DÖVİZ OPSİYONLARI: Genel bir kavram olarak opsiyon, bir mali varlık veya malın sabitleştirilmiş fiyattan belirli bir vadede alma veya satma hakkı doğuran sözleşme biçiminde tanımlanabilir. Burada vurgulanması gereken önemli nokta opsiyonun uygulanmasının zorunluluk değil, bir tercih konusu olmasıdır. Alış Opsiyonu Satış Opsiyonu: Belirli bir yabancı parayı belirli bir fiyattan öngörülen sürede satın alma hakkı doğuran (zorunluluğu değil) sözleşmelere döviz alış opsiyonu denir. Tersine, bir yabancı parayı sabit fiyattan belirli bir sürede satma hakkı doğuran sözleşmelere de döviz satış opsiyonu denir. Opsiyon piyasaları ikiye ayrılır: 1) Tezgahüstü piyasa 2) Opsiyon borsaları Tezgahüstü piyasa genellikle bankalardan oluşur. Kur riskine karşı koruma sağlamak isteyen firmalar, tezgahüstü piyasayı genellikle vadeli piyasaların ve gelecek işlemleri piyasalarının bir seçeneği olarak kullanırlar. Bu piyasaların ana kurumları olan bankalar müşteri isteklerine uygun bazen vadesi birkaç yılı bulan ama genellikle bir yıldan kısa süreli opsiyon sözleşmeleri satmaktadırlar. Tezgahüstü piyasada bir döviz alış ya da satış sözleşmesi edinmek isteyen firma, bu piyasalarda faaliyet gösteren bir bankanın opsiyon masasını arayarak ihtiyacı olan yabancı para cinsini, miktarını, vadeyi, uygulama fiyatını belirtir ve bankanın bir teklifte bulunmasını ister. Eğer koşullarda anlaşma sağlanırsa banka müşterisine onun ihtiyaçlarına uygun biçimde hazırladığı bir sözleşme satışında bulunur. Tezgahüstü piyasalarda opsiyon sözleşmelerinin miktar, temel fiyat, bitiş tarihi gibi koşulları standart olmayıp pazarlığa tabidir. Müşteri açısından tezgahüstü piyasa işlemlerinin riski, satıcı bankanın iflası veya başka bir nedenle mali acz içine düşerek taahhüdünü yerine getirememesi olasılığıdır. Borsa opsyionlarında ise alıcı ve satıcılarla birlikte takas odası da sözleşmeye taraftır. Diğer bir deyişle, her sözleşmenin karşı tarafı daima borsa takas odasıdır. Takas odasının borçları çok sayıda banka ile birlikte borsa üyelerinin borçları durumundadır. Böylece sözleşme koşullarına uyulması takas odası tarafından garanti edilmiş olur.
Alış Opsiyonu Örneği: Diyelim ki, TR de bir fima TURK-FIRM, Amerikan firması USA-FIRM den yedek parça ithal etmiştir. Bunun karşılığı olarak da 20 Ağustos ta ihracatçı firmaya 50000 $ ödeme yapacaktır. (Bugünkü kur 1$ = 2 TL olsun.) Firma ödeme tarihine kadar dolar kurunda olası bir yükselmeden endişe etmektedir. Bunun için örneğin opsiyon sözleşmesi alım satımı yapan bir bankadan döviz alış sözleşmesi satın alır. Sözleşmede 1$ = 2.4 TL olarak belirlensin ve prim miktarı dolar başına 0.10 TL olsun. Bu durumda vade dolduğunda uygulama fiyatının altındaki kurlardan opsiyonu uygulamamak sözleşme sahibinin yararınadır. Örneğin, vade dolduğunda anında piyasada dolar kuru 1.5 TL ise opsiyon uygulanmaz. Bunun nedeni açıktır. Opsiyon uygulanmış olsa opsiyon sahibi 1 doları 2.5 TL fiyatından elde etmiş olacaktır (primle birlikte). Uygulamadığı takdirde ise piyasadan 1.5 TL fiyatından satın alacak ve vazgeçtiği dolar başına 0.10 TL tutarındaki prim dolayısıyla doların kendisine maliyeti 1.60 TL olacaktır. Oysa uygulama fiyatının üstündeki tüm fiyatlardan opsiyonu uygulamak opsiyon sahibinin yararınadır. Söz gelişi, 1 $ = 2.45 TL kurundan uygulanmayıp piyasada satın alınma yoluna gidilse 1$ = 2.55 TL ye mal olacaktır. Oysa opsiyon uygulansa 1 doların maliyeti 2.50 TL dir. Alış opsiyonunun alıcısının kar ve zarar durumu aşağıdaki grafikte gösterilmiştir: Sınırsız kar 2.4 2.5 Anında kur -0.1 Sınırlı zarar
Alış opsiyonunun satıcısı için ise simetrik bir durum söz konusudur. Opsiyonun vadesi geldiğinde ilgili yabancı dövizin kuru uygulama fiyatının altında olduğu sürece opsiyon uygulanmayacağından, satıcı ödenen prim tutarı kadar kar eder. (0.10 TL/$) Anında piyasadaki kur uygulama fiyatının üstünde olduğu sürece alış opsiyonunun satıcısı zarar edecektir. Alış opsiyonunu satıcısının kar ve zarar durumu da aşağıdaki grafikteki gibidir: 0.1 Sınırlı kar 2.4 2.5 Anında kur Sınırsız zarar Satış Opsiyonu Örneği: Satış opsiyonu alan bir kimsenin durumu alış opsiyonu alan bir kimsenin durumunun tam tersidir. Satış opsiyonu sahibi, vade sonundaki kurun uygulama fiyatının üzerinde olması durumunda opsiyonu uygulamaz ve dövizler anında teslim piyasasında satılır. Böylece de yalnızca opsiyonu uygulamaktan dolayı sınırlı bir kayıp ortaya çıkar, bu kayıp opsiyon primi kadardır. Uygulama fiyatı ile bundan opsiyon priminin çıkarılması sonucu bulunacak döviz kuru arasındaki fiyatlardan ise opsiyonu uygulamak avantajlıdır. Örneğin, yukarıdaki firma dışarıya 50000 dolar tutarında tekstil ihrac etmiş olsun. Bugünkü kur 1$ = 2TL ve ödemeler 3 ay sonra yapılacak olsun. Bu durumda firma, doların TL kurundaki bir düşüşten kaygı duyduğu için tezgahüstü piyasada faaliyet gösteren bir banka ile 1$ = 2.4 TL fiyatından 50000 $ lık bir satış opsiyonu sözleşmesi yapmış olsun. (Prim yine 0.10 TL)
Buna göre vade sonundaki kur 2.4 TL/$ olan uygulama fiyatının üzerinde bulunduğu sürece opsiyon hakkı kullanılmaz. Bu durumda doların serbest piyasada satılması daha karlıdır. Burada ödenen prim tutarı kadar bir kayıp vardır. 1$ = 2.4 TL nin altında olursa opsiyon uygulanır. 1$ = 2.3 TL fiyatı başabaş kurudur. Bunun altındaki fiyatlardan opsiyon sahibinin net bir karı vardır. Örneğin, dolar kuru 1.8 TL ise kar dolar başına 0.50 TL dir. Satış opsiyonunun alıcısının kar ve zarar durumu aşağıdaki grafikte gösterilmiştir: Sınırsız kar 2.3 2.4 Anında kur Sınırlı zarar Satış opsiyonunu satan kurum için olaya bakacak olursak. Vade sonundaki anında teslim kuru 2.4 TL/$ üzerinde ise opsiyon uygulanmayacağı için satıcı kurum ödenen prim tutarında bir kar elde eder. 2.4 TL/$ sınırının altında ise sözleşme uygulanır. Ancak 2.4 TL/$ ile 2.30 TL/$ arasındaki fiyatlardan aldığı primin hepsini değil, bir kısmını kaybeder. 2.30 TL/$ başabaş kurunun altındaki fiyatlardan ise opsiyon satıcısının net bir zararı vardır ve bu zarar sınırsızdır.
Satış opsiyonu satıcısının kar ve zarar durumu aşağıdaki grafikte gösterilmiştir: Sınırlı kar 2.3 2.4 Anında kur Sınırsız zarar