DOĞU KARADENİZ DE 2009-2010 AV SEZONUNDA AVLANILAN HAMSİ BALIĞI NIN (Engraulis encrasicolus (L., 1758)), POPULASYON PARAMETRELERİ VE HEDEF DIŞI AV ORANLARI Yaşar GENÇ 1,*, Orhan AK 1, N. Selda BAŞÇINAR 1, Murat DAĞTEKİN 1, Murat ERBAY 1, Elvan ATILGAN 1 1 Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, 61250, Kaşüstü, Yomra, Trabzon. * E-mail: yasargenc@gmail.com, Tel: +90 462 341 10 53 Özet Bu çalışmada, Türkiye de avcılıkla elde edilen su ürünlerinin yaklaşık %60 ını oluşturan hamsinin 2009 2010 avcılık sezonunda Sinop-Hopa arasında kalan bölgede ticari gırgır tekneleri ve karaya çıkış noktalarından elde edilen örneklerin populasyon parametrelerinin ve hedef dışı avın tespitine yönelik olarak gerçekleştirilmiştir. Av sezonu boyunca 10886 adet hamsinin boy-frekans ölçümleri yapılmış ve bunun 6.920 âdetinin bireysel boy, ağırlık yapılmış ve cinsiyetleri belirlenmiştir. Populasyonun ortalama boyu 10-11 cm arasında değişim göstermektedir. Bu oy grubu 1 yaş grubuna denk gelmektedir. Hamsinin kondisyon faktörü kış aylarında düşüş göstermiştir. Eylül ayında 0,7 civarında olan kondisyon faktörü mart aylarında 0.5 civarlarına kadar gerilemiştir. Boyfrekans dağılımında ise 0+ yaş gruplarının aralık ayından itibaren populasyonda daha fazla görülmüştür. Hamsi avcılığında hedef dışı av oranı (ıskarta dahil) incelendiğinde av oranında tüm av sezonu ortalaması olarak %9,85 olarak bulunmuştur. Sığ sularda demersal türler yoğun olarak gözlenirken, daha derin sularda ise çaça daha fazla gözlenmiştir. Sonuç olarak hamsiye ait biyolojik ve av ilgilerinin her avcılık sezonu alınması ve değerlendirmelerin yapılması sürdürülebilir balıkçılık açısından önem taşımaktadır. Giriş Denizlerimizde Engraulidae familyasının tek üyesi olarak bulunan hamsi (Engraulis encrasicolus, L. 1758). Türkiye ve Karadeniz balıkçılığının yanı sıra Akdeniz havzasının da en önemli balığıdır. Karadeniz hamsisi 18cm ye kadar büyümekte, kuzey-güney istikametinde kışlama, besleme ve üreme göçü yapmaktadır. Kışlama alanı genellikle Anadolu, Kafkasya ve Kırım sahillerinin ılık alanlarında gerçekleşmekte ve sık sürüler oluşturmaktadır (Ivanov ve Beverton, 1985). Türkiye de avcılıkla elde edilen su ürünlerinin yaklaşık %50 sini, deniz balıkları üretiminin ise yaklaşık %60 ını oluşturan ve tamamına yakın bir kısmı Karadeniz de avlanılan hamsi dir (Tablo 1; TUİK, 2009). Karadeniz de avlanan hamsi genellikle taze olarak insan tüketiminde ve balık unu yağı fabrikalarında değerlendirilmektedir. Kışlama döneminde kıyılarımızda orta su trolü ve gırgır adı verilen çevirme ağlarıyla avlanmaktadır. Ülkemizde avlanılan ürünün büyük bir kısmı (%85 90) gırgır tekneleriyle sağlanmaktadır (TUİK, 2009). Gırgır teknelerinin yakaladığı av kapasitesi dikkate alındığında hedef dışı tür ve ekosisteme olan etkisi tespit edilmesi balıkçılık açısında büyük önem taşımaktadır (Şahin vd., 2008). Gırgır avcılığında hedef dışı türlerle ıskarta türlerin ortamdan seçilmesini iki aşamada değerlendirilmektedir. Birinci aşamada kasalamada sorun teşkil eden vatoz, tırpana, köpek balığı, kalkan, palamut v.b büyük türlerin güvertede ayrılması veya uzaklaştırılması. İkinci aşamada ise seçilmeksiniz hamsi ile kasalanan piyasaya sürülen ve ekonomik olarak tüketilen 58
1. Ulusal Hamsi Çalıştayı: Sürdürülebilir Balıkçılık 17-18 Haziran 2010 ve/veya tüketilmeyen türlerin parekende ve satıcılar tarafından ayrıştırılmasıdır (Genç vd, 2009). Hedef dışı avcılığı etkileyen diğer önemli bir konuda dar olan kıta sahanlığında demersal balıklar için ekonomik zonun sınırlı olması (100 120 m. derinliğe kadar) ve bu derinliğe ulaşılan kıta sahanlığının horizantal olarak Doğu Karadeniz in bazı bölgelerinde 2 3 mile kadar düşmesidir. Gırgır avcılığının derinlik olarak 100 120 m den daha sığ sularda yapılıp yapılmaması hedef dışı ve ıskarta av oranını ve demersal balıkların bu oranlardaki miktarını etkilemektedir (Ak vd., 2008; Genç vd., 2009). Balıkçılık yönetimine esas teşkil eden veriler iki kaynaktan elde edilmektedir. Birincisi araştırma sörveylerinden elde edilen veriler, diğeri ise ticari balıkçılık faaliyetlerinden (karaya çıkarılan avdan) sağlanan verilerdir. Önemli ticari stokları yönetmek ve kararlar alabilmek için bu kaynaklardan sürekli veri sağlanması gerekmektedir. Bu çalışmada ticari balıkçı gemilerinden ve karaya çıkarılan üründen sağlanan öneklerle temel populasyon parametrelerinin ve hedef dışı avın tespit edilmesi amaçlanmıştır. Tablo 1. 1985-2007 yılları arasında Türkiye de avcılık yoluyla elde edilen balık üretiminde hamsi av miktarı ve oranları(%)(tuik verileri). Yıllar Türkiye Avcılık Üretimi (ton) Hamsi (ton) Hamsi (%) 1985 578.073 284.576 49,23 1986 579.845 288.105 49,69 1987 624.613 310.298 49,68 1988 671.904 310.618 46,23 1989 452.762 98.620 21,78 1990 379.332 74.035 19,52 1991 356.826 90.637 25,40 1992 445.136 174.626 39,23 1993 543.606 227.130 41,78 1994 585.106 294.418 50,32 1995 627.593 387.574 61,76 1996 516.445 290.680 56,28 1997 454.810 241.000 52,99 1998 487.200 228.000 46,80 1999 573.824 350.000 60,99 2000 503.345 280.000 55,63 2001 527.733 320.000 60,64 2002 566.682 373.000 65,82 2003 507.772 295.000 58,10 2004 550.482 340.000 61,76 2005 426.496 138.569 32,49 2006 533.048 270.000 50,65 2007 632.460 385.000 60,87 Ort. 529.973 267.329 50,44 Materyal ve Metot Araştırma 2009 2010 avcılık sezonunda Sinop-Hopa arasında kalan bölgede ticari gırgır tekneleri ve karaya çıkış noktalarından elde edilen hamsi örnekleri üzerine gerçekleştirilmiştir (Şekil 1). 59
Şekil 1. Çalışma sahası. Örneklemelerde hedef tür olarak hamsi (Engraulis encrasicolus) seçilmiştir. Örneklerin 0.5 cm aralıklarla boy-frekans dağılımı çıkartılmış ve her boy grubundan 10 ar adet bireyin 1 mm hassasiyetle total boy (cm) ve 0.1 g hassasiyetle ağırlık (g) ölçümleri yapılmıştır. Ayrıca hamsi örneklerinin cinsiyet tespiti yapılmış ve yaş tayini için otolitleri alınmıştır. Hamsi dışında avdan çıkan diğer türler hedef dışı olarak isimlendirilmiş ve bireysel boy ve ağırlıkları alınmıştır. Bulgular 2009-2010 av sezonunda 10.886 adet hamsinin boy-frekans ölçümleri yapılmış ve bunun 6.920 adedinin bireysel boy, ağırlık ve diğer biyometrik ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Aylara bağlı olarak hesaplanan ortalama total boy, ortalama ağırlık ve kondisyon faktörü nün değişimi Tablo 2 ve Şekil 2 de verilmiştir. Tablo 2. 2009-2010 av sezonunda incelenen hamsilerin ortalama boy(cm), ortalama ağırlık(g.) ve kondisyon faktörünün aylara göre değişimi. Aylar Total Boy (cm) Vücut Ağırlığı (gr) N Min Ort. ±S.E Mak. Min Ort. ±S.E Mak. Kondisyon Faktörü Eylül 406 8,5 11,01±0,12 12,3 4,06 9,63±0,79 13,36 0,72 Ekim 1.538 6,5 10,66±0,05 14 1,66 7,84±1,12 16,35 0,65 Kasım 1.979 6 10,72±0,07 14,4 0,93 7,83±1,25 16,38 0,64 Aralık 2.946 6,1 9,81±0,04 14 1,48 6,23±1,26 17,20 0,66 Ocak 804 6,6 11,48±0,08 15,1 1,59 8,79±1,25 17,13 0,58 Şubat 2.135 5,7 10,95±0,03 14,7 0,92 7,80±1,09 18,63 0,59 Mart 1.078 7,1 11,51±0,07 14,2 1,48 7,89±0,96 15,64 0,52 Toplam 10.886 5,7 10,68±0,02 15,1 0,92 7,63±1,18 18,63 0,63 60
1. Ulusal Hamsi Çalıştayı: Sürdürülebilir Balıkçılık 17-18 Haziran 2010 1,1 1,0 0,9 Kondisyon Faktörü 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 EY EK KA AR ŞU OC MR Aylar Ortalama ortalama±sd Min-Max Şekil 2. Hamsilerde kondisyon faktörünün aylara göre değişimi Kümülâtif boy dağılımında incelendiğinde %50 ye gelen total boy 2009-2010 av sezonu için 10,5 cm civarında bulunmuştur. Buradan populasyonda 1 yaş grubunun ağırlıklı olduğunu söyleyebiliriz (Şekil 3). Şekil 3. İncelenen hamsilerde kümülatif % olarak boy dağılımı Populasyondaki bireylerin cinsiyete göre boy-frekans dağılımı Şekil 4 de verilmiştir. Dişi bireylerin erkek bireylere göre daha büyük bireylerce temsil edildiği gözlenmiştir. Özellikle boyun artışıyla dişi bireyler erkeklere göre populasyonda daha fazla görülmektedir. 2009-2010 av sezonunda incelenen bireylerin boy-frekans dağılımları Şekil 5 de verilmiştir. Eylül ve ekim aylarında avcılık çok az olmakta, ağırlıklı olarak kıyılarımızda hamsi avcılığı kasım, aralık ve ocak aylarında gerçekleşmektedir. Şubat ve mart aylarında son yıllarda Gürcistan kaynaklı avcılık egemendir. Bu dönemde Hopa ve civarında azda olsun avcılık sürmektedir. Kasım ayı boyunca nispeten daha iyi kondisyonda iri bireyler 61
yakalanırken aralık ve ocak aylarında 0+ yaş grubu bireyler populasyonda daha fazla temsil edildiği görülmektedir (Şekil 5). Şekil 4. Hamsi de cinsiyet % frekans değerlerine göre erkek ve dişi bireylerin dağılımları. Hamsi avcılığında hedef dışı av oranı irdelenmiş olup, bulgular Tablo 3 de verilmiştir. Çaça, hedef dışı av da en yüksek oranda görülen tür olup, ağırlıkça %9,85 olan hedef dışı ürünün %7,01 ini oluşturmakta, bunu %1,1 istavrit izlemektedir. 2009-2010 av sezonunda Doğu Karadeniz de sardalya balığı hamsi avcılığında hedef dışı ürün olarak görülmektedir. Daha önceki yıllarda rastlanmayan durumun bu av sezonunda gözlenmesi ekosistemde bazı değişimlerin olduğunu göstermektedir. Demersal balıklar hedef dışı avda yaklaşık %1 oranında gözlenmektedir (Tablo 3). Özellikle barbunya ve mezgit gibi önemli demersal türlerin oranı hamsi av miktarına oranlandığında kıyısal alandaki demersal stokların sömürülmesinde gırgır avcılığının etkisi daha iyi anlaşılabilir. Tablo 3. 2009-2010 av sezonunda hamsi avcılığında hedef dışı av oranlara (%). Türler Aylar Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Genel Barbunya - 0,82 0,30 0,13-0,35 0,32 İstavrit - - 2,12 1,21 2,14 0,53 1,10 Çaça 1,17 12,14 10,95 5,20 2,98 3,62 7,01 Mezgit - 0,11 0,05 0,31 0,53 0,52 0,27 Tirsi - - - 0,16 - - 0,04 Sardalya - - - - - 2,10 0,47 Vatoz - - - 0,01-0,41 0,09 Diğer* - 0,10 0,07 2,02-0,01 0,54 Hedef Dışı Av 1,17 13,16 13,50 9,03 5,65 7,53 9,85 Hedef Av 98,83 86,84 86,50 90,97 94,35 92,47 90,15 Toplam 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 *Mart ayı değerlendirmeye alınmamıştır. 62
1. Ulusal Hamsi Çalıştayı: Sürdürülebilir Balıkçılık 17-18 Haziran 2010 Şekil 5. 2009/2010 av sezonunda incelenen hamsilerin aylık boy-frekans dağılımları *Şubat-2010 ve Mart-2010 dönemi hamsi örnekleri ağırlıklı olarak Hopa ve Gürcistan da avlanan gırgırlardan elde edilmiştir. Tartışma ve Sonuç Değerlendirmelerde otolit okumaları tamamlanamadığından büyüme parametreleri hesaplanamamıştır. Ancak ortalama boy değerlerine bakıldığında populasyonun 10-11 cm arasında değiştiği görülmektedir. Daha önce yapılan çalışmalara bakıldığında bu değerin ağırlıklı olarak 1 yaş grubuna denk geldiği görülmektedir (Erkoyuncu ve Özdamar, 1989; Özdamar vd., 1994; Genç ve Başar, 1993; Samsun vd., 2004). Diğer önemli bir bulguda hamsinin kış aylarında kondisyon faktörünün gittikçe düşmesidir. Eylül ayında 0.7 civarında olan kondisyon faktörü mart aylarında 0,5 civarlarına 63
kadar gerilemektedir. Bu dönemde hamsinin Kıyılarımızda sürü oluşturması ve av vermesi kışlama davranışı olarak söylenebilir (Ivanov ve Beverton, 1985). Boy-frekans grafiklerine bakıldığında 0+ yaş gruplarının aralık ayından itibaren populasyonda daha fazla gözlendiği görülmektedir. Hamsi avcılığında hedef dışı av oranı (ıskarta dahil) incelendiğinde av oranında tüm av sezonu ortalaması olarak %9,85 olarak bulunmuştur. Bu oran 2005-2006 sezonunda Şahin vd. (2008) tarafından tespit ettikleri hedef dışı ve ıskarta av oranı toplamına (%8,91) yakın bir değer görünmesine karşın hedef dışı türler açısından farklar mevcuttur. Av derinliğinin hedef dışı türlerin kompozisyonuna önemli etki yaptığı gözlenmiştir. Sığ sularda demersal türler daha yoğun av da gözlenirken, daha derin sularda çaça daha fazla gözlenmektedir. Özellikle daha sığ sularda yapılan istavrit avcılığında hamsi ve demersal türler ağırlıklı olarak gözlenirken, daha derin sularda ve açıkta yapılan hamsi avcılığında çaça ağırlıklı olarak hedef dışı avı oluşturmaktadır (Genç vd., 2009). Kaynaklar Ak, O., Özdemir, G.P., Genç, Y., Kutlu S. ve Alkan, A. 2008. Trabzon kıyılarında balık yumurta ve larvalarının dağılımı ile ekonomik demersal balıklardan mezgit (Merlangius merlangus euxinus nordmann, 1840) ve barbunya (Mullus barbatus ponticus, Ess. 1927) nın yumurta üretiminin incelenmesi. TÜBİTAK 107 O 635. Erkoyuncu, İ. ve Özdamar, İ. 1989. Estimation of the age, size and sex composition and growth parameters of Anchovy Engraulis encrasicolus (L) in the Black Sea. Fis. Res., (7): 41-247, Genç, Y. ve Başar, S. 1993. Orta doğu Karadeniz bölgesin deki hamsi balığı üzerine bir araştırma. S.Ü.A.E., Proje Sonuç Raporu Kitabı, Trabzon, 1993. Genç, Y., Ak, O., Başçınar, N.S., Kutlu, S., Sağlam, H. ve Dağtekin, M. 2009. Doğu Karadeniz de Gırgırla Yapılan Hamsi ve İstavrit Avcılığında Karaya Çıkarılan Üründeki Hedef Dışı Türlerin Kompozisyonu, XV. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu, 1-4 Temmuz 2009, RİZE Ivanov, L., Beverton, R.J.H. 1985. The fisheries resources of the editerranean. Part two: Black Sea. Etud. Rev. CGPM/ Stud. Rev. GFCM. (60): 135 s. Özdamar, E., Khiara, K., Sakuramato, K. ve Erkoyuncu, İ. 1994. Variation in the population structure of European Anchovy, Engraulis encrasicolus L. In The Black Sea. J. of the Tokyo Univ. of Fis., (81)2: 123-134. Samsun, O., Samsun, N. ve Karamollaoğlu, A.C. 2004. Age, growth and mortality rates of the European anchovy (Engraulis encrasicolus L. 1758) in the Turkish Black Sea Coast. Turkish Journal of Veterinary and Animal Sciences, 28(5): 901-910. Şahin, C., Hacımurtezaoğlu, N., Gözler, A.M., Kalaycı, F. ve Ağırbaş, E. 2008. Doğu Karadeniz Bölgesinde Gırgır Ağlarında Hedef Dışı Av Kompozisyonunun Araştırılması Üzerine Bir Ön Çalışma, Journal of Fisheries Sciences, 2(5): 677-683. Türkiye İstatistik Kurumu, Balıkçılık verileri (1985-2007), Ankara. 64