Biyoloji Bilimleri Araştırma Dergisi 2 (2): 41-47, 2009 ISSN:1308-3961, www.nobel.gen.tr Antalya Körfezi nde Avcılık İle Yakalanan Balık Türleri ve Bunların İşlenerek Değerlendirilmesi Mete KUŞAT, Habil Uğur KOCA Süleyman Demirel Üniversitesi Eğirdir Su Ürünleri Fakültesi, 32500, Eğirdir, Isparta Sorumlu Yazar Geliş Tarihi : 23 Kasım 2008 e-posta: mkusat@sdu.edu.tr Kabul Tarihi : 10 Ocak 2008 Özet Bu araştırma, Antalya Körfezi nde avcılığı yapılan balık türleri ve bunların işlenerek değerlendirilmesi üzerine yapılmıştır. Eylül 2005-Aralık 2006 tarihleri arasında Antalya Körfezi nde avlanan balıklar sistematik olarak incelenmiş ve bölgedeki işleme fabrikalarının işlediği türler belirlenmiştir. Bu kapsamda 42 familyaya ait 58 tür bulunmuştur. Balık işleme fabrikalarının işlediği türlerin yoğunluk sırasını ise palamut (Sarda sarda), sardalya (Sardina pilchardus), barbunya (Mullus surmuletus), kolyoz (Scomber japonicus), karides (Penaeus semisulcatus) oluşturmaktadır. Anahtar Kelimeler: Antalya Körfezi, avcılık, balık türleri, işlenen türler A Study on Fishes Catched by Fishing Evaluation Their Processing in Antalya Bay Abstract This research has been aimed to determine species of fishes catched by fishing evaluation their processing in Antalya Bay. The various fishes were caught from Antalya Bay between September 2005-December 2006. They were systematically investigated and also their processing in process factories. Total 58 species belongs to 42 family have been found. The arranges of density of processed fish in processing plants constituates as bonito (Sarda sarda), sardine (Sardina pilchardus), red mullet (Mullus surmuletus), spanish mackerel (Scomber japonicus), shrimp (Penaeus semisulcatus) respectively. Keywords: Antalya Bay, fishing, fish species, processed fish. GİRİŞ Balık avcılığı günümüzde birçok ülkenin ekonomisine katkı sağlayan önemli bir iş koludur. Avlanan balıkların ekonomiye fayda sağlaması yanında insan beslenmesinde yüksek düzeyde hayvansal protein kaynağı olması da önemli bir konudur [1, 2]. Yapılan çalışmalar Akdeniz in halen en temiz sahil kuşağına sahip olduğunu ortaya koymaktadır. İskenderun-Marmaris arasında etkili olan ve artık bilim dünyasında Ufak Asya Akıntısı olarak adlandırılan kuvvetli bir akıntı sisteminin varlığı tespit edilmiş ve bu bölgeye açık denizlerden gelen temiz sularla beslenen girdilerin olduğu belirlenmiştir. Fakat bu akıntı sistemi Lübnan ve Suriye den denize atılan atıkları da sahillerimize taşımaktadır. Antalya Körfezi nde etkili olan bu akıntı, kayalardaki çatlakların arasında kaybolmayıp denize ulaşan Antalya şehri atıklarının da taşınmasına neden olmaktadır. Antalya Körfezi ne gelen bu akıntı sistemi Kıbrıs ın batısından ve açık denizden gelen temiz Akdeniz suları ile beslenmektedir [3]. Akdeniz in balıkçılık açısından yani avcılık yönünden çok fakir olduğu gerçektir. Bunun sebebi besin tuzlarının eser seviyelerde bulunması ve mevcut alanlarda Sahra Gölü nden gelen kil mineralleri tarafından derinlere taşınması sonucudur. Balıkçılık açısından sadece İskenderun ve Mersin Körfezi ile Göksu nun denize döküldüğü kısım verimli ve kıta sahanlığının alansal genişliği nedeni ile trol balıkçılığına uygundur. Antalya Körfezi ise trol, gırgır ve uzatma ağı avcılığına uygun alanlara sahiptir [3]. Antalya Körfezi nde balık avcılığı uzun yıllardan beri yapılmaktadır ve Akdeniz e ait değişik türler avlanmaktadır. Bu çalışma ile Eylül 2005- Aralık 2006 tarihleri arasında avlanan ekonomik balık türlerinin tespiti ve bunların işlenebilme özellileri incelenmiştir. MATERYAL VE YÖNTEM Bu çalışma, Antalya Körfezi nde 15 Eylül 2005-30 Aralık 2006 tarihleri arasında yürütülmüştür. Proje kapsamında büyük limandan avlanan balıklar ile işleme fabrikalarına işlenmek üzere getirilen balıklar incelenerek örnekler alınmıştır. Antalya Büyük Limanı na bağlı balıkçı gemileri genellikle trol, gırgır gibi endüstriyel av araçlarını kullanırken, küçük çapta balıkçılık yapan tekneler ise uzatma ağı ve paraketa ile avcılık yapmaktadırlar. Bunlardan başka mevsimine bağlı olarak Ege Bölgesi nden de çeşitli balıkçı gemileri bu limana gelmektedir. Büyük balıkçı gemilerinin yanında bir veya iki personelle balıkçılık yapan, boyları 5-10 metre arasında olan tekneleriyle dip uzatma ağı ve paraketa avcılığı yapan balıkçılar da bulunmaktadır. Antalya Körfezi nde avlanan balıklardan örneklemeler için anlaşmalı balıkçılara ve işleme fabrikalarına belirli aralıklarla gidilmiştir. Örnekler %5 lik formaldehit içeren plastik kavanozlarda muhafaza edilerek Eğirdir Su Ürünleri Fakültesi ne getirilmiş, sistematik incelemeleri yapılarak fotoğrafları çekilmiştir [4, 5, 6]. BULGULAR Bu çalışmada, Antalya Körfezi nde avcılık ile yakalanan balık türleri ve bunların işlenerek değerlendirilmesi araştırılmıştır. Araştırma süresince 42 familyaya ait 58 tür tespit edilmiştir ve türlere ait bilgiler tablo 1 ve şekil 1-a, 1-b, 1-c, 1-d, 1-e, 1-f ve 1-g de verilmiştir. Antalya Akdeniz kıyıları içinde turizm, ticaret, tarım, su ürünleri ve nüfus açısından önemli bir yerleşim yeridir. Çevre ilçeleri ile birlikte bir milyon yedi yüz bin kişiyi barındırmaktadır. Ancak Antalya şeh- Bu çalışma SDÜBAP Birimi tarafından desteklenmiştir.
42 M. Kuşat ve H. Uğur Koca / Bibad, 2 (2): 41-47, 2009 Tablo 1. Araştırma süresince elde edilen türler
M. Kuşat ve H. Uğur Koca / Bibad, 2 (2): 41-47, 2009 43 rinin balık pazarlama ve satışının yapılabilmesi için düzenli balık hali veya balıkhanesi yoktur. Büyük limanda balıkçı teknelerinin bağlandığı yerde balık mezatı yapılmaktadır. Balık haline Antalya Bölgesi dışından, Karadeniz, Marmara, Ege Denizi ile Mersin, Adana bölgesi balıkları da taze olarak günlük getirilmektedir. Av sezonu açıldıktan sonra balık haline giren balık miktarının büyük bir çoğunluğunu (%60 civarı) Karadeniz ve Marmara Denizi ne ait balık türleri oluşturmaktadır. Bu balıklar yoğunluk durumuna göre; hamsi, palamut, çinekop, istavrit, sardalya, uskumru ve kolyoz balıklarıdır. Antalya balıkçısının en büyük problemi kooperatif birliğinin olmamasıdır. Büyük limanda gerçek balıkçı barınaklarının bulunmaması, yeterince hizmet alamamaları gibi sorunlar mesleği gerçekten balıkçılık olan kişileri zor duruma sokmaktadır. Antalya merkezinde bulunan Küçük Yat Limanı nda balıkçı teknelerine gezi ve turistik amaçlı tekneler nedeniyle yer kalmamıştır. Ancak bölgede keyifçilik olarak isimlendirilen günübirlik olta balıkçılığı yapan kişilere tekne kiralayan küçük çapta balıkçılar bulunmaktadır. Körfez de yeterince
44 M. Kuşat ve H. Uğur Koca / Bibad, 2 (2): 41-47, 2009 Şekil 1-a. Araştırma süresince elde edilen türlere ait resimler. Şekil 1-b. Araştırma süresince elde edilen türlere ait resimler Şekil 1-c. Araştırma süresince elde edilen türlere ait resimler Şekil 1-d. Araştırma süresince elde edilen türlere ait resimler
M. Kuşat ve H. Uğur Koca / Bibad, 2 (2): 41-47, 2009 45 Şekil 1-e. Araştırma süresince elde edilen türlere ait resimler Şekil 1-f. Araştırma süresince elde edilen türlere ait resimler Şekil 1-g. Araştırma süresince elde edilen türlere ait resimler balık bulunmaması küçük balıkçıyı keyifçilik yöntemine zorlamıştır. Keyifçilik yapan balıkçıların sorunu da tekne ve avcılık ruhsatlarında yolcu taşıma veya gezi yapma izinlerinin olmaması vergi sorununu ortaya çıkarmaktadır. Küçük balıkçılar genellikle dip uzatma ağları (monoflament fanyalı ya da multiflament fanyalı) ile paraketa takımlarını kullanmaktadırlar. Teknelerin büyük bölümünde balık bulucu cihazlardan echo-sounder bulunmaktadır. Bölgede trol ve gırgır ağları bu tür küçük balıkçıların avcılığına olumsuz bir etki yapmaktadır. Oysaki çok ender olarak rastlanan türler yine bu balıkçılar tarafından avlanmaktadır. Büyük limanda devamlı olarak küçük çapta balıkçılık yaparak geçimini sağlayan bir veya iki balıkçı çalışmaktadır. Diğer balıkçılar ise balık miktarının azlığından dolayı keyifçilik yöntemini geçim kaynağı olarak görmektedir. Antalya Körfezi nde trol ve gırgır avcılığı yapan yerli tekne sayısı oldukça azdır. Çalışır durumda iki veya üç trol teknesi, mevsimine bağlı olarak dört, beş gırgır teknesi bulunmaktadır. Gırgır tekneleri özellikle gece ışık balıkçılığı yapmaktadır. Işık balıkçılığında avlanan balıklar çoğunlukla, kolyoz, uskumru, palamut, kupes ve sardalya dan oluşmaktadır. Büyük limanda balıkçılar, balık alım-satım işlemini yapan komisyoncular ve işleme fabrikalarının balık alımı yaptıkları mekanlar bir arada bulunmaktadır. Antalya ili içerisinde balık işleme üzerine çalışan tesisler, Kısmet Balıkçılık, Güney Ba-
46 M. Kuşat ve H. Uğur Koca / Bibad, 2 (2): 41-47, 2009 Tablo 2. İşleme fabrikaları tarafından işlenen ürünlerin aylara göre dağılımı lıkçılık, Kemal Sagun ve Antalya Balıkçılık tır. Bu işletmelerden Kısmet, Güney ve Sagun işletmeleri kendi trol tekneleri ile avcılık yapmaktadırlar. Bunlar Antalya Körfezi nde veya körfezin açıklarında avlanmaktadırlar. Bölgede çalışan gırgır teknelerinden ise palamut, kolyoz, uskumru, kupes, sardalya, istavrit ve zargana gibi balıklar temin edilmektedir. Antalya Limanı na Mersin ve Adana bölgesinden de çeşitli deniz balıkları gelmektedir. Hatta Kısmet Balıkçılığa ait bir tekne Mersin bölgesinde çalışmakta ve avladığı ürünleri işleme tesisine göndermektedir. Antalya Körfezi nde av veriminin azalması trol teknesi sayısının azalmasına sebep olmuştur. Eskiden çalışır durumda dört trol teknesi var iken bu sayı bugün ikiye düşmüştür. Ege Denizi nde trol avcılığı sezonu 15 Temmuz da açılırken, Akdeniz de ise 15 Eylül de başlamaktadır. Ege denizi nde iki ay erken çalışan tekneler av veriminin azaldığı zamana denk gelen 15 Eylül veya 1 Ekim den itibaren Akdeniz e gelerek avcılıklarına bu bölgede devam etmektedirler. Bu da bölgede aşırı avcılığa neden olmaktadır. İşleme fabrikaları genellikle avın bol olduğu günlerde, ucuz olan su ürünlerini işlemektedirler. Avcılık ürünü bulamadıkları zaman ise yetiştiricilik ürünlerinden olan alabalık, çipura, levrek gibi balıkları işleme yoluna gitmektedirler. Proje kapsamında işleme fabrikaları tarafından işlenen ürünlerin aylara göre dağılımları tablo 2 de verilmiştir. İşlenen balıkların çoğunluğu deniz balığı veya diğer su ürünlerinden oluşmaktadır. Dikkat edilirse av mevsiminin açık olduğu ekim-mayıs ayları arası döneminde palamut, sardalya, kolyoz ve istavrit balıkları büyük yoğunlukta avlanmıştır. Özellikle palamut yıl boyunca ucuz olması nedeniyle yaygın olarak işlenen balık türü olmuştur. Palamut un bir kısmı Antalya Körfezi nde avcılık yapan gırgır teknelerinden ve Karadeniz ile Marmara dan temin edilmiştir. Diğer türler az da olsa işlenen türlerdir. Çimçim karidesi, iskorpit, mezgit, barbunya, tekir, mercan ve kırmızı karides Antalya Körfezi ve açıklarında avlandığı gibi Mersin ilinden de getirilmektedir. TARTIŞMA VE SONUÇ Antalya bölgesi nde Ekim 2005-Aralık 2006 tarihleri arasında yapılan bu çalışmada, avlanan balık türleri ve bölgede işleme fabrikaları tarafından işlenen su ürünleri incelenmiştir. Çalışma sonucunda 42 familyaya ait 58 tür bulunmuştur. İşleme fabrikalarının yoğun olarak palamut işlediği, bunun yanında sardalya, hamsi, kupes, karides, istavrit, mezgit, barbunya, lahoz türlerini ise yoğun olarak avlandığı aylarda değerlendirdikleri gözlemlenmiştir. Antalya Körfezi nde JICA (1993) nın yapmış olduğu çalışmada toplam 37 familyaya ait 61 tür tespit edilmiştir. Bu türler içerisinde ekonomik balık türleri olarak; zurna (Saurida undosquamis), berlam (Merluccius merluccius), barbunya (Mullus barbatus), tekir (Mullus surmuletus), paşa barbunyası (Upeneus moluccensis), mercan (Dentex macrophthalmus), kupes (Boops boops), istavrit (Trachurus trachurus), izmarit (Spicara smaris) ve dil (Solea vulgaris) tespit edilmiştir. Kır ve ark., (2001) Eylül 1999- Nisan 2000 tarihleri arasındaki çalışmasında, değişik av araçları ile 18 familyaya ait 35 tür tespit etmiştir. Bu çalışmamızda ise familya ve tür sayısı daha fazla bulunmuştur. Antalya Limanı nda balıkçıların ve balık alış ve satışını yapan kişilerin avlanan ve satılan balılar ile ilgili bir kayıt tutmadıkları gözlemlenmiştir. Büyük limanda mezat şeklinde satılan balıkların büyük çoğunluğunu av mevsimi içerisinde Karadeniz ve Marmara dan getirdikleri deniz balıkları oluşturmaktadır. Limanda bulunan gırgır ve trol teknelerinin avladığı balıklar ise mezat içerisinde değerlendirilmektedir.
M. Kuşat ve H. Uğur Koca / Bibad, 2 (2): 41-47, 2009 47 Antalya ili, kalabalık ilçeleri ve büyük turistik tesisleri ile ilk bakışta balık tüketiminin de fazla olması gerektiği çağrışımını yaptırmaktadır. Ancak modern bir balık haline sahip olmaması ve balık satışının küçük bir mezattan ibaret olması nedeniyle gerçek rakamları yansıtmamakla birlikte bölge olarak balık tüketim alışkanlıklarının az olduğunu göstermektedir. Balıkçıların en büyük sorunu bir balıkçı barınaklarının olmamasıdır. Antalya Körfezi ve bölgedeki diğer kıyıların verimsiz Akdeniz özelliği taşımasından dolayı av veriminin kısıtlı olması tüketilen balıklarında Karadeniz, Marmara ve diğer denizlerimize ait balıklar olmasına neden olmuştur. Bölgede çalışan tekne sayısının azalması ile geçimi balıkçılık olan balıkçı sayısı da azalmıştır. Dolayısıyla bazı aylarda Ege Denizi ne kayıtlı trol ve gırgır tekneleri bu bölgeye gelerek avcılık yapmaktadırlar. KAYNAKLAR [1] Kuşat, M., 1996. Eğirdir Gölü nde Sudak Balığı Stizostedion lucioperca (L., 1758) Avcılığında Kullanılan Multiflament ve Monoflament Sade Uzatma Ağlarının Av Verimliliği Etkileri Üzerine Bir Araştırma, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi, 78 s., İzmir. [2] Yeşilçimen, Ö.H., 2002. Antalya Körfezi nde Trol Balıkçılığı İle Yakalanan Ekonomik Balık Türlerinin Aylara Göre Dağılımı, SDÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 54 s., Isparta. [3] Saydam, A.C., Merter, Ü., Ersan, O., Memişoğlu, Ç., Ganioğlu, B., 1997. Türkiye Su Ürünleri Dayanışma ve Geliştirme Vakfı, Türkiye I. Su Ürünleri Şurası 12-14 Haziran 1997, 250 s., Ankara. [4] Mater, S., Uçal, O., Kaya, M., 1989. Türkiye Deniz Balıkları Atlası, E.Ü. Fen Fak. Kitaplar Serisi No:123, E.Ü. Basımevi, 94 s., İzmir. [5] Akşıray, F., 1987. Türkiye Deniz Balıkları Tayin Anahtarı, İ.Ü. Rektörlüğü Yay. No:349, (Geliştirilmiş Baskı), 811 s., İstanbul. [6] Fischer, W., Bauchot, M.L., Et Schneider, M., (Red.), 1987. Fisches FAO D İdentification des Especes Pour Les Besions de la Peche (Revision 1), Mediterranee et Mer Noire, Zone de Peche 37.2, Vertebres, FAO, 761-1530. [7] JICA(Japonya Uluslararası İş Birliği Ajansı), 1993. Marmara, Ege ve Akdeniz de Demersal Balıkçılık Kaynakları Sörvey Raporu, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı TÜGEM, 579 s., Ankara. [8] Kır, İ., Özan, S.T., Çınar, K., 2001. Antalya Körfezi Ekonomik Balıkları ve Yoğunlukları Üzerine Bir Araştırma, 5(2), 133-138, Isparta.