OĞUZ TEKE FIRAT ÖZTÜRK VEYSEL SÖNMEZ TÜRKÇE ÖĞRETMENLİĞİ İKİNCİ(2) SINIF SERKAN ARSLAN CÜMLE YAPISI(SIRALI CÜMLE) HAZIRLAYAN: OĞUZ TEKE DERS: BİLGİSİSAYAR ÖĞRETİM GÖREVLİSİ: NURAY GEDİK 09.12.2012 0
ĠÇĠNDEKĠLER CÜMLENİN YAPISI 1. Sıralı Cümle Tanım Özellikler Örnekler Sıralı cümle çeşitleri a- Bağımlı sıralı cümle Tanım Örnekler ÖSS soruları (Geçmiş yıllara ait) b- Bağımsız sıralı cümle Tanım Örnekler 2. Basit Cümle 3. Birleşik cümle A B C Sıralı cümle Basit cümle Birleşik cümle 1
2. Sıralı cümle CÜMLE YAPISI Tanım:Bağımsız kuruluştaki birden çok cümleden oluşan cümle biçimine "sıralı cümle" denir.bir anlatımın içinde anlamca birbirine bağlı birden çok cümle bulunabilir. Her bir cümle, aslında tek başına yargı içeren bir anlatımdır. Ġki cümle, aralarında anlamca bağ olduğu için tek cümle şekline getirilir. 1 Özellikler: Birbirine anlamca bağlı cümlelerden oluşan sıralı cümledeki cümleler, virgül (,) ya da noktalı virgülle (;) bağlanır. Sıralı cümlenin içinde en az iki yargı vardır. Bu yüzden sıralı cümlelerde en az iki yüklem vardır. Sıralı cümleler iki fiil cümlesinden oluşabileceği gibi, iki isim cümlesinden; bir fiil, bir isim cümlesinden de oluşabilir. Örnekler: "Dün gece biraz kar yağdı; bu sabah okullar tatil edildi." "Dün gece biraz kar yağdı." sözü tam bir cümledir. "Bu sabah okullar tatil edildi." sözü de tam bir cümledir. Ġki cümle arasında anlamca bağ olduğu için bu iki cümle birbirine bağlanarak tek cümle biçimine getirilmiştir. cümledir. "Dün gece biraz kar yağdı; bu sabah okullar tatil edildi." cümlesi bir sıralı Sıralı cümle, eylemlerin birbirini izlemesi, anlam yakınlığı, eşitliği ya da karşıtlığı dolayısıyla arka arkaya sıralanmış cümlelerden oluşur. "Büyük adamların hataları güneş tutulmasına benzer; onları herkes görür." "Bilmeyen ve bilmediğini bilen çocuktur; ona öğretin 1 Bu konular genel itibarıyla ele alınmıştır. 2
Bilen ve bildiğini bilmeyen uykudadır; onu uyandırın. Bilmeyen ve bilmediğini bilmeyen aptaldır; ondan sakının Bilen ve bildiğini bilen liderdir; onu takip edin." Yukarıdaki örnekler birer sıralı cümledir. "Alçak uçan yüce konar, yüce uçan alçak konar." "Alçak yerde yatma, sel alır; yüksek yerde yatma yel alır." "Yüksek fikirler, yüksek dağlara benzer: alışık olmayanları ürkütür." "Siz dakikalarla ilgilenin, saatler kendi başlarının çaresine bakarlar." "Çocuk su gibidir: içine aktığı kabın şeklini alır." "Başarı bir yolculuktur, yol değil." "Doğruluk sonsuzluğun güneşidir, nasıl olsa doğar." "Her zaman doğruyu söyle, ne dediğini hatırlamak zorunda kalmazsın." Sıralı cümle kendi içerisinde "bağımlı sıralı cümle" ve "bağımsız sıralı cümle" olarak ikiye ayrılır. SIRALI CÜMLE ÇEŞİTLERİ: a-bağımlı sıralı cümle Tanım:Birbirine yalnız anlam yönünden değil, öğeleri bakımından da bağlı olan sıralı cümle çeşididir. Sıralı cümleyi oluşturan cümleler ortak öğe kullanır. Farklı yüklemler ortak özneye, nesneye ya da tümlece bağlanır. Yani özne, nesne ya da herhangi bir tümleç her iki cümlenin de öznesi, nesnesi, tümleci olur. Özellik: Bir sıralı cümleye "bağımlı sıralı cümle" denmesi için tek öğenin ortak olması yeterlidir. Örnekler: "Barış, geçen hafta hastaydı; üç gün okula gidemedi." cümledir. Yukarıdaki cümle birbirine noktalı virgülle bağlanmış iki cümleden oluşan bir sıralı Bu cümlenin öğelerine bakalım. Kim hastaydı? - Barış Kim gidemedi? - Barış "Barış" her iki cümlenin de öznesidir. 3
Ne zaman hastaydı? - Geçen hafta Ne zaman gidemedi? - Geçen hafta Zaman bildiren zarf tümleci olarak kullanılan "geçen hafta", iki cümlenin de zarf tümlecidir. Bu cümle, öznesi ve zarf tümleci ortak olan bağımlı sıralı cümledir. Ġyi bir öğretmen öğrencilerine yaşamı öğretir, rehberlik eder. Yukarıdaki örnek, öznesi ve dolaylı tümleci ortak bağımlı sıralı cümledir. "Yaşam, geriye bakarak anlaşılır; ileriye bakarak yaşanır." Anlaşılan ne? - Yaşam Yaşanan ne? - Yaşam Bu cümlede sadece özne ortaklığı vardır. "Ev alma, komşu al." (Kim? -Sen: gizli özne) Atasözünde olduğu gibi iki cümlenin aynı gizli özneye bağlanması öğe ortaklığı için yeterlidir "Bahri Bey bu sabah balkonda oturdu, saatlerce kitap okudu." Yukarıdaki cümlenin öznesi, dolaylı tümleci ve zarf tümleci ortaktır. Bu cümle, bağımlı sıralı cümledir. * Hastayı buraya getirin, muayene edelim. (nesne ortak) * Bu arkadaşını çok seviyor, her zaman koruyordu. (özne ve nesne ortak) * Dün akşam bize uzun uzun anılarını anlattı, çocukluğundan söz etti. (özne, zarf tümleci ve dolaylı tümleç ortak) Yukarıda da belirtildiği gibi bir sıralı cümleye "bağımlı sıralı cümle" denebilmesi için bir öğenin ortak olması yeterlidir. Öznenin mutlaka ortak olması gibi bir koşul yoktur. Sadece nesne ya da herhangi bir tümleç ortak olabilir. 4
"Sokağın başındaki tek katlı evde tam otuz yıl dedemler oturmuş, onlardan sonra da biz oturduk." Bu cümlede yalnız dolaylı tümleç (sokağın başındaki tek katlı evde) ortaktır. ÖSS soruları (geçmiş yıllara ait): Örnek Soru: (1989-ÖSS) Bağımlı sıralı cümlelerde özneler, tümleçler ya da her ikisi ortak olabilir. Aşağıdaki cümlelerden hangisi bu açıklamaya uygundur? A) Adam adamdan korkmaz, utanır. B) Gel demesi kolay, git demesi güçtür. C) El el üstünde olur, ev ev üstünde olmaz. D) Ak gün ağartır, kara gün karartır. E) Ġnsanın alacası içinde, hayvanın alacası dışındadır. Cevap: A Örnek Soru: (1993-ÖSS) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde nesne ortaklığı söz konusudur? A) Ġşi çok çabuk kavramış, zamanı iyi kullanmasını öğrenmişti. B) Erkenden uyandı, yıkandı, giyindi, dışarı çıktı. C) Annem, sabahleyin erkenden kalkar, kahvaltıyı hazırlardı. D) Gömleğini, yıkadı, kuruttu, ütüledi, yerine astı. E) Okuldan gelince ödevlerini yapar, akşam da erkenden yatardı. Cevap: D 5
b-bağımsız sıralı cümle Tanım: Öğe ortaklığı olmayan sıralı cümle çeşididir. Sıralı cümleyi oluşturan cümleler anlamca birbirine bağlıdır; ancak aralarında öğe ortaklığı söz konusu değildir. Örnekler: "Siz kendinize inanın." sözü yüklemi, öznesi olan bir cümledir. "Başkaları da size inanacaktır." sözü öğeleri yönünden eksiksiz bir cümledir. Bu iki cümle anlamca birbirine bağlıdır. "Siz kendinize inanın, başkaları da size inanacaktır." cümlesi ise bir bağımsız sıralı cümle olur. Her cümlenin öğeleri yalnız kendine aittir, cümleler arasında öğe ortaklığı yoktur. * "Gelişmek değişmektir, kusursuz olmak için her zaman değişmelisiniz." * "Bir iş açmak kolaydır, onu açık tutmak ise çok zordur." * "Boş zaman yoktur, boşa geçen zaman vardır." * "Kötümser, yalnız tüneli görür; iyimser tünelin sonundaki ışığı da görür." * "Hayat bisiklete binmek gibidir; pedalı çevirdiğiniz sürece düşmezsiniz." * "Zamanı ve sözleri dikkatsiz kullanma; ikisi de geri alınmaz." Yukarıdaki cümlelerin öğeleri bulunacak olursa, cümleler arasında herhangi bir öğe ortaklığı olmadığı fark edilir. Yukarıda sıralanan cümlelerin tümü birer bağımsız sıralı cümle örneğidir. Bağımsız sıralı cümle durumundaki bazı atasözlerinde ilk bakışta öğe ortaklığı olduğu zannedilebilir. "Borçlu ölmez, benzi sararır." Ġlk cümlenin öznesi "borçlu dur, ikinci cümlenin öznesi "benzi" sözcüğüdür. Peki, bu "beniz (benzi)" "borçlunun benzi" değil mi? - Evet borçlunun benzi. "Benzi" yerine "borçlunun benzi" sözü olsaydı ikinci cümlenin öznesi "borçlunun benzi" olurdu, yine öğe ortaklığı olmazdı. * Eski kaçmış, iğne iplik geri getirmiş. * Evlinin bir evi var, evsizin bin evi var * Evden bir ölü çıkacak demişler; herkes, hizmetçinin yüzüne bakmış. 6
* Fakirlik ayıp değil, tembellik ayıp. * Gelin altın taht getirmiş, üstüne kendisi oturmuş. * Getir bana hıdrellezi, göstereyim sana yazı. * Güzel bürünür, çirkin görünür. * Sakla samanı, gelir zamanı. * Gidip de gelmemek var, gelip de görmemek var. 2- Basit cümle 3- Birleşik cümle Kaynaklar: turkceogretmeni.com (Bilinmemektedir, 2012) edebiyatogretmeni.com 7
17.01.2013 12.01.2013 CÜMLE YAPISI(SIRALI CÜMLE) 09 ARALIK 2012 CÜMLEDE ANLAM( SIRALI CÜMLE) 1. KONUN MÜFREDATTAKĠ YERĠ Cümlede anlam ünitesi Türkçe dersinde 6. Sınıf öğrencilerine yönelik olarak işlenmektedir. Ünite toplamda iki (2) hafta sürmektedir. Sıralı cümle ünitenin ikinci hafta konusudur. ÖRNEK DERS PLANI Konu Sıralı cümle Seviye 6.sınıf Süre 45 dk. Kazanımlar Somut olmayan olguların cümlelerle ifade etme Sıralı cümlelerin gramer özelliklerinin bilme Öğrencilerin örnekler cümleler üzerinde yapı özelliklerini bilme Anlamlar üzerine yorum yapabilme yeteneğine sahip olma Sıralı cümlenin gramer yapı özelliklerini bilme Kavramlar Tanımlar ve açıklamaları Öğrenme öğretme teknikleri Akvaryum(iç çember) tekniği Kartopu Münazara Görüş geliştirme Kullanılacak araç ve kaynaklar Öğrenme öğretme etkinlikleri Dikkat çekme Güdülenme Derse geçiş Bireysel ya da grup olarak öğrenme etkinlikleri Ders bitiş Değerlendirme Füruzan(parasız yatılı) Reşat Nuri Güntekin(yaprak dükümü) Yakup kadri Karaosmanoğlu(yaban) Karşılıklı gruplar oluşturarak öğrencilere yetkinlik kazandırmak Öğrencinin dikkatini çekmek için ilgisini çekecek konudan konuşmak Hedeflenen bir amaç doğrultusunda öğrenciyi ödüllendirmek Öğrencinin dikkatini çektikten ve güdülenmesini sağladıktan sonra derse geçiş Öğrenci bireysel olarak tahtada örnekler üzerinde konu anlatımı 11.45 ders bitiş; Öğrenciye ödevlerin verilmesi ve kontrol edilmesi Öğrenciler hedeflere ne kadar ulaşıldığının test edilmesi bu doğrultuda eksikliklerin gözden geçirmesi ve eksiklerin tamamlanması. 8
9