Anşin, R., Özkan, Z. C., Tohumlu bitkiler, Karadeniz Teknik Üniversitesi Orman Fakültesi, 167 (19): 152 (1993). 16. Kasaplıgil, B., Past and present pines of Turkey, Pyhtologia, 40 (2): 21 (1978). 17. İnternet : Ağaçlarımız, sarıçam (Pinus sylvestris L.) http://www.ogm.gov.tr/agaclarimiz/agac1.htm (2007). 18. Pamay, B., Bitki materyali-i, Uycan Matbaası, Küçükkuyu-İstanbul, 1: 6-7, 67-68 (1992). 19. Kayacık, H., Orman ve park ağaçlarının özel sistematiği, Gymnospermae, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Yayınları, 2642: 388 (1980). 20. Yaltırık, F., Gymnospermae (Açık Tohumlular), İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Yayınları, 3443: 38-86 (1993). 21. Çepel, N., Dündar, M., G Ünal, A., Türkiye nin önemli yetişme bölgelerinde saf sarıçam ormanlarının gelişimi ile bazı edafik ve fizyografik etkenler arasındaki ilişkiler, Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu, TOAG 154:1-87 (1975). 22. Anonim, Sarıçamın Türkiye üzerindeki yayılış haritası. O.G.M. Orman Harita ve Fotogrametri Müdürlüğü Verileri, Ankara, 11 (2007). 23. Genç, M., Silvikültürün temel esasları, Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Yayınları, 44: 237-238 (2004).

84 24. Tetik, M, Kuzeydoğu Anadolu daki saf sarıçam (Pinus sylvestris L.) ormanlarının ekolojik şartları, Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları Teknik Bülten, 177: 9-12 (1986). 25. İnternet : Sarıçamın tohum transfer rejiyonlaması haritası, http:www.ortohum.gov.tr/image/sarıçam.jig. (2006). 26. Pamay, B., Türkiye de sarıçam (Pinus sylvestris L.) nın Tabii Gençleştirmesi Üzerine Araştırmalar, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Yayınları, 10 (2): 37 43 (1961). 27. Gezer, A., Yücedağ, C., Orman ağaçları ve tohumlarından fidan yetiştirme tekniği ders kitabı, Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Yayınları, 57: 69-70 (2006). 28. Boydak, M, Sarıçam (Pinus sylvestris L.) tohumlarında olgunlaşma zamanı ile saklama süreleri arasındaki ilişkiler, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 2: 105-127 (1982). 29. Tetik, M, Sarıçam (Pinus sylvestris L.) fidanlarının dikiminden önce agricol ile muamelesinin tutma başarısına etkisi, Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları Teknik Raporlar, 51: 117 132 (1992). 30. Tetik, M Kuzeydoğu Anadolu da kök kesimi ve kök tuvaletinin sarıçam fidanlarının tutma ve gelişmesi üzerine etkileri, Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları Teknik Raporlar, 60: 127 139 (1994). 31. Sevimsoy, M, Göle Sarıkamış yöresinde saf sarıçam (Pinus sylvestris L.) ormanlarında doğal gençleştirme yöntemlerinin saptanması, Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları Teknik Bülten, 121: 37 (1984). 32. Toker, R., Batı Karadeniz sarıçam teknik vasıfları ve kullanım yerleri üzerine araştırmalar, Orman Araştırma Enstitüsü Yayınları Teknik Bülten,177: 22 (1960). 33. Gezer, A., Aslan, S., Kuzeydoğu Anadolu da sarıçamın bazı kozalak ve tohum özellikleri üzerinde araştırmalar, Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları Teknik Bülten, 112: 55-63 (1982). 34. Ünal, B. B., Sarıçam (Pinus sylvestris Ten.) ın doğal populasyonlarında genetik varyasyonun belirlenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Antalya, 8-9 (2005). 35. Beşkök, T., Orman ağaç ve ağaççık türleri tohumlarında uyuklama ve giderilmesi çareleri, Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları Dergisi, 4: 11 22 (1956).

85 36. Ayan, S., Şevik, H., Bilir, N., Grouping of Scots pine (Pinus sylvestris L.) seed stand populations in Western Blacksea Region of Turkey by seedling morphological distance, Pak. Journal of Biological Sciences, 4 (11): 1548 1552 (2005). 37. Uğurlu, S., Araslı, B., Sun, O., Stepe geçiş yörelerindeki sarıçam meşcerelerinde biyolojik kütlenin saptanması, Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları Teknik Bülten, 8: 1 48 (1976). 38. Tosun, S., Karadağ, M., Karatepe, H., Sarıçam (Pinus sylvestris L.) ve Karaçamın (Pinus nigra Arnold. subps. pallasiana Lamb. Holmboe) Erken Toplanan kozalaklardan yararlanabilme olanaklarının araştırılması, Batı Karadeniz Ormancılık Araştırması Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları Teknik Bülten, 1: 5 34 (1997). 39. Bilir, N., Prescher, F. Ayan, S., Lindgren, D., Growth characters and number of strobili in clonal seed orchards of Pinus sylvestris, Euphytica, 152 (2): 293-301 (2006). 40. Savolainen, O., Bokma, F., Garcia-Gil, R., Komulainen, P., Repo, T., Genetic variation in cessation of growth and frost hardiness and consequences for adaptation of Pinus sylvestris to climatic changes, Forest Ecology and Management, 197: 79 89 (2004). 41. Karlsson, C., Seed production of Pinus sylvestris after release cutting, Can. J. For. Res., 30 (6): 982 989 (2000). 42. Debain, S., Curt, Lepart, J., Prevosto, B., Reproductive variability in Pinus sylvestris in southern France: implications for invasion, Journal of Vegetation Science, 14 (4): 509 516 (2003). 43. Turna, İ., Variation of some morphological and electrophororetic characters of 11 populations of Scots pine in Turkey, Israel Journal of Plants Sciences, 51: 223 230 (2003). 44. Singh, N., B., Chaudhary, V., K., Variability, heritability and genetic gain in code and nut characters of chilgoza pine (Pinus gerardiana Wall.), Silvae Genetica, 42 (2-3): 61-63 (1993). 45. Yücel, E., Ecological properties of Pinus nigra ssp. pallasiana var. Şeneriana, Silvae Genetica, 49 (6): 264 270 (2000). 46. Avşar, D.M., Kahramanmaraş yöresi park ve bahçelerindeki dallı servilerin (Cupressus sempervirens L. var. horizontalis Mill. Gord.) bazı kozalak ve tohum özellikleri, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Fen Mühendislik Dergisi, 4 (2): 80 87 (2001).

86 47. Şefik, Y., Kızılçam (Pinus brutia Ten.) kozalak ve tohumu üzerine araştırmalar, Orman Genel Müdürlüğü Yayınları, 240 (41): 35-65 (1965). 48. Atay, İ. Karaçam (Pinus nigra var. pallasiana) tohumu üzerine araştırmalar, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 9 (1): 48-91 (1954). 49. Odabaşı, T, Lübnan sediri (Cedrus libani A. Rich.) nin kozalak ve tohumu üzerine araştırmalar, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 17 (2): 136-164 (1967). 50. Beşkök T. E, Kızılçam (Pinus brutia Ten.), Doğu ladini (Picea orientalis), Uludağ Göknarı (Abies bornmülleriana) tohumlarının olgunlaşma zamanı, Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları Teknik Bülten, 42: 1-64 (1970). 51. Deligöz, A., Gezer, A., Anadolu karaçamı (Pinus nigra Arn. subps. pallasiana Lamb. Holmboe) nın bazı tohum meşcereleri, klonal tohum bahçeleri ve plantasyonlarında kozalak ve tohum özellikleri, Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 1: 1 16 (2005). 52. Avşar, D.M., Kahramanmaraş Tekir Yöresindeki bir boylu ardıç (Juniperus excelsa, Bieb.) meşceresinde kozalaktaki tohum sayısı, dolu tohum sayısı ve oranın ağaçlara göre değişlimi ve bu özellikler arasındaki ilişkiler, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Fen ve Mühendislik Dergisi, 7 (1): 53 58 (2004). 53. Alpacar, K., Kızılçamın (Pinus brutia Ten.) fenolojisi ve bazı tohum özelliklerinin saptanması, Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları Teknik Bülten, 105: 1 47 (1981). 54. İktüeren. Ş., Fıstıkçamı kozalak ve tohumuna ilişkin morfolojik ve fizyolojik araştırmalar, Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları Teknik Bülten, 124: 5 39 (1980). 55. Karaşahin, H., Tulukçu, M., Şengün, S., Nur, M., Doğu Karadeniz Göknarı (Abies nordmanniana Spach.) kozalaklarının tohum verimi, Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Araştırma Müdürlüğü Yayınları Teknik Bülten, 9: 1-22 (2003). 56. Sirois, L., Spatiotemporal variation in black spruce cone and seed crops along boreal forest-tree line transect, Can. J. For. Res., 30 (6): 900 909 (2000). 57. Aslan, S., Kızılçam (Pinus brutia Ten.) tohumlarının çap-boy ilişkileri ve tohum boyut boyutlarının çimlenme ve fidan yüzdeleri ile fidan kalitesine

87 olan etkilerinin araştırılması, Ormancılık Yayınları Teknik Bülten, 64: 1-39 (1975). Araştırma Enstitüsü 58. Gökdemir, Ş. Sahilçamı ve kızılçamda tohum büyüklüğü ve ağırlığının çimlenme yüzdesine, fidan boyuna, fidan kalitesine etkisi, Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları Dergisi, 37 (1): 28-39 (1991). 59. Gülcü, S., Bilir, N. Anadolu karaçamı (Pinus nigra Arnold. subps. pallasiana Lamb. Holmboe) ve kızılçam (Pinus brutia Ten.) karışık ve saf meşcerelerinde tohum-fidecik morfogenetik özellikleri, Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 1: 1-30 (2000). 60. Keskin, S., Şahin, M., Toros Göknarının (Abies cilicica Carr.) bazı kozalak ve tohum özellikleri, Batı Akdeniz Ormancılık Araştırma Müdürlüğü Yayınları Teknik Bülten, 12: 1 42 (2000). 61. Şengün, S., Semerci, H., Antalya Düzlerçamı nda kurulu kızılçam (Pinus brutia Ten.) klon parkında tepe budamasının çiçek ve kozalak verimi üzerine etkileri, Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Müdürlüğü Yayınları Teknik Bülten, 8: 1-22 (2003). 62. Keskin, S., Çameli-Göldağı orijinli kızılçam tohum bahçesinde çiçek ve kozalak verimi açısından klonal farklılıklar ve çiçeklenme fenolojisi, Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Araştırma Müdürlüğü Yayınları Teknik Bülten, 9: 1 96 (1999). 63. Eler, Ü, Kızılçam da (Pinus brutia Ten.) yaşa bağlı olarak tohum verimi, Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları Teknik Bülten, 225: 53-78 (1992). 64. Sorensen, C.F, Miles, R. S., Cone and seed weight relationships in douglas-fir from Western and Central Oregon, Ecology, 59 (4): 641 644 (1978). 65. Baker, G. H., Seed weight in relation to environmental conditions in California, Ecology, 53 (6): 997 1010 (1972). 66. Piedra, T., E., Geographic variation in needles, cones and seeds of Pinus tecunumanii in Guatemala, Silvae Genetica, 33 (2 3): 72 79 (1984). 67. Matziris, D., Genetic variation in cone and seed characteristics in a clonal seed orchard of aleppo pine grown Greece, Silvae Genetica, 47 (1): 37 41 (1998).

88 68. Bilir, N., Kang, S., A., Zang, D., Lindgren, D., Fertility variation and status number between a base population and a seed orchard of Pinus brutia, Silvae Genetica, 53 (4): 161 163 (2004). 69. Bilir, N., Kang, S., A., Zang, D., Lindgren, D., Fertility variation and effective number in the seed production areas of Pinus radiata and Pinus pinaster, Silvae Genetica, 52 (2): 75 79 (2003). 70. Çılgın, Ş., Ayan, S., Sıvacıoğlu, A., İktüeren, Ş., Hanönü (Kastamonu) - Günlüburun karaçam (Pinus nigra Arnold. subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe.) tohum bahçesindeki klonal varyasyon (Poster), A.M.Ü. Fen- Edebiyat Fakültesi, XVIII. Biyoloji Kongresi, Kuşadası-Aydın (2006). 71. Benovicz, A., El-Kassaby, Y.A, Genetic variation in mountain hemlock (Tsuga mertensiana bong.): quantitative and adaptive attibutes, Forest Ecology and Management, 123: 201 215 (1999). 72. Vurdu, H., Stell., F., Genetic variation in wood specific gravity of there years old Pinus nigra seedlings, Kastamonu Education Journal, 6: 77 84 (1998). 73. Yahyaoğlu, Z., Demirci, A., Bilir, N., Genç, M., 22 Toros sediri (Cedrus libani A. Rich.) orijinin fidan morfolojik mesafe değerleri ile karşılaştırılması, Turk J. Biol., 25: 221 228 (2001). 74. Velioğlu, E., Cengel, B., İçgen, Y., Kandemir, G. M., Kaya, Z., Moleküller belirteçler yardımıyla karaçam (Pinus nigra Arnold subsp. pallasiana Lamb. Holmboe) tohum meşcerelerinde, tohum bahçelerinde ve ağaçlandırmalarında bulunan genetik çeşitliliğin karşılaştırılması, Orman Ağaçları ve Tohum Islah Araştırma Müdürlüğü Yayınları Teknik Bülten, 11 1 40 (2003). 75. Atasoy, H., Doğu ladininde (Picea orientalis L. Link) tohum ve fidan özellikleri bakımından populasyonlar arası ve içi genetik çeşitlilik, Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları Teknik Bülten, 261: 1 86 (1996). 76. Velioğlu, E., İçgen,Y., Çengel, B., Öztürk, H., Kaya Z., Moleküller belirteçler yardımıyla kızılçam (Pinus brutia Ten.) tohum meşcerelerinde, tohum bahçelerinde ve ağaçlandırmalarında bulunan genetik çeşitliliğin karşılaştırılması, Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Araştırma Müdürlüğü Yayınları Teknik Bülten, 10: 1-42 (2003). 77. Bilir, N., Ayan, S., Doğu ladini tohum bahçelerinde etkili klon sayısı, Karadeniz Teknik Üniversitesi Ladin Sempozyumu, Trabzon, 1: 457 464 (2005).

89 78. Keleş, H., Arşivinden, (2004). 79. Anonim, Yenice orman işletme şefliği orman amenajman planı ve haritası 1996 2006, Orman Genel Müdürlüğü Yayınları, 21-123 (1996). 80. Anonim, Yenice orman işletme şefliği silvikültür detay planı 1996 2006, Orman Genel Müdürlüğü Yayınları, 1-35 (1996). 81. Anonim, Mihalıçcık orman işletme şefliği orman amenajman planı ve haritası 1993 2003, Orman Genel Müdürlüğü Yayınları, 15-93(1993). 82. Anonim, Mihalıçcık orman işletme şefliği silvikültür detay planı 1993 2003, Orman Genel Müdürlüğü Yayınları, 1-28 (1993). 83. Anonim, Orman ağaçları-orijin deneme kuralları. TSE, 1. Baskı, TS 6587, UDK: 630.581 (1989). 84. Velioğlu, E., Çengel, B., Kaya, Z., Kazdağları ndaki doğal karaçam (Pinus nigra Arnold. subps. pallasiana Lamb. Holmboe) populasyonlarında genetik çeşitliliğin yapılanması. Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Araştırma Müdürlüğü, Yayın No: 8: 30 (1999). 85. Erinç, S., Klimatoloji ve metotları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Enstitüsü Yayınları, 994/35 (1962). 86. Özyuvacı, N., Meteoroloji ve klimatoloji. İstanbul Üniversitesi, ISBN: 975-404-544-5, İstanbul, 460 (1999). 87. Anonim, Ilgaz meteoroloji istasyonu iklim değerleri (1985 2005) ve Mihalıçcık meteoroloji istasyonu iklim değerleri (1985 1993). Meteoroloji Genel Müdürlüğü Kayıtları, Ankara, 11-16 (2006). 88. Ürgenç, S., Ağaçlandırma tekniği, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Yayınları, No: 3994/441, 221 (1998). 89. Bilir, N. Toros sedirinde (Cedrus libani A. Rich.) boy, çap ve hacim için yaşlar arası fenotipik ilişkiler, Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 1: 12 18, (2004). 90. Kalıpsız, A., İstatistiki yöntemler, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Yayını, 3835/427: 58 (1994). 91. Şevik, H., Batı Karadeniz bölgesi sarıçam (Pinus sylvestris L.) tohum meşcerelerinde populasyonlar arası farklılıklar, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 1-60 (2005).

90 92. Yahyaoğlu, Z., Ölmez, Z., Tohum teknolojisi ve fidanlık tekniği, Karaelmas Üniversitesi Artvin Orman Fakültesi, 1 (1): 19-23 (2005). 93. Şimşek, Y., Türkiye koşullarında ibreli türlerde tohum transferlerine ait bazı görüşler, Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları, 57: 5-25, (1983).

EKLER 91

EK-1 Mihalıçcık sarıçam klonal tohum bahçesinin tesis krokisi 92