FORUM 2009 Doğu Karadeniz Bölgesi Hidroelektrik Enerji Potansiyeli ve Bunun Ülke Enerji Politikalarındaki Yeri, 13-15 Kasım 2009, Trabzon DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNDEKİ HİDROMETRİK ÇALIŞMALAR İmdat KARAMAN Atilla TOPLAR EİE Genel Müdürlüğü EİE Genel Müdürlüğü 3. Hidrometrik Etüt Merkezi, Samsun 9.Hidrometrik Etüt Merkezi, Rize ikaraman@eie.gov.tr atoplar@eie.gov.tr Günümüzde fosil kaynaklı birincil enerji kaynaklarının tükenir olması ve çevreye yapmış oldukları olumsuz etkileri nedeniyle, yenilenebilir ve çevre kirliliği yaratmayan su kaynaklarımızdaki hidroelektrik potansiyelden yararlanmak kaçınılmaz hale gelmiştir. Ülkemizin iklim ve bitki örtüsü özelliklerinin sonuçları olan kuraklık ve taşkınlarla ilgili olarak su yapılarının planlanması, projelendirilmesi ve işletilmesine yönelik temel bilgileri oluşturabilmek için yapılan hidrolojik çalışmaların büyük önemi vardır. Ülkemizin büyümesi ve gelişmesine bağlı olarak artan enerji ihtiyacının bir kısmını karşılayabilmek için akarsularımızın hidroelektrik potansiyelinin tamamının değerlendirilmesi kaçınılmaz bir durum haline gelmiştir. Sulama, enerji ve diğer kullanım amaçları için sürekli talebi artan suyun kıymeti gün geçtikçe artmaktadır. Talebi ve kıymeti artan suyun mevcut durumunun tespiti ve zaman içindeki değişiminin nasıl seyredeceği soruları gündemde önemli bir yer tutmaktadır. Bu sorulara doğru cevap verebilmek için Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü nce, Hidrolik Etütler Dairesi Başkanlığı bünyesinde, Hidrometrik Etüt Merkezi Şeflikleri aracılığı ile Hidrometrik Çalışmalar yapılmaktadır.
H D R O L K E T Ü T L E R D A R E S B A K A N L I I G Ö R E V L E R H D R O M E T R K Ö L Ç Ü M L E R V E A N A L Z L E R K A R - S U E D E E R Ö L Ç Ü M L E R V E A N A L Z L E R E R O Z Y O N, S E D M E N T V E S L T A S Y O N E T Ü T L E R B Ö L G E S E L H D R O L O J K A N A L Z L E R D O A L A K IM E T Ü T L E R M Ü H E N D S L K H D R O L O J S Ç A L I M A L A R I S E D M E N T V E S U K A L T E S L A B O R A T U V A R Ç A L I M A L A R I E L E K T R K L E R E T Ü T D A R E S G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ü K Ü Ç Ü K S U H A V Z A L A R IN D A H D R O L O J K E N E R J P O T A N S Y E L B E L R L E M E Ç A L I M A S I
FORUM 2009 Doğu Karadeniz Bölgesi Hidroelektrik Enerji Potansiyeli ve Bunun Ülke Enerji Politikalarındaki Yeri, 13-15 Kasım 2009, Trabzon Havzada istasyonların bir arada birbiriyle ilişkili bir şekilde işletilmeleri gereklidir. İlk önce minimum Gözlem Ağı ele alınmalı, sonradan optimum ağa geçilmelidir. Gözlem Ağlarının mümkün olduğu kadar tek elden işletilmesi veya hali hazır durum göz önüne alındığında işletici kurumlar arası iyi bir eşgüdüm sağlanmalıdır Gözlem istasyonları öyle yerlere kurulmalı ki, elde edilen bilgiler, Hidrometrik ve Meteorolojik bilgilerin birbiri ile olan ilişkilerini geliştirmeli ve birbirini tamamlamalıdır. Optimum ağa geçilirken amaç ülkenin her noktasında temel Hidrometeorolojik karakteristikleri projelerde uygulamak için yeterli doğrulukta saptamak olmalıdır. Bu amaçlarla oluşturulan optimum ağlardaki Gözlem İstasyonları üç bölümde ele alınmalıdır. Birincil İstasyonlar ( Baz İstasyonlar ) Bunlar değişmez ve ana şebekeyi oluştururlar. Ana şebekedeki istasyonlar kesintisiz ve sürekli işletilmelidir. Örneğin yağışlı bölgelerde ortalama akımların belirlenmesi için Akarsu Gözlem İstasyonları en az 30-40 yıl, ekstrem yağış değerlerinin belirlenmesi için yağış istasyonlarının 70-80 yıl işletilmesi gerekmektedir. Her iklimsel veya sosyografig bölgede, her iş sahasında minimum bir şebeke, en az bir birincil istasyon içermelidir. Çünkü akarsuların akış karakteristikleri onların aktıkları bölgenin iklimsel, topografik ve jeolojik karakteristikleriyle bağlantılıdır. İkincil İstasyonlar (Tali) Bunlar baz istasyonlarla belli bir süre içinde birlikte işletilen istasyonlardır. Özellikle baz istasyonlarla veya havzanın fiziksel karakteristikleri ile iyi korelasyon ilişkileri elde edilince kapatılırlar veya yerleri değiştirilir. Üçüncül İstasyonlar (Özel İstasyonlar) : Bir gözlem şebekesi aynı zamanda bazı özel istasyonları da içerecektir. Bölgenin su kaynakları potansiyeli hakkında bilgi elde etmek için, esas veya tali havzaların su çıkışlarını ölçmek için özel istasyonlar kurulmalıdır. Bölge için anlamlı, ekonomik öneme sahip bir proje
FORUM 2009 Doğu Karadeniz Bölgesi Hidroelektrik Enerji Potansiyeli ve Bunun Ülke Enerji Politikalarındaki Yeri, 13-15 Kasım 2009, Trabzon teklifi varsa öncelikli olarak, proje sahasında proje dizaynı için özel bir istasyonun kurulmasına önem verilmelidir. 2. EİE de Hidrometrik Çalışmalar ve Gözlem Ağı Avrupa da bilinen anlamda ilk hidrometrik gözlem, 1780 yılında Genova gölünde göl seviye ölçümleri ile, akarsularda ilk düzenli ölçümler ise 1808 yılında Rhine nehri üzerinde Basle de yapılmaya başlanmıştır. Ülkemizde ise; 1935 yılında Elektrik İşleri Etüt İdaresinin kurulması ile su kaynaklarının her türlü amaç için geliştirilmesinde büyük önemi olan sistematik akım ölçümlerine, elektrik üretilecek su yapılarının plan ve proje çalışmalarıyla başlanılmıştır. Bu amaçla Ülkemizde ilk Akarsu Gözlem İstasyonu ( AGİ ) 1935 yılında baraj proje yerlerinde kurulmuş ve 1936 yılından itibaren de sistematik olarak akım ölçümlerine başlanmıştır. 1935 yılında 2, 1951 yılında 91 olan AGİ sayısı, Genel Müdürlüğümüz bünyesinde Hidrometrik Gözlemlerle ilgili bir ünite kurulması ile 1952 yılında 148, 1953 yılında 214 e ulaşmıştır. 1960 yılında mevcut ana ve orta büyüklükteki akarsular üzerinde Genel amaçlı bir hidrometrik gözlem ağı oluşturmak üzere yapılan çalışmalarla AGİ sayısı 307 ye çıkarılmıştır. 1962 yılında yeni bir anlayışla, gözlem ve değerlendirmeler teknik yönden ele alınmıştır. Bu yaklaşımla oluşturulan gözlem ağında; Baz Akarsu Gözlem İstasyonları (AGİ), Aylık Akarsu Gözlem İstasyonları (AAGİ), Yıllık Akarsu Gözlem İstasyonları (YAGİ), Göl Gözlem İstasyonları (GGİ), Kar Gözlem İstasyonları (KGİ), Meteoroloji Gözlem İstasyonları ( MGİ ) ve Kuyu Gözlem İstasyonları kurulmuştur. Aynı yıl, Türkiye çapında gerekli olan Genel amaçlı hidrometrik gözlem ağı içinde artan istasyon sayısı nedeniyle ve uluslararası standarda uygun ve hassas veri toplayabilmenin bir zorunluluğu olarak 25 ana akarsu havzasından oluşan tüm akarsuları kapsayacak bir organizasyona gidilmiştir. Bu kapsamda Hidrometrik Etüt Merkezi Şeflikleri kurulmuş ve halen 11 Şeflik aracılığı ile toplam 776 istasyonda gözlem çalışmaları yürütülmektedir.
E L E K T R K L E R E T Ü T D A R E S G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ü H D R O L K E T Ü T L E R D A R E S B A K A N L II I B a k a n lk B ü r o su D e e r le n d ir m e u b e M d. P r o je H id r o lo jisi S e d im e n t E tü tle r i R a sa tla r u b e M ü d ü r lü ü H D R O M E T R K E T Ü T M E R K E Z İ E F L K L E R E la z A n k a r a E r z in c a n V a n S a m s u n R iz e B u r sa Isp a r ta A y d n K a y se r i A d a n a K ü ç. S u l. v e A r a. H a v. S b. M d. ELEKTRK LE R ET Ü T D A R E S G ENEL M Ü D Ü R L Ü Ü STASYO N B LG LER (2008 Su Yl) Ad et : 287 Aylk Akarsu G özlem stasyonu : 192 Yllk Akarsu G özlem stasyonu : 173 G öl G özlem stasyonu : 13 Aylk G öl G özlem stasyonu : 36 Kar G özlem stasyonu : 54 Kuyu S eviye G özlem stasyonu : 14 M eteoroloji G özlem stasyonu : 7 TO P L AM : 776 N ot : Akarsu G özlem stasyonlarnn 134 ünd en S edim ent, 217 sinden Su K alitesi Ö rne i alnm aktadr.
E L E K T R K L E R E T Ü T D A R E S G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ü Y I L L A R A G Ö R E Ç A L I Ş T I R I L A N A K A R S U G Ö Z L E M İ S T A S Y O N U S A Y I S I ( 1 9 3 5-2 0 0 9 ) 3 5 0 3 0 0 A k a r s u G ö z l e m İ s t a s 2 5 0 2 0 0 1 5 0 1 0 0 5 0 0 1 9 3 5 1 9 4 0 1 9 4 5 1 9 5 0 1 9 5 5 1 9 6 0 1 9 6 5 1 9 7 0 1 9 7 5 1 9 8 0 1 9 8 5 1 9 9 0 1 9 9 5 2 0 0 0 2 0 0 5 2 0 1 0 Y ı l l a r
E L E K T R K L E R E T Ü T D A R E S G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ü Y I L L A R A G Ö R E Y A P I L A N D E B İ Ö L Ç Ü M S A Y I S I 6 0 0 0 5 0 0 0 D e b i Ö l ç ü m 4 0 0 0 3 0 0 0 2 0 0 0 1 0 0 0 0 1 9 3 5 1 9 4 0 1 9 4 5 1 9 5 0 1 9 5 5 1 9 6 0 1 9 6 5 1 9 7 0 1 9 7 5 1 9 8 0 1 9 8 5 1 9 9 0 1 9 9 5 2 0 0 0 2 0 0 5 2 0 1 0 Y ı l l a r
E L E K T R K L E R E T Ü T D A R E S G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ü E İE - 2 2 K 0 4 - O V İT D A Ğ I O K G İ 2 0 0 9 K A R S E V İY E G R A F İĞ İ SEVİYE ( m 3 2.8 2.6 2.4 2.2 2 1.8 1.6 1.4 1.2 1 0.8 0.6 0.4 0.2 0 01.10.2008 15.10.2008 29.10.2008 12.11.2008 26.11.2008 10.12.2008 24.12.2008 07.01.2009 21.01.2009 04.02.2009 18.02.2009 04.03.2009 18.03.2009 01.04.2009 15.04.2009 29.04.2009 13.05.2009 27.05.2009 10.06.2009 TAR İH. ELEKTRK LER ETÜT DARES GENEL M ÜDÜ RLÜ Ü EE daresi Hidrom etrik G özlem A
E L E K T R K L E R E T Ü T D A R E S G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ü ELEKTRK LER ETÜT DARES
ELEKTRK LER ETÜT DARES GENEL M ÜDÜRLÜ Ü ELEKTRK LER ETÜT DARES
EİE AKARSU GÖZLEM İSTASYONLARI KOTLARA GÖRE DAĞILIMI - 2009 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 0-100 100-200 200-300 300-400 400-500 500-600 600-700 700-800 800-900 900-1000 1000-1100 - 1100 1200 1200-1300 - 1400-1300 1400 1500 1500-1600 - 1600 1700 1700-1800 - 1900-1800 1900 2000 İstasyon Sayısı 170 83 46 48 51 48 40 46 50 38 39 32 31 22 17 15 19 12 2 7 1 > 2000 EİE AKARSU GÖZLEM İSTASYONLARI ÇALIŞMA SÜRELERİ 2009 300 250 200 150 100 50 0 0-10 10-20 20-30 30-40 40-50 50-60 60-70 > 70 Yıl İstasyon Sayısı 76 77 50 62 174 277 56 45
E L E K T R K L E R E T Ü T D A R E S G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ü
ELEKTRK LER ETÜT DARES
ELEKTRKLER ETÜT DARES
ELEKTRKLERETÜTDARES GENELMÜDÜRLÜÜ
ELEKTRK LER ETÜT DARES
ELEKTRK LER ETÜT DARES
ELEKTRK LER ETÜT DARES Örnek Resim 1402 nolu Ye ilrmak Nehri Kale AG Boru Limnigraf ve Teleferik Tesisi ELEKTRK LER ETÜT DARES
ELEKTRK LER ETÜT DARES Kar Ölçümü E L E K T R K LER ET Ü T D A R E S G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ü 2262 M ert Irm a 2264 K e ap D eresi A G BoruB Lim nigraf Tesisi
ELEKTRK LER ETÜT DARES Teleferikten Akm Ölçüsü ve Limnigraf Cihaz ELEKTRK LER ETÜT DARES 1401 Kelkit Nehri Fatl AG Kule Tesisi
ELEKTRK LER ETÜT DARES Sediment numunesi alm ve Akm Ölçümü ELEKTRK LER ETÜT DARES Teleferikten Akm Ölçümü