ARTUKLU DÖNEMİ CAMİLERİNDEKİ BEZEMELER Abdulkadir SAYLAN Yüksek Lisans Tezi Geleneksel Türk El Sanatları Ana Sanat Dalı Yrd. Doç. Dr. Şükriye KARADAŞ 2014 Her Hakkı Saklıdır
T.C. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARI ANA SANAT DALI Abdulkadir SAYLAN ARTUKLU DÖNEMİ CAMİLERİNDEKİ BEZEMELER YÜKSEK LİSANS TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Yrd. Doç. Dr. Şükriye KARADAŞ ERZURUM - 2014
I İÇİNDEKİLER ÖZET... III ABSTRACT... IV KISALTMALAR DİZİNİ... V PLANLAR DİZİNİ... VI ÇİZİMLER DİZİNİ... VII FOTOĞRAFLAR DİZİNİ... IX ÖNSÖZ... XV GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM TARİHİ ÇERÇEVE 1.1. ANADOLU BEYLİKLERİ... 3 1.2. BİRİNCİ DÖNEM ANADOLU BEYLİKLERİ... 4 1.2.1. Artuklular... 4 1.2.1.1. Hasankeyf (Hasan Keyfa) Artukluları (1101-1232)... 5 1.2.1.2. Mardin Artukluları (1108-1408)... 6 1.2.1.3. Harput Artukluları (1112-1124 ve 1185-1233)... 7 1.2.2. Sökmenliler /Ahlatşahlar (1100-1207)... 8 1.2.3. Dânişmendliler (1080-1178)... 9 1.2.4. Saltuklular (1072-1202)... 10 1.2.5. Mengücekler (1072-1228)... 11 1.3. ARTUKLU DÖNEMİ SANATI ve MİMARİSİ... 12 İKİNCİ BÖLÜM BEZEMELERDE KULLANILAN MOTİFLER 2.1. BİTKİSEL MOTİFLER... 18 2.1.1. Rûmî... 18 2.1.2. Hâtayî (Hataî)... 20 2.2. GEOMETRİK (HENDESÎ) BEZEMELER... 24 2.2.1. Geçmeler... 25 2.3. YAZI... 26
II 2.4. MUKARNAS... 27 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KATALOG 3.1. ELAZIĞ/HARPUT ULU CAMÎ... 28 3.2. DİYARBAKIR SİLVAN ULU CAMÎ... 45 3.3. MARDİN ULU CAMÎ... 72 3.4. MARDİN KIZILTEPE ULU CAMÎ... 95 3.5. MARDİN LATİFİYE (ABDELLÂTİF) CAMÎ... 117 3.6. MARDİN MELİK MAHMUD CAMÎ... 133 3.7. HARPUT ALACALI CAMÎ... 149 DEĞERLENDİRME ve SONUÇ... 155 KAYNAKLAR... 159 ÖZGEÇMİŞ... 164
III ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ ARTUKLU DÖNEMİ CAMİLERİNDEKİ BEZEMELER Abdulkadir SAYLAN Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Şükriye KARADAŞ 2014, 164 Sayfa Jüri:Yrd. Doç. Dr. Şükriye KARADAŞ Yrd. Doç. Dr. Oktay HATİPOĞLU Yrd. Doç. Dr. Bünyamin AYDEMİR Türkler in göçler sonrası Anadolu ya gelerek buralara yerleşmeleri sonucu kurulan beylikler ve devletler sonrasında, kendi inanç ve kültürlerine sahip çıkarak yaşadığı bölgelerde birçok sivil ve dini mimari eserler yapmışlardır. Artuklu Beyliği Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde XII ve XV. yüzyıllar arasında yaşayan ve en uzun hakimiyet süren beyliktir. Yaşadığı bölgelerde birçok kervansaray, medrese, hamam, Camî, külliye, kale, köprü gibi dini ve sivil mimari eserler yapmışlardır. Artuklu hükümdarları ilim adamlarına değer vermiş ve bölgede birçok Camî ve medrese yaptırarak bunu göstermiştir.artuklular,büyük Selçuklu ve Zengiler den gelenetkileri kaynaştırarak Anadolu da Artuklu Camîlerini Türk mimarisine yeni bir üslupla kazandırmışlardır. Revaklı avlu plan içinde gelişerek, mihrap önü kubbesi bütün yapıya hakim olmuştur. Avlu küçültülüp daraltılarak yapının içine alınmış, zengin bezemeler kullanılmış, kesme taş mimarisi ve çifte minare gibi birçok yenilikler 1152 yılından başlayarak yarım yüzyıl gibi kısa sürede gerçekleştirilmiştir. Artuklular dan sonraki devirlerde de bu mimari anlayış hızla gelişmeye devam etmiştir. Artuklu mimarisi üslubu ve planı bakımından Silvan Ulu Camî ile başlamaktadır. Melik Şah ın İsfahan Mescid-i Cuması ndaki kubbesi aynı plan ile değerlendirilmiştir. Artuklu Camîlerinin en önemli eseri, mihrabında zengin bezemeleri bulunan Kızıltepe Ulu Camî dir. Bunların dışında Mardin Ulu Camî, Mardin Melik Mahmud Camî, Mardin Latifiye Camî, Harput Alacalı Camîleri de Artuklu Döneminin yapılarındandır. Anahtar Kelimeler: Artuklu, Bezeme, Camî
IV ABSTRACT MASTER S THESIS ADORNMENTS IN ARTUQUID-PERIOD MOSQUES Abdulkadir SAYLAN Advisor: Assist. Prof. Dr. Şükriye KARADAŞ 2014, Page: 164 Jury: Assist. Prof. Dr. Şükriye KARADAŞ Assist. Prof. Dr. Oktay HATİPOĞLU Assist. Prof. Dr. Bünyamin AYDEMİR Following the beylics and governments which were established as a result of the Turkish settlement in Anatolia after immigration, the Turkish built civil and religious works in the districts where they lived by claiming their own beliefs and cultures. Artuquid Dynasty is the beylic which existed between XII-XV centuries in the eastern and south-eastern Anatolia regions and established the longest sovereignty. In the districts where they lived, they built religious and civil works such as caravansary, madrasa, Turkish bath, mosque, social complex, castle and bridge. Artuquid rulers appreciated scientists and indicated this by building multiple mosques and madrasas. Artuquids brought Artuquid Mosques in Turkish architecture with a new style in Anatolia by integrating the impacts from Great Seljuks and Zengis. The dome in front of mihrab dominated the whole building by developing in the cloister plan. The yard was included in the building by minimizing; rich adornments were used; and many changes such as ashlar stone architecture and double minarets were realized in a half century from 1152. This architectural sense grew rapidly during the post-artuquid periods. Artuquid architecture originated from Silvan Grand Mosque in terms of its style and plan. Melik Shah s dome in Esfahan Cuma masjid was utilised with the same plan. The most significant work of Artuquid mosques is Kızıltepe Grand Mosque which has rich adornments in its mihrab. Apart from these, Mardin Grand Mosque, Mardin Melik Mahmud Mosque, Mardin Latifiye Mosque and Harput Alacalı Mosque are the buildings of Artuquid period. Key Words: Artuquid, adornment, mosque
V KISALTMALAR DİZİNİ Foto. Fotoğraf H. Hicri M. Miladi s. Sayfa ss. Sayfa sayısı
VI PLANLAR DİZİNİ Plan 3.1. ElazığHarput Ulu Camî (Oktay Aslanapa dan)... 30 Plan 3.2. Diyarbakır Silvan Ulu Camî (Ara Altun dan)... 46 Plan 3.3. Mardin Ulu Camî (Ara Altun dan)... 73 Plan 3.4. Mardin Kızıltepe Ulu Camî (Ara Altun dan)... 96 Plan 3.5. Mardin Latifiye (Abdellâtif) Camî (Ara Altun dan)... 118 Plan 3.6. Mardin Melik Mahmud Camî (Ara Altun dan)... 134 Plan 3.7. Elazığ Harput Alacalı Camî (Ara Altun dan)... 150
VII ÇİZİMLER DİZİNİ Çizim 2.1. Rûmi (Şükriye Karadaş tan)... 19 Çizim 2.2. Rûmi Çeşitleri (Şükriye Karadaş tan)... 20 Çizim 2.3. HâtayîMotifi (Şükriye Karadaş tan)... 21 Çizim 2.4. Penç Motifi (Şükriye Karadaş tan)... 22 Çizim 2.5. Gonca Motifi... 23 Çizim 2.6.Yaprak Çeşitleri... 23 Çizim 2.7. Saz Ûslubu... 24 Çizim 3.1. Elazığ Harput Ulu Camî Kubbe Pandandifi... 31 Çizim 3.2. Elazığ Harput Ulu Camî Ana Mekan Mihrap Bordürü... 32 Çizim 3.3. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzeybatı Cephesindeki Kemer Konsolları (Şükriye Karadaş tan)... 49 Çizim 3.4. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzeybatı Cephesindeki Konsol Yüzeyindeki Rozet (Gülsen Baş tan)... 49 Çizim 3.5. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzeydoğu Cephesindeki Rozet ¼ Oranı (Şükriye Karadaş tan)... 50 Çizim 3.6. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Ana Mihrabı Doğusundaki İlk Mihrap Bordür Detayı... 51 Çizim 3.7. Mardin Ulu Camî Mihrap İç Kademe Bordürü... 74 Çizim 3.8. Mardin Ulu Camî Mihrap İç Kademe Bordürü... 75 Çizim 3.9. Mardin Ulu Camî Minaresi Lailaheillallah Formunun İçindeki Bezeme... 76 Çizim 3.10. Mardin Ulu Camî Minaresi İkinci Kuşak... 77 Çizim 3.11. Mardin Ulu Camî Minaresi Üçüncü Kuşak... 77 Çizim 3.12. Mardin Ulu Camî Minare Kapısı Bordürü... 78 Çizim 3.13. Mardin Ulu Camî Minare Kapısı Sütunce Başlığı... 78 Çizim 3.14. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Kapı Etrafındaki Geçmeler... 97 Çizim 3.15. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Sağ Taraftaki Rozet... 98 Çizim 3.16. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Sol Taraftaki Rozet... 99 Çizim 3.17. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mihrap Dışındaki Silme... 99
VIII Çizim 3.18. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrabı Dış Bordürü... 100 Çizim 3.19. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrabı Yuvarlak Kemer Sütuncesi... 101 Çizim 3.20. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrap Nişi Alt Kısım İnce Bordür... 101 Çizim 3.21. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrap Nişi Alt Kısım Geçmeler... 102 Çizim 3.22. Mardin Latifiye Camî Taçkapı Nişi İçinde Birinci Bordür... 119 Çizim 3.23. Mardin Latifiye Camî Taçkapı Nişi İçindeki İkinci Bordür... 120 Çizim 3.24. Mardin Latifiye Camî Taçkapı Nişi İçindeki İkinci Bordür... 120 Çizim 3.25. Mardin Latifiye Camî Giriş Kapısı... 121 Çizim 3.26. Melik Mahmud Camî Taçkapı Sütuncesi... 135 Çizim 3.27. MardinMelik Mahmud Camî Taçkapı Bordürü... 136 Çizim 3.28. Mardin Melik Mahmud Camî Ana Mekan Kuzey Cephe Pencere Üstü.. 137 Çizim 3.29. Mardin Melik Mahmud Camî Ana Mekan Giriş Kapısı Üstü... 137 Çizim 3.30. Mardin Melik Mahmud Camî Ana Mihrap Sütunce Başlığı... 138 Çizim 3.31. Elazığ Harput Alacalı Camî Giriş Kapısı Yanında Niş Üstündeki Bezeme... 151
IX FOTOĞRAFLAR DİZİNİ Foto. 3.1. Elazığ Harput Ulu Camî Genel Görünüm... 34 Foto. 3.2. Elazığ Harput Ulu Camî Minaresi... 34 Foto. 3.3.Elazığ Harput Ulu Camî Batı Girişi... 35 Foto. 3.4. Elazığ Harput Ulu Camî Doğu Girişi... 36 Foto. 3.5. Elazığ Harput Ulu Camî Avlusu ve Batı ve Kuzey Bölümü... 36 Foto. 3.6.Elazığ Harput Ulu Camî Ana Mekana Giriş Cephesi... 37 Foto. 3.7. Elazığ Harput Ulu Camî Mihrap Önü Kubbesi... 37 Foto. 3.8. Elazığ Harput Ulu Camî Minare Girişi... 38 Foto. 3.9. Elazığ Harput Ulu Camî Minare Detayı... 39 Foto. 3.10. Elazığ Harput Ulu Camî Kubbe Pandantifi... 40 Foto. 3.11. Elazığ Harput Ulu Camî Ana Mihrabı... 41 Foto. 3.12. Elazığ Harput Ulu Camî Ana Mihrap Detayı... 42 Foto. 3.13. Elazığ Harput Ulu Camî Minber Kapısı... 43 Foto. 3.14. Elazığ Harput Ulu Camî Minberi Güney Yüzeyi... 44 Foto. 3.15. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzey Cephesi... 53 Foto. 3.16. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Ana Mekan Güney ve Batı Cephesi... 53 Foto. 3.17. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Ana Mihrap ve Minber... 54 Foto. 3.18. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Minaresi... 55 Foto. 3.19. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzey Taçkapısı... 56 Foto. 3.20. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzeybatı Giriş kapısı... 57 Foto. 3.21. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzey Cephesindeki Mihrap... 58 Foto. 3.22. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzey Cephesindeki Pencereler... 59 Foto. 3.23. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzeybatı Cephesindeki Sağır Kemer Dizileri... 59 Foto. 3.24. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzeybatı Cephesindeki Kemer Dizisindeki Silme... 60 Foto. 3.25. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzeybatı Cephesindeki Kemer Konsolları... 60 Foto. 3.26. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzeybatı Cephesindeki Konsol Yüzeyindeki Rozet... 60 Foto. 3.27. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzeydoğu Cephesindeki Rozet... 61 Foto. 3.28. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Güney Cephesindeki Taçkapı... 61
X Foto. 3.29. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Güney Cephesi... 62 Foto. 3.30. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Ana Mihrabı... 62 Foto. 3.31. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Ana Mihrabı Doğusundaki İlk Mihrap... 63 Foto. 3.32. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Ana Mihrabı Doğusundaki İlk Mihrap Bordür Detayı... 64 Foto. 3.33. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Ana Mihrabı Doğusundaki İlk Mihrap Kemer Alınlığı Detayı... 65 Foto. 3.34. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kıble Duvarı Doğu Ucundaki Mihrap... 66 Foto. 3.35. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kıble Duvarı Doğu Ucundaki Mihrap Mukarnası... 66 Foto. 3.36. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kıble Duvarı Doğu Ucundaki Mihrap Nişi İçindeki Bordürleri... 67 Foto. 3.37. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kıble Duvarı Doğu Ucundaki Mihrap Nişi... 67 Foto. 3.38. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kıble Duvarı Doğu Ucundaki Mihrap Kemer ve Sütuncesi... 68 Foto. 3.39. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kıble Duvarı Doğu Ucundaki Mihrap Kemer Alınlığı... 69 Foto. 3.40. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kıble Duvarı Doğu Ucundaki Mihrap Dış Bordürleri... 70 Foto. 3.41. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Güneybatı Trompu... 70 Foto. 3.42. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Güneydoğu Trompu... 71 Foto. 3.43. Mardin Ulu Camî Doğu Girişi Eyvanı... 79 Foto. 3.44. Mardin Ulu Camî Doğu Girişin Sağındaki Mekan Girişi... 80 Foto. 3.45. Mardin Ulu Camî Avlunun Kuzeydoğusundaki Revaklar... 80 Foto. 3.46. Mardin Ulu Camî Avlunun Kuzeybatısındaki Revak İçindeki Sebil... 81 Foto. 3.47. Mardin Ulu Camî Avlunun Kuzeybatısındaki Kapalı Mekân... 81 Foto. 3.48. Mardin Ulu Camî Avlunun Kuzeybatısındaki Kapalı Mekân Girişi... 82 Foto. 3.49. Mardin Ulu Camî Ana Mekân Kuzey Cephesi... 82 Foto. 3.50. Mardin Ulu Camî İç Mekan Mihraba Paralel Nef... 83 Foto. 3.51. Mardin Ulu Camî Mihrap Önü Kubbesi... 83 Foto. 3.52. Mardin Ulu Camî İkinci Mihrap... 84 Foto. 3.53. Mardin Ulu Camî Minare Genel Görünüm... 85
XI Foto. 3.54. Mardin Ulu Camî Avlusunun Doğu Girişi... 85 Foto. 3.55. Mardin Ulu Camî Dıştan Dilimli Kubbesi... 86 Foto. 3.56. Mardin Ulu Camî Ana Mihrabı Detayı... 86 Foto. 3.57. Mardin Ulu Camî Minberi... 87 Foto. 3.58. Mardin Ulu Camî Kubbe Trompu... 87 Foto. 3.59. Mardin Ulu Ulu Camî Minare Kaidesi Güney Cephesi... 88 Foto. 3.60. Mardin Ulu Camî Minare Kaidesi... 88 Foto. 3.61. Mardin Ulu Camî Minare Sütuncesi... 89 Foto. 3.62. Mardin Ulu Camî Silindirik Gövdenin Alt Kısmı... 89 Foto. 3.63. Mardin Ulu Camî Minaresi Lailaheillallah Formunun İçindeki Bezeme... 90 Foto. 3.64. Mardin Ulu Camî Minaresi Birinci Kuşak ve Damla Motifleri... 90 Foto. 3.65. Mardin Ulu Camî Minaresi İkinci Kuşak... 91 Foto. 3.66. Mardin Ulu Camî Minaresi İkinci Kuşak Üstündeki Rozetler... 91 Foto. 3.67. Mardin Ulu Camî Minaresi Üçüncü Kuşak... 92 Foto. 3.68. Mardin Ulu Camî Minaresi Üçüncü Kuşak Üstündeki Sathi Nişler... 92 Foto. 3.69. Mardin Ulu Camî Minaresi Dördüncü Kuşak... 92 Foto. 3.70. Mardin Ulu Camî Minaresi Şerefesi... 93 Foto. 3.71. Mardin Ulu Camî Minare Kapısı... 93 Foto. 3.72. Mardin Ulu Camî Minare Kapısı Bordürü ve Niş İçi... 94 Foto. 3.73. Mardin Ulu Camî Minare Kapı Sütuncesi... 94 Foto. 3.74. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Doğu Cephesi Payandaları... 102 Foto. 3.75. Mardin Kızıltepe Ulu Camî İç Mekan Nefi... 103 Foto. 3.76. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrap Önü Kubbesi... 103 Foto. 3.77. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi... 104 Foto. 3.78. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Taçkapısı... 104 Foto. 3.79. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Taçkapı Detayı... 105 Foto. 3.80. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Taçkapı Detayı... 105 Foto. 3.81. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Taçkapı Sağındaki Mihrap... 106
XII Foto. 3.82. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Taçkapı Solundaki Mihrap... 107 Foto. 3.83. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Kapı Etrafındaki Geçmeler... 107 Foto. 3.84. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Sağ Taraftaki Kapılar... 108 Foto. 3.85. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Sol Köşedeki Kapılar... 108 Foto. 3.86. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Sağ Taraftaki Rozet... 109 Foto. 3.87. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Sol Taraftaki Rozet... 109 Foto. 3.88. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Güney Trompları... 110 Foto. 3.89. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Kuzey Trompları... 110 Foto. 3.90. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrabı... 111 Foto. 3.91. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mihrap Dışındaki Silme... 112 Foto. 3.92. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrabı Dış Bordürü... 112 Foto. 3.93. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrabı Dilimli Kemer Sütuncesi... 113 Foto. 3.94. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrabı Yuvarlak Kemer Sütuncesi... 114 Foto. 3.95. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrap Nişi... 114 Foto. 3.96. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrap Nişi Üst Kısım... 115 Foto. 3.97. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrap Nişi Alt Kısım İnce Bordür... 115 Foto. 3.98. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrap Nişi Alt Kısım Geçmeler... 116 Foto. 3.99. Mardin Latifiye Camî Kuzey Revakları... 122 Foto. 3.100. Mardin Latifiye Camî Revak İçinde ki Sebil... 122 Foto. 3.101. Mardin Latifiye Camî Ana Mekan Girişi... 123 Foto. 3.102. Mardin Latifiye Camî Kubbesi Bir Bölümü... 123 Foto. 3.103. Mardin Latifiye Camî Ana Mihrap... 124 Foto. 3.104. Mardin Latifiye Camî Minber... 125 Foto. 3.105. Mardin Latifiye Camî Ana Mihrap Batısındaki Pencere... 126 Foto. 3.106. Mardin Latifiye Camî Minaresi... 127 Foto. 3.107. Mardin Latifiye Camî Taçkapısı... 128
XIII Foto. 3.108. Mardin Latifiye Camî Taçkapısı Kitabesi... 128 Foto. 3.109. Mardin Latifiye Camî Taçkapı Nişi İçinde Birinci Bordür... 129 Foto. 3.110. Mardin Latifiye Camî Taçkapı Nişi İçindeki İkinci Bordür... 129 Foto. 3.111. Mardin Latifiye Camî Taçkapısı Sütunce Detayı... 129 Foto. 3.112. Mardin Latifiye Camî Taçkapısı Ön Yüzü Detayı... 130 Foto. 3.113. Mardin Latifiye Camî Kuzey Cephe Alınlığı... 130 Foto. 3.114. Mardin Latifiye Camî Ana Mekan Ortasındaki Giriş Bezemesi... 131 Foto. 3.115. Mardin Latifiye Camî Ana Mekan İkinci Giriş Bezemesi... 131 Foto. 3.116. Mardin Latifiye Camî Kubbe Trompu... 132 Foto. 3.117. Mardin Melik Mahmud Camî Avludaki Sebil... 139 Foto. 3.118. Mardin Melik Mahmud Camî Ana Mekân Kuzey Duvarı... 139 Foto. 3.119. Mardin Melik Mahmud Camî Kubbesi... 140 Foto. 3.120. Mardin Melik Mahmud Camî Minaresi... 140 Foto. 3.121. Mardin Melik Mahmud Camî Taçkapısı... 141 Foto. 3.122. Mardin Melik Mahmud Camî Kavsarası... 141 Foto. 3.123. MardinMelik Mahmud Camî Taçkapı Sütuncesi... 142 Foto. 3.124. MardinMelik Mahmud Camî Taç kapı Kemer Alınlıktaki Bordür... 143 Foto. 3.125. Mardin Melik Mahmud Camî Taçkapı Kemer Alınlıktaki ikinci Bordür Detayı... 143 Foto. 3.126. Mardin Melik Mahmud Camî Eyvan Tonozundaki Rozet... 144 Foto. 3.127. Mardin Melik Mahmud Camî Ana Mekan Kuzey Cephe Pencere Üstü... 144 Foto. 3.128. Mardin Melik Mahmud Camî Ana Mekan Giriş Kapısı Üstü... 145 Foto. 3.129. Mardin Melik Mahmud Camî Kubbe Trompu... 145 Foto. 3.130. Mardin Melik Mahmud Camî İç Mekan Kuzey Duvarı Batı Kapısı... 146 Foto. 3.131. Mardin Melik Mahmud Camî İç Mekan Güney Duvarındaki Geçme Taşlar... 146 Foto. 3.132. Mardin Melik Mahmud Camî İç Mekan Kuzey Duvarındaki Geçme Taşlar... 147 Foto. 3.133. Mardin Melik Mahmud Camî Ana Mihrabı... 147 Foto. 3.134. Mardin Melik Mahmud Camî Ana Mihrap Detayı... 148 Foto. 3.135. Mardin Melik Mahmud Camî İkinci Mihrabı... 148
XIV Foto. 3.136. Elazığ Harput Alacalı Camî... 152 Foto. 3.137. Elazığ Harput Alacalı Camî Giriş Kapısı... 152 Foto. 3.138. Elazığ Harput Alacalı Camî Tavanı Detayı... 153 Foto. 3.139. Elazığ Harput Alacalı Camî Giriş Kapısı Yanında Niş Üstündeki Bezeme... 153 Foto. 3.140. Elazığ Harput Alacalı Camî Mihrabı... 154
XV ÖNSÖZ Türkler yaşadıkları her bölgede zengin kültürel anlayışlarını her alana yansıtarak geliştirmişlerdir. Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde uzun süre yaşayan Artuklu Beyliği yaşadığı bölgelerde birçok Camî yaptırmışlardır. Bu Camîler gerek mimari yapılarıyla gerekse bezemeleriyle tarihimizde önemli bir yere sahiptir. Tez çalışmamın konusu olan Artuklu Dönemi Camîlerindeki Bezemeler hazırlanırken, Artuklu Dönemi tarihi, Camîlerin mimari yapıları ve bezemeleri kapsamlı olarak araştırılmış ve görsellerle desteklenerek anlatılmaya çalışılmıştır. Bu çalışmayı hazırlarken beni yönlendirip bu konuyu seçmeme yardımcı olan ve hiçbir desteğini esirgemeyen Danışman Hocam, Yrd. Doç. Dr. Şükriye KARADAŞ a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca Yüksek Lisans eğitimim süresince bilgilerinden istifade ettiğim hocalarım, Doç. Yasemin YARAOL, Yrd. Doç. Dr. Celalettin KARADAŞ, Yrd. Doç. Dr. Oktay Hatipoğlu na teşekkür ederim. Hiçbir zaman maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen babam Memet Reşit SAYLAN a ve tüm aileme, kaynak araştırmalarımda fotoğraf çekimlerimde yardımlarını esirgemeyen kardeşlerim Abdurrahman, Osman ve Ömer Faruk SAYLAN a, arkadaşlarım Mehmet Alparslan, Birkan KOCAÇAY, Eyyüp BELHAN a Kuzenlerim Hüseyin SAYLAN, Mahmut SAYLAN ve Nurten DEMİRELLİ ye teşekkür ederim. Erzurum- 2014 Abdulkadir SAYLAN
1 GİRİŞ 1071 yılında Malazgirt savaşından sonra Anadolu topraklarına akın eden Türkler bu topraklarda kimi kısa, kimi uzun ömürlü olan beyliklerini kurmuşlardır. Uzun ömürlü beyliklerden biri olan Artuklu Beyliği, (Hasankeyf, Mardin ve Harput Artukluları) olarak üç kol halinde Doğu ve Güneydoğu Anadolu topraklarında XII. ve XV. yüzyıla kadar yaşamışlardır. Artuklular ın sağlam bir ekonomik siyasete sahip olmaları Artuklu hükümdarlarının ticari ve içtimai hayatı canlı tutmak için bölgede çarşılar, köprüler, kervansaraylar, Camîler, medreseler hanlar, hamamlar, külliyeler gibi dini ve sivil mimari eserler yaptırmalarını sağlamıştır. Artuklu hükümdarları ilim ve fikir adamlarına değer vermiş, medreselerde din derslerinin yanı sıra tıp, riyâziye ve felsefe gibi derslerin de okutulmasını sağlamışlardır. Artuklu sanat ve mimarisi Anadolu da XII. ve XIV. yüzyıllarda gelişmeye başlayıp uzun yıllar etkisini sürdürmeye devam etmiştir. Özellikle Camî ve medreseler Anadolu da Artuklular döneminde ortaya çıkmış ve gelişerek devam etmiştir. Anadolu da ilk külliye olarak büyük önem taşıyan Mardin deki Emineddin Külliyesi büyük bir kısmı harap durumda olan medrese, hamam, çeşme, Camî ve hastahaneden meydana gelmektedir. Artuklu dönemi medreseleri XII. yüzyılın sonlarında genellikle avlu düzenine dayanarak yapılmaya çalışılmıştır. Avlular bazen İran ve Anadolu Selçukluları bazen de Beylikler dönemindekilere benzemiş bazen de yapıda bir bölümün merkezi olarak tasarlanmıştır. Artuklu dönemi medreselerinde şimdiye kadar avlusunun üstü kubbe ile örtülü olana rastlanmamıştır. Avlu esasına dayanarak yapılan medreselerin en erken tarihlisi Mardin de, Emineddin Külliyesi nde bulunan Medrese, avlu esasına dayanarak yapılmıştır. Artuklular,Büyük Selçuklu ve Zengiler den gelen etkileri kaynaştırarak Anadolu da Artuklu Camîlerini Türk mimarisine yeni bir üslupla kazandırmışlardır. Revaklı avlu, plan içinde gelişerek, mihrap önü kubbesi bütün yapıya hakim olmuştur. Avlu küçültülerek yapının içine alınmış, zengin bezemeler kullanılmış, kesme taş mimarisi ve çifte minare gibi birçok yenilikler 1152 yılından başlayarak yarım yüzyıl gibi kısa sürede gerçekleştirilmiştir. Artuklular dan sonraki devirlerde de bu mimari
2 anlayış hızla gelişmeye devam etmiştir. Artuklu mimarisinin üslubu, planı ve mimarisi bakımından Silvan Ulu Camî ile başlamaktadır. Melik Şah ın İsfahan Mescid-i Cuması ndaki kubbesi aynı plan ile değerlendirilmiştir. Artuklu Camî lerinin Büyük Selçuklu mimarisine dayandıran diğer Camî ise Harput Ulu Camî dir. Avlunun küçültülmesi mekanların avluya açılması ve mihrap önü kubbesiyle genel planı, 1135 tarihli Zevvare Mescid-i Cuması nı hatırlatmaktadır. Artuklu Camîlerinin en önemli eseri ise, mihrabında zengin bezemeleri bulunan Kızıltepe Ulu Camî dir. Bunların dışında Mardin Ulu Camî, Mardin Melik Mahmud Camî, Mardin Latifiye Camî, Harput Alacalı Camî side de Artuklu Döneminin yapılarındandır. Bu çalışmamızda Artuklu döneminde yapılan Camîlerin mimari yapısını ve bezemelerini fotoğraf ve çizimlerle destekleyerek ayrıntılı şekilde anlatmaya çalıştık. Artuklular yaşadığı bölgenin coğrafi konumunu dikkate alarak erserler yapmış, kültür ve dini inançlarına bağlı kalarak eserlerini bezemişlerdir. Eserlerinde Anadolu ve Zengi sanatının izleri görülse de, taklitçilikten uzak durup yaptıkları eserleri geliştirerek kendi inanç ve kültürleriyle yoğurarak yapmaya çalışmışlardır. Ancak Artuklu dönemi yapılarının çoğu günümüze harap bir durumda gelmiş ve geç dönemlere kadar kendi haline bırakılmıştır. Son dönemlerde yapılan restorasyonlarla birçoğu yeniden kullanılmaya başlanmış olsa da, Artuklu döneminin izlerinin çoğu kaybolmuştur. Mimari ve bezeme sanatı, geçmişten günümüze kadar zincirin halkası gibi birbirine bağlı olarak gelişme göstermiştir. Kültürel ve dini değerlerimizin önemli ve eşsiz bir parçası olan bu eserlerimizi yok olma tehlikesine karşı korumalı ve üzerindeki bezemeleriyle eserlerimizi tanıtarak sonraki nesillere ulaştırabilmeliyiz.
3 BİRİNCİ BÖLÜM TARİHİ ÇERÇEVE 1.1. ANADOLU BEYLİKLERİ Gazneliler e karşı kazandıkları Dândanakan savaşından sonra 1040 yılında 1 bugünki İran ve Afganistan topraklarını kaplayan Horasan da kurulan, Büyük Selçuklu Devletinin kurulmasından sonra Türkistan daki Türkmen (oğuz) boyları akın akın bu topraklara göç etmeye başlamışlardı. Ancak bütün Türkmenleri yerleştirecek toprakları olmayan Selçuklu Sultanları, Bizans İmparatorluğunun egemenliğindeki Anadolu topraklarına göz dikmişlerdi. Çağrı Bey in yaptığı seferlerden sonra oğlu Alp Arslan ın 1071 yılında Malazgirt te Bizanslıları bozguna uğratmasıyla Türkler Anadolu ya göç ederek bu bölgeyi yurt edinmeye başlamışlardır 2. Malazgirt Zaferi nin ardından Anadolu topraklarının, Erzurum ve çevresinde Saltuklular, Erzincan ve Kemah ta Mengücekler, Yeşilırmak Havza sında Danişmendliler, Van Gölü Havza sında Sökmenliler, Diyarbakır yöresinde İnaloğuarı, Dilmaçoğulları, Mardin ve Hısn-ı Keyfa Artukluları, Elazığ ve çevrsinde ise önce Çubukoğulları ardından Harput Artukluları beylikleri kurulmuş iki asır boyunca bölgenin kaderini bu beylikler belirlemiştir 3. Bu göçler XIV. yüzyıla kadar devam etmiş ve çoğunluğu müslüman Türkmenlerden oluşmuştur. Ancak aralarında Kıpçaklar, Karluklar, Halaçlar ve Uygurlarda bulunmaktaydı 4. 1071 yılında Malazgirt savaşından sonra Anadolu topraklarına akın eden Türkler bu topraklarda kimi kısa kimi ise uzun ömürlü olan beyliklerini kurmuşlardır. Bu yıllarda özellikle Güney ve Doğu Anadolu da kurulan devletlere Birinci Dönem Anadolu Beylikleri adı verilmiştir. Aynı dönemde kurulup 1318 yılına kadar güçlü bir devlet olarak bölgeye hakim olan Anadolu Selçukluları nın 1 Gülay Öğün Bezer, Büyük Selçuklu Tarihi, (2.Baskı), Anadolu Üniversitesi Yayını No:2357, Eskişehir 2013, s. 36. 2 Temel Britannica, Anadolu Beylikleri, Temel Eğitim ve Kültür Ansiklopedisi, Ana Yayıncılık, İstanbul 1988, I, 243. 3 Umay Türkeş Günay, Türklerin Tarihi-Geçmişten Geleceğe, (2. Baskı), Akçadağ Basım Yayım, Ankara 2007, s. 290. 4 Ahmet Yaşar Ocak, İslam Ansiklopedisi, Anadolu, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1991, III, 111.
4 zayıflama ve yıkılma dönemlerinde kurulan devletlere ise İkinci Dönem Anadolu Beylikleri denmiştir 5. Bu göçler sonucu Anadolu Müslüman Türklerle dolup taşmıştır. Bölgeyi Türk- İslam merkezi haline dönüştürmeye çalışıp çok sayıda, kervansaray, medrese, Camî, zaviye vb. dini, sivil ve kültürel eserler meydana getirmişlerdir 6. 1.2. BİRİNCİ DÖNEM ANADOLU BEYLİKLERİ 1.2.1. Artuklular Güneydoğu ve Doğu Anadolu da 1102-1409 yılları arasında, Oğuzlar ın Kayı boyundan olan, Eksükoğlu Artuk Bey tarafından kurulan beylik ismini ünlü Anadolu Selçuklu Komutanlarından biri olan Artuk Bey den almıştır 7.Artuk Bey, Alparslan ve Melik Şah zamanlarında büyük kahramanlıklar yapmış ve Danişmend Gazi destanında Artuhi ismiyle girmiş bir Gazi Bey dir 8. Artuk Bey Oğuz göçebe geleneklerine ve feodal hakimiyet anlayışına çok bağlı bulunduğu ve daima istiklaline sahip kudretli bir şahsiyet olduğundan zamanında herhangi bir hakimiyet alamamış hatta Melik Şah gibi büyük bir sultanın emirlerine bile muhalefet etmiştir. Bu sebepten olmalıdır ki, diğer beylere göre geçte olsaölümüne yakın bir tarihte Kudüs te bir beylik kurmayı başarmış ve burada hükümdar gibi yaşamıştır 9. 1063 yılından 1086 yılına kadar, uzun bir süre Selçuklu Devleti ne hizmet etmiş olan Artuk Bey i, Arap kaynakları nadir bulunan Türk kumandanlarından biri olarak nitelendirmiştir. Ancak 1087 yılında Bağdat a giden Artuk Bey in hayatı hakkında, bu tarihten ölümüne kadar bilgi edinilememiştir. Muhtemelen idaresi kendisine verilen Kudüs e dönmüş ve ölümüne kadar da burada yaşamıştır 10. 5 Temel Britannica, I, 243. 6 Ocak, Anadolu, s. 111. 7 Zihni Merey, Türk Tarihi ve Kültürü, Birleşik Yayınevi, Ankara 2009, s. 48; Muhammet Şahin, Türk Tarihi ve Kültürü, (6. Baskı), Okutman Yayıncılık, Ankara 2010, ss. 83-84; Temel Britannica, I, 244; İshak Sungurluoğlu, Harput Yollarında, Birinci Cilt, Elazığ Kültür ve Tanıtma Yayınları, İstanbul 1985, s. 110. 8 Yavuz Selim Burgu, Anadolu Selçukluları, Selenge Yayınları, İstanbul 2011, s. 60. 9 Osman Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, (3. Baskı), Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1993, s. 139; Burgu, s. 61. 10 Ali Sevim, İslam Ansiklopedisi, Artuk b. Eksük, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1991, III, 414.
5 Artuk Bey in bir çok oğlu bulunmaktadır, bunlar Sökmen, İlgazi, Behram, Abdulcebbâr, Siyâvuş, İnal, Alp-yaruk, Beg-taş ve Ala-taş tır 11. 1091 yılında ölünce yerini oğulları Sökmen ve İlgazi almıştır 12. Artuk Bey in ölümünden sonra oğulları bir süre Kudüs te kalmış fakat Haçlılar ile işbirliği yapan Fatimilerin baskısıyla bölgeyi terk ederek 13 1098 yılında Diyarbakır tarafına gelmişlerdir 14. Artuklular 1101 yılından 1409 yılına kadar Anadolu nun güney doğusundaki Hısnı Keyfa bugünkü (Hasankeyf), Mardin ve Harput yöresi olmak üzere üç kol halinde hüküm sürmüşlerdir 15. 1.2.1.1. Hasankeyf (Hasan Keyfa) Artukluları (1101-1232) Artuk Bey in oğlu Munieddin (Sökmen) tarafından Diyarbakır da 1102 yılında kurulmuştur 16. Sökmen Bey, Beyliğini sağlamlaştırmak için 1102 yılında Büyük Selçuklu Sultanı Muhmmed Tapar a bağlılığını arzetti ve onun hizmetine girdi 17. 1104 yılında Mardin i ele geçiren Sökmen Bey, aynı yıl Çökermiş le 18 beraber Haçlıları ağır bir yenilgiye uğratmış, pek çok ganimet ve esir ele geçirmiştir 19.Esirler arasında Urga (Urfa) Kontu I. Joscelin ve Kudüs Kralı I. Boudouin de vardı. Ancak bu zaferden kısa bir süre sonra hastalanan Sökmen 1104 yılında ölmüştür 20. Sökmen Bey ölünce yerineoğlu İbrahim geçmiş ancak babası kadar başarılı olamamış ve 1108 yılında ölmüştür 21. Onun yerine de, kardeşi Rükneddin Davud geçerek beyliğin sınırlarını Harput, Palu ve Siirt i alarak genişletmiştir 22. 11 Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, s. 139. 12 Osman Çetin, Türk İslam Devletleri Tarihi, (2. Baskı), Düşünce Kitabevi, İstanbul 2010, s. 153; Coşkun Alptekin, İslam Ansiklopedisi, Artuklular, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1991, III, 415. 13 Burgu, s. 61. 14 Şahin, Türk Tarihi ve Kültürü, ss. 83-84. 15 Temel Britannica, I, 244. 16 Merey, s. 48; Çetin, Türk İslam Devletleri Tarihi, s. 153. 17 http://www.dallog.net/beylikler/artuklu.htm, Erişim Tarihi: 17.03.2014. 18 Emir Çökermiş Musul Valisi, Erişim Tarihi: 23.06.2014, http://tr.wikipedia.org/w/index. php?search=%c3%a7%c3%b6kermi%c5%9f&title=%c3%96zel%3aara&fulltext=1. 19 Osman Çetin, Türk-İslam Devletleri Tarihi, (2.Basım), İstanbul 2010. s. 152. 20 Alptekin, Artuklular s. 415; Çetin, Türk İslam Devletleri Tarihi, s. 153. 21 Çoşkun Alptekin, Artuklular, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Kombassan Yayınları, Konya 1994, VIII, 177. 22 Merey, s. 48; Abdulkerim Özaydın- Fahameddin Başar, Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal, İslam Tarihi, Kayıhan Yayınları, İstanbul 1994, VIII, 250.
6 Rükneddin Davud un ölümünden sonra yerine oğlu, Fahreddin Kara Arslan (1144-1167) geçti.davud un Arslan Doğmuş adında bir büyük oğlu daha olmasına rağmen, hâkimiyetin Fahreddin Kara Arslan a geçmesi, vasiyet gereği olabilir 23. Hasankeyf Artukluları, Sökmen, İbrahim, Rükneddin Davud, Fahrettin Kara Arslan, Nureddin Muhammed, II. Sökmen, Nasıreddin Mahmud ve Melik Mesud tarafından yönetilmiştir 24. Selçuklular ve Eyyûbî lerle bir çok kez savaşan ve dönem dönem Anadolu Selçuklularına ve Eyyûbî lere bağlanan bu beylik 25 son Hükümdar Melik Mesudzamanında Eyyûbî ler tarafından 1232 yılında yıkılmıştır 26. 1.2.1.2. Mardin Artukluları (1108-1408) 27 Artuk Bey in oğlu İlgazi, yeğeni İbrahim in elinden Mardin i ele geçirerek 28 1108 yılında İlgaziyye adı verilen Mardin Artuklular ını kurmuştur 29. İlgazi, kısa bir süre sonra Nusaybin ve Harran ı 30 1118 yılında ise beyliğin başkenti olacak Diyarbakır ı ve bir yıl sonra dahalep i topraklarına katarak 31 Halep in yönetimini oğlu Timur Taş a bırakmıştır 32. Haçlılar a karşı büyük bir mücadele vererek 1119 yılında Antakya hakimi Roger i 33 daha sonra ise Kral II. Boudouin i bozguna uğratarak önemli zaferler kazanmıştır 34. Haçlılara karşı mücadelelerinde pek çok başarı kazanan İlgazi, Büyük Selçuklularla bir ilişki içindeydi. Bazen asi duruma düştüğü oluyordu. Ancak Haçlılara karşı elde ettiği başarıları, onu Büyük Selçuklular nezdinde yüceltmişti. Bu nedenle, Büyük Selçuklular Ahlatşah ve Meyyâfarikîn i 1120 de İlgazi ye vermiştir 35. 23 Remzi Ataoğlu, Hısn-ı Keyfâ Artuklu Devleti, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1989. 24 Çetin, Türk İslam Devletleri Tarihi, s. 154. 25 Temel Britannica, I, 244. 26 Alptekin, Artuklular, s. 415; Günay, s.296. 27 A. Süheyl Ünver, Mardin Mimari Anıtlarında Tezyini Yorumlar, Numune Matbaacılık, İstanbul 2010, s. 10. 28 Temel Britannica, I, 244; Alptekin, Artuklular, s. 415. 29 Çetin, Türk İslam Devletleri Tarihi, s. 154. 30 Alptekin, Artuklular, s. 415; Şahin, Türk Tarihi ve Kültürü, s. 84. 31 Temel Britannica, I, 244. 32 http://www.dallog.net/beylikler/artuklu.htm, Erişim Tarihi: 17.03.2014; Çetin, Türk İslam Devletleri Tarihi, s. 155. 33 Alptekin, Artuklular, s. 415. 34 Çetin, Türk İslam Devletleri Tarihi, s. 155. 35 Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, s. 147.
7 İlgazi, 1221yılında Selçuklu Sultanı Mahmud un emri ile Gürcülere karşıdüzenlediğiseferde ağır bir yenilgiye uğramış 36 1122 yılında ise hastalanarak 37 Silvan da ölmüştür,naaşı ise I. Kılıç Arslan türbesine defnedilmiştir 38. İlgazi nin ölümünden sonra Mardin Artukluları tahtına yeğeni Bedrüdevvle Halep e, oğullarından Timurtaş Mardin e, Süleyman ise Silvan a hakim olmuşlardır 39. Mardin Artukluları Harezmşahlar a ve Anadolu Selçukluları na bağlı olarak yaklaşık 200 yıl daha varlığını sürdürdüler 40. 1409 yılında Akkoyunlar la devam eden savaşta son Hükümdar Şehabeddin Ahmed Mardin i koruyamayacağını anlayarak şehri Karakoyunlular dan Kara Yusuf a teslim etti, böylelikle Artuklular ın Mardin kolu yıkılmış oldu 41. 1.2.1.3. Harput Artukluları (1112-1124 ve 1185-1233) 42 Artuk Bey in torunu Belek b. Behram 1112 yılında Harput a hakim olmuş ve Palu merkez olmak üzere bu bölgede kendi beyliğini kurmuştur. Amcaları Sökmen ve İlgazi ile birlikte Haçlılar a karşı mücadeleye giren Belek, 1123 yılında Halep i Süleyman dan almıştır. Ertesi yıl Menbic i kuşatmasında kaleden atılan bir okun isabet etmesiyle öldürülmüştür. Belek ten sonra Harput, Hasankeyf Artuklu Hükümdarı Davud un eline geçmiş ve 1185 yılına kadar Hasankeyf Artuklular ınınhakimiyetinde kalmıştır 43.Bu dönem içerisinde Harput u 1144-1167 yılları arasında önemli yeri olan Fahreddin Karaaslan yönetmiştir ve burada Ulu Camî yi yaptırmıştır. Fahreddin Karaaslan ın ölümünden sonra yerine oğlu Nureddin Muhammed geçmiş ve 1185 yılındaölmüştür 44. Muhammed in kardeşi, İmameddin Ebu Bekir Harput a hakim olarak Harput Artuklular ı kolunu kurmuştur. İmameddin, Muhammed in ölümü sırasında Selahaddin Eyyubi ile Musul seferinde bulunuyordu. Kardeşinin ölüm haberini alır almaz Hasankeyf i almak istemiş ancak yeğeni Sökmen ondan daha erken davranarak 36 Çetin, Türk İslam Devletleri Tarihi, s. 155. 37 Alptekin, Artuklular, s. 415; Çetin, Türk İslam Devletleri Tarihi, s. 155; 38 Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, s. 150. 39 Ara Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1978, s. 4. 40 Temel Britannica, I, 244; Erişim Tarihi: 17.03.2014, http://tr.wikipedia.org/wiki/artuklu_ Beyli%C4%9Fi, 41 Alptekin, Artuklular, s. 417. 42 Markus Hasttein, ve Peter Delius, İslam Sanatı ve Mimarisi, Literatür Yayıncılık, Berlin 2007, s. 380. 43 Alptekin, Artuklular, s. 417 44 Sungurluoğlu, s. 113.
8 kaleyi ele geçirmişti. O da Harput a geçerek şehre hakim olmutur 45. 1204 yılında İmameddin Ebu Bekir ölünce yerine oğlu Nizameddin İbrahim, sonra oğulları Hızır ve Nureddin bölgeyi yönetmiştir 46. Harput Artuklular ına 1234 yılında Anadolu Selçuklu Hükümdarı Alâaddin Keykûbad tarafından son verilmiştir 47. Artuklular ın egemenliklerinin bitmesinin ardından bir süre Konya Selçuklular ına bağlı kaldıkları bilinmektedir 48. 1.2.2. Sökmenliler /Ahlatşahlar (1100-1207) 49 Urartuların Halads, Ermenilerin Şaliat, Süryanilerin Kelath, Araplrın Hîlat ve Türklerin deyişi ile Ahlat eski çağlardan beri önemli bir yerleşim yeridir.van Gölü çevresinde bağ ve bahçeleriyle meşhur olan bu bölge önce Araplar tarafından fethedilmiş ve buralarda ribatlar yaptırmışlardır. Daha sonra mervaniler bölgeye hakim olmuş X. yüzyılda Bizanslılara bağlı kalarak devam etmiştir. Melik Şah bölgeyi işgal ederek Mervanilere son vermiş ve Türk Boylarının göçleriyle Bölge en önemli Türk Şehirlerinden biri haline gelmiştir. Osmanlı kaynakları Kayı Boyundan bir grubun Ahlat a yerleşerek bu boyun Osmanlıları vûcuda getirdiklerini yazarlar 50. Sökmenliler veya Ahlatşahlar diye anılan bu devlet 51 Alparslanın kardeşi Yakuti nin oğlu Kutbeddin İsmail in Türk kökenli kölesi Sökmen 52 tarafından 1100 yılında, Azerbeycan dan Anadoluya doğal geçişi sağlayan Vangölü Havzasında, Ahlat merkez olmak üzere Van, Erciş, Bargiri, Tatvan, Malazgirt, ve Muş civarında kurulmuştur 53. Sökmenin ölümünden sonra, bölgeyi İbrahim, Sökmenin torunu Nasreddin Muhammed Sökmen (II. Sökmen), Bey temür (beg Timur), Muhammed Balaban 45 Çetin, Türk İslam Devletleri Tarihi, s. 156. 46 Alptekin, Artuklular, s. 417 47 Çetin, Türk İslam Devletleri Tarihi, s. 157; Temel Britannica, I, 244; Sungurluoğlu, s. 116. 48 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s. 6. 49 Günay, s. 302. 50 Burgu, s. 58. 51 Ali Sevim, Tarihte Türk Devletleri, Sökmenliler, Ankara Üniversitesi Sempozyumu, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Ankara 20-22 Mayıs 1985, s. 46. 52 Burgu, Anadolu, s. 58. 53 Günay, s. 302.
9 yönetmişlerdir 54. En parlak dönemini ise Sökmeni in torunu Nasreddin Muhammed Sökmen 1128-1185 yılları arasında yaşamıştır 55. Sökmenliler iç ve dış tehlikelere karşı çabalar harcayarak devletin hakimiyetini sürdürmeye çalışmışsalar da 1207 yılında Türkiye Selçukluları ve Eyyûbiler devletinin yayılma politakarı sonucu tarihe karışmışlardır 56. 1.2.3. Dânişmendliler (1080-1178) 57 Beyliğin kurucusu,bir rivayete göre Türkmenlere öğretmenlik yaptığı için Dânişmend Gazi diye anılan 58 Alparslan ın gözde komutanlarından 59 Gümüş Tekin Ahmed Gazi dir 60. Malazgirt savaşından hemen sonra Sivas ı fetheden Danişmend Gazi, burayı merkez edinip Amasya, Tokat, Niksar, Kayseri ve Çorumu zapt ederek devletinin temelini atmıştır 61. Daha sonra Haçlılar, Bizanslılar ve Ermenilerle mücadele ederek 62 sınırlarına Malatya ve Bayburt u eklemiştir. 63 Danişmend Gazi 1105 yılında öldü ve yerine oğlu Emir Gazi geçti 64. Emir Gazi de Kastamonu, Ankara ve Çankırı yı alarak sınırlarını Bolu dan Malatya ya kadar genişletti. 1107 yılında I. Kılıç Arslan ın ölümünden sonra, Anadolu Selçukluları nın iç çatışmalarından yararlanarak Danişmendliler in Anadolu da üstünlüğü ele geçirmesini sağladı 65. Emir Gazi nin ölümünden sonra çıkan taht kavgalarından sonra Anadolu Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan tarafından Danişmendliler e son verilmiştir 66. 54 Burgu, ss. 58-59; Sevim, Sökmenliler,s. 46. 55 Burgu,s. 58. 56 Sevim, Sökmenliler,s. 46. 57 Merey, s. 47 58 http://www.turania.net/anadolu-beylikleri-donemi-turk-tarihi/295-anadoluda-kurulan-turk-beylikleri. html, Erişim Tarihi: 19.03.2014; http://www.nevoku.com/turkiye-selcuklu-tarihi--e-kitap--turkiyeselcuklu-tarihi/viewdeck/a4916549-5ea9-4ce2-9b91-33c46f045a9d) Erişim Tarihi: 17.03.2014 59 Şahin, Türk Tarihi ve Kültürü, s. 81. 60 Çetin, Türk İslam Devletleri Tarihi, s. 159. 61 Şahin, Türk Tarihi ve Kültürü, s. 81. 62 Merey, s. 47 63 Çetin, Türk İslam Devletleri Tarihi,s. 160. 64 Çetin, Türk İslam Devletleri Tarihi,s. 159 65 Temel Britannica, I, 244. 66 Merey, s. 47
10 Danişmendliler in Anadolu nun Türkleşmesinde ve bu topraklarda İslam dininin benimsenmesinde önemli katkıları olmuştur 67. Danişmendliler, Niksar Ulu Camî (Melik Gazi Camî), Kayseri Ulu Camî, Sivas Ulu Camî 68 Tokat, Niksar ve Sivas ta birer Medrese olmak üzere yaşadıkları bölgede bir çok eserler yaptırmış ve Hükümdarları adına paralar bastırmışlardır 69. 1.2.4. Saltuklular (1072-1202) 70 Alp Arslan komutanlarından Ebu l Kasım ı Malazgirt Zaferi nin hemen sonrasında 71 fethettiği Erzurum ve çevresine Bey olarak atamıştır 72. Merkezi, Erzurum olmak üzere, Bayburt, Tercan, İspir ve Oltu civarında kurulmuştur. 1072 yılında Devleti kuran Ebu l Kasım dan sonra yönetime Emir Ali geçmiştir. Emir Ali öldükten sonra 1124 yılın yerine Emir Gazi 1134 yılında ise yerini 36 yıl tahtta kalan İzzeddin Saltuk almıştır. İzzeddin Saltuk beyliğin en başarılı hükümdarı olmuş ve sınırlarını genişletmiştir. 1168 yılında ölen İzzeddin Saltuk un yerine oğlu Muhammed Saltuk geçmiştir. 1191-1193 yılları arasında ise İzzeddin Saltuk un kızı Mama Hatun un eline geçtiği tahmin edilmektedir. Mama Hatun Tercan da bir kervansaray ve türbe yaptırmıştır 73. Son Saltuklu hükümdarı ise Melikşah tır. Melikşah Saltuklular ın yıkılmasından sonra Çemizgezek e yerleşmiş ve Yavuz Sultan Selim in burayı fethine kadar soyu devam etmiştir 74. Saltuklular Trabzon Rum İmparatorluğu ve Gürcülere karşı başarılı mücadeleler gerçekleştirmiş, Haçlılar la savaşan Dânişmendliler e yardım da bulunmuşlardır 75. Saltuklular zamanında Erzurum, komşu ülkelerinin uğrak yeri olmasıyla, ekonomi alanında gelişmiş ve birbirinden güzel yapılarla donatılmıştır 76. 67 Temel Britannica, I, 244. 68 Oktay Aslanapa, Anadolu da İlk Türk Mimarisi Başlangıcı ve Gelişmesi, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, (2. Baskı), Ankara 2007, s.14; Refet Yınanç, Tarihte Türk Devletleri, Danişmendli Devleti, Ankara Üniversitesi Sempozyumu, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Ankara 20-22 Mayıs 1985, s. 50. 69 Yınanç, Danişmendli Devleti, s. 50. 70 Merey, s. 47 71 Merey, s. 47 72 Temel Britannica,I, s. 244; Refet Yınanç, Tarihte Türk Devletleri, Saltuklular, Ankara Üniversitesi Sempozyumu, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Ankara 20-22 Mayıs 1985, s. 44. 73 Çetin, Türk İslam Devletleri Tarihi, ss. 167-168. 74 Şahin, Türk Tarihi ve Kültürü, s. 83. 75 Şahin, Türk Tarihi ve Kültürü, s. 83; Temel Britannica, I, 245.
11 Türkiye Selçuklu Sultanı II. Rükneddin Süleyman Şah ın Gürcistan seferine giderken Erzurum u almasıyla Saltuklular 1202 yılında,anadolu Selçuklular ına bağlanmıştır 77. Erzurum daki Tepsi Minare, Üç Kümbetler, Gümüşlü Kümbet, Karanlık Kümbet ile Tercanda bulunan Mama Hatun Kervansarayı ve Türbesi Saltuklular Devrinin önemli mimari eserlerindendir 78. Saltuklu hükümdarlarına ait kitabelerde Göktürklerden beri kullanılan Yinanç, Yabgu ve Alp gibi ünvanlarının kullanıldığı görülmektedir 79. Buda halen eski geleneklerinin bir kısmına bağlı olduklarını göstermektedir. 1.2.5. Mengücekler (1072-1228) 80 Mengücek Gazi, Sultan Alparslan ın Artuk, Saltuk, Danişment gibi beylerinden biridir. Malazgirt zaferinden sonra Erzincan, Kemah, Divriği ve Şebinkarahisar şehirlerini fethederek bu bölgelede beyliğini kurmuştur 81. Bir rivayete göre ise Mengücik 1080 yılında Anadolu ya göç etmiş, Erzincan ve çevresini fethederek beyliğini kurmuş, Anadolu Selçuklu Sultanı Süleyman Şah a tabi olmuştur 82. Anadolu da fetihler sırasına ölen Mengücek Gazi nin yerine oğlu İshak Bey geçmiş ve Selçuklular, Artuklular ve Danişmendliler le çatışmaya girmiştir ancak Artuklular a yenilmiştir 83. 1142 yılında ölen İshak Bey den sonra Mengücekliler Erzincan ve Divriği kolu olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Keykubad ın tahta çıktığı dönemlerde Erzincan kolunda kardeşinin kayın pederi Fareddin Behramşah, Divriği kolunda ise İshak ın torunu Seyfeddin Şahanşah ın oğlu Süleymanşah bulunuyordu 84. 76 Temel Britannica,I, s. 245. 77 Merey, s. 47; Şahin, Türk Tarihi ve Kültürü, s. 83. 78 Yınanç, Saltuklular, s. 44. 79 Yınanç, Saltuklular, s. 44. 80 Şahin, Türk Tarihi ve Kültürü, s. 83. 81 Necdet Sakaoğlu, Türk Anadolu da Mengücekoğulları, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2005, s.36. 82 Çetin, Türk İslam Devletleri Tarihi, ss. 164-167. 83 Şahin, Türk Tarihi ve Kültürü, s. 83. 84 Burgu, ss. 53-54.
12 Mengücekliler in her iki koluda I. Alaeddin Keykubad döneminde Anadolu Selçuklular ına bağlanmıştır 85. Megücek Beyler i Orta Asya Türk Hükümdarlarının kullandığı Alp, Kutluğ, Tuğrul ve Tigin gibi ünvanları kullanmışlardır. Divriği Kale Camî, Sitti Melek Türbesi, Divriği Ulu Camî ve Daruşşifası gibi değerli mimari eserler Mengücekler Dönemine aittir 86. 1.3. ARTUKLU DÖNEMİ SANATI ve MİMARİSİ XII. ve XV. yüzyılın başlarına kadar Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde hüküm süren Artuklular ın içtimai ve iktisadi hayatları hakkında bilgiler çok azdır. Ancak komşu ülkelere göre vergilerin bu ülkede az alınmasından dolayı ülkeye göç edenlerin sayısı oldukça fazladır. Vergilerin az alınması halkın hayat seviyesinin yüksek olduğunu göstermektedir. Artuklular ın sağlam bir ekonomik siyasete sahip olmaları 87 Artuklu hükümdarlarının ticari ve içtimai hayatı canlı tutmak için bölgede çarşılar, köprüler, kervansaraylar, Camîler, medreseler 88 hanlar, hamamlar, külliyeler 89 gibi dini ve sivil mimari eserler yaptırmalarını sağlamıştır.artuklu hükümdarları ilim ve fikir adamlarına değer vermiş, medreselerde din derslerinin yanı sıra tıp, riyâziye 90 ve felsefe gibi derslerin de okutulmasını sağlamışlardır 91. Artuklu sanat ve mimarisi Anadolu nun güneydoğu bölgesinde, XII. ve XIII. yüzyıllarda gelişmeye başlayıp uzun yıllar etkisini sürdürmeye devam etmiştir 92. Özellikle Camî ve medreseler Anadolu da Artuklular döneminde ortaya çıkmış ve gelişerek devam etmiştir 93. Artuklu dönemi dini mimari yapılarını ve özelliklerini kısaca değerlendirecek olursak; 85 Merey, s. 48. 86 Refet Yınanç, Tarihte Türk Devletleri, Mengücekler, Ankara Üniversitesi Sempozyumu, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Ankara 20-22 Mayıs 1985, s. 45; Çetin, Türk İslam Devletleri Tarihi, ss. 167-168 87 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s.278. 88 Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, s.212; Alptekin, Artuklular, s. 417 89 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, ss.268-279. 90 Riyâziye: Matematik ilmi. 91 Alptekin, Artuklular, s. 417 92 Ara Altun, İslam Ansiklopedisi, Artuklular, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1991, III, 418. 93 Oktay Aslanapa, Anadolu Selçukluları Mimarî Sanatı, Başlangıcından Bugüne Türk Sanatı, (1.Baskı), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1993, s.135.
13 a. Külliyeler: Anadolu da ilk külliye olarak büyük önem taşıyan 94 Mardin deki Emineddin Külliyesi (Maristanı): Büyük bir kısmı harap durumda olan medrese, hamam, çeşme 95, Camî ve hastahaneden meydana gelmektedir 96.Mardin Artukluları Sultanı Necmeddin İlgazi ve kardeşi Emineddin in yaptırdığı söylenen yapı topluluğudur M.1108-1123 97. Külliyede bulunan Camî, dikdörtgen yapılı olup kesme ve moloz taşlardan yapılmıştır. Yapının kuzeyinde, çapraz tonozlarla örtülü sivri kemerlerden meydana gelmiş revak ve son cemaat yeri bulunmaktadır. Bu bölümün batı kısmında üstü beşik tonozla örtülü güneydeki ana mekana bağlantı sağlayan küçük bir oda bulunur. Mihrap nişinin de bulunduğu bu kısmın önünde de aynı genişlikte beşik tonozla örtülü beş penceresi bulunan dikdörtgen ana yapı bulunur. Günümüzde pek çok değişikliğe uğramış olan bu yapının bir Artuklu dönemi eseri olduğunu söylemek mümkün değildir. Medrese, Camî ve namazgâhın yer aldığı çevre duvarının içindeki bahçenin kuzeyindedir. Dikdörtgen planlı olup kesme taşlardan inşa edilmiştir. Batıya doğru kayık durumda bulunan iki tarafında birer açıklığa sahip üçlü girişlerin küçük uygulaması durumunda bir kapıdan beşik tonozla örtülü bir kısma girilir. Bu kısmın sağında ve solunda, pencerelerle birer kapı yer alır. Sol tarafında çapraz tonozla örtülü kare planlı, güneyde iki pencere arasında üç nişli bir oda vardır. Sağında ise dört pencere ile güneye açılan ve ortaları sivri kemerle ayrılmış üstü iki çapraz tonozlarla örtülü uzun bir mekâna sahiptir. Kuzey duvarında iki, doğu duvarında ise bir adet niş bulunur.çesme, üstü çapraz tonozla örtülü bir payenin taşıdığı iki kemere sahip olan çeşme hamama bitişiktir. Hamam, Süheyl Ünver in 1938 yılında yayınlamış olduğu planında ayakta kalmış yapı toplulukları içinde en geniş yere sahip olan hamam, 1967 yılında kubbeli bir kısmı ayakta kalmış ve depo olarak kullanılmıştır. Kare planlı yapıyı, tromplarla geçişi sağlanan 11 metre çapında bir kubbe örtmektedir. Yapının dört tarafındaki yüzeyler kemer nişleriyle şekillendirilmiştir. b. Medreseler: Artuklu dönemi medreseleri XII. yüzyılın sonlarında genellikle avlu düzenine dayanarak yapılmaya çalışılmıştır. Avlular bazen İran ve Anadolu Selçukluları bazen de Beylikler dönemindekilere benzemiş bazen de yapıda bir bölümün merkezi olarak tasarlanmıştır. Artuklu dönemi medreselerinde şimdiye kadar avlusunun 94 Aslanapa, Anadolu Selçukluları, s.135 95 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s. 268; Altun, Artuklular, s. 418. 96 Altun, Artuklular, s. 418. 97 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s.14.
14 üstü kubbe ile örtülü olana rastlanmamıştır 98. Avlu esasına dayanarak yapılan medreselerin en erken tarihlisi Mardin de, Emineddin Külliyesi nde bulunan Medrese, avlu esasına dayanarak yapılmıştır 99. Mardin de bulunan Hatuniye Medrese si M. 1185 yılından önce yapılmış, M. 1206 yılında ise vakfiyesi duvarına kazınmıştır. Ana eyvanın yanında tromplar üzerine oturan kubbesine rölyef dekor yapılmış türbe yer alır. Ana eyvan beşik tonozla örtülü olup iki sütuncenin taşıdığı dilimli yuvarlak kemerli, mihrap nişi içi üç sıra halinde altı kollu yıldızlarla çevrilidir. Orta kısım karelere bölünerek ince işlenmiş dörder tane sekizgen bulunur. Türbede bulunan ikinci mihrapta bezelidir.etrafı kûfi yazılı bir çerçeve görüntüsü alan niş birbirini kesen altıgenlerle doldurulmuştur. Nişin yarım kubbesinin içi ise Silvan Ulu Camî nin kuzey cephesinin üstündeki dilimli küçük kemerle başlayarak üst üste yuvarlak kemerlerden yedi sıralı kabartma süslemelerle dikkati çeker 100. Diyarbakır Zinciriye Medresesi, M. 1198-1199 yılında yapılmıştır 101. Yapının güney duvarında bulunan kitabesinde mimarının İsa Ebu Dirhem ve tarihinin H. 595 olduğu yazmaktadır 102. Tek katlı olup, farklı kemerlerden revaklarla çevrili küçük bir avlusu bulunan medrese zengin taş bezemeleriyle Zengi mimarisinin etkilerini yansıtmaktadır 103. Büyük eyvanın solundaki tek kubbenin dışındaki bütün bölümler tonozla örtülüdür. Binanın içindeki zengin bezemelere karşılık dışı kesme taşlarla sade bir şekilde yapılmıştır.yapının portali de dışa taşkın ancak sade olarak yapılmıştır. Mesudiye Medresesi: Kitabesinde mimarının Cafer bin Mahmud 104 olduğu, 1198-1223 tarihleri arasında yapılan bu medrese Artuklu dönemi medreselerinin en tanınmışıdır 105. 1962 yılına kadar büyük kısmı harap durumda olan yapı onarılmıştır 106. 98 Altun, Artuklular, s. 418; Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s.275. 99 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s.275. 100 Aslanapa, Anadolu Selçukluları, s.137. 101 Aslanapa, Anadolu Selçukluları, s.137; Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s.275; Altun, Artuklular, s. 418 102 Aslanapa, Anadolu Selçukluları, s.137. 103 Aslanapa, Anadolu Selçukluları, s.137; ZENGİLER: Türk Sanatı Tarihi için önem arz eden Atabeklerden Zengiler (1127-1262), Suriye ve Irak çevresinde hüküm sürdüler. Zengilerin mimarisi, Selçuklu mimarisinin formlarını Suriye-Irak bölgesine getirmiştir. Çok ayaklı Camî şemasının etkili olduğu bir mimari anlayışı benimsemişlerdir. http://sanattarihi.wordpress.com/category/mimari/ Erişim Tarihi: 29.06.2014 104 Aslanapa, Anadolu Selçukluları, s.138. 105 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s.130; Aslanapa, Anadolu Selçukluları, s.137. 106 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s.130.
15 İki katlı, açık avlulu revaklı ve tek eyvanlıdır.büyük eyvan kemeri beyaz renkli mermerden diğer kısımlar ise tamamen kesme bazalt taştan yapılmıştır. Örtülerde revak ve eyvan tonozlarında tuğla kullanılmış olan yapının özellikle çok bezenmiş taş işçiliğiyle kemerleri dikkat çekmektedir 107.Avlunun etrafını çeviren payeler üzerine iki katlı revakların kemerleri ve iki kat arasında dolaşan kitabe kuşağı zengin bir görünüşe sahiptir. Üst kat kemerleri alt kattakilere göre daha sade yapılmıştır. Büyük eyvan iki kat boyunca yükselmekte ve kemerlerin arkasında üst kat boydan boya tonozlarla örtülü bir koridora sahiptir. Eyvanın güneyinde uzun, kuzeyinde ise kare tonozlu iki mekan bulunur. Girişin karşısında dikkat çekici bir mihrap bulunur.bu ilk Artuklu Dönemi medreseleri plan bakımından sonraki Selçuklu medreseleriyle bağlanabilecek özelliklere işaret etmektedir 108. Mardin Artukluları döneminde yapılan diğer medreselerin bir kısmının yalnız harebeleri günümüze ulaşmıştır. Mardin de bulunan, Harezm Medresesi Artuk Arslan ın azatlı Kölesi Taceddin Mesud tarafından M. 1211 yılında yaptırılmıştır. Doğu kuzeyde revak payeleri kalmış olan dikdörtgen avlunun güney tarafında üçer çapraz tonozlu iki neften oluşan Camî bir eyvanla dışarı açılmaktadır. Revakların kubbeleri ve arkasında bulunan hücreler yıkılmıştır. Batıda ayrı bir mekan halinde dışa taşkınlık yapan müşterek bir giriş yeri bulunur. Avlusunun Camî ve medreseyi birleştirmesi bakımından Kayseri Hacı Kılıç Camî ve Medrese sine öncü olduğu söylenebilir 109. Şahidiye (Şehidiye) Medresesi, Mardin de bulunan bu medresenin Melik Nasreddin Artuk Arslan M. 1201-1239 veya Oğlu Necmeddin Gazi I 1239-1260yılında yapıldığı ileri sürülen yapı her halükarda XIII. yüzyılın ilk yarısına tarihlendirilmiştir 110. Harap durumda olan yapının kuzey eyvanı selsebilli 111 olup diğer eyvan batıda çapraz tonozlu revakların ortasındadır. Medresenin güneyinde ise küçük bir Camî bulunur. 107 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s.130. 108 Aslanapa, Anadolu Selçukluları, s.138. 109 Aslanapa, Anadolu Selçukluları, s.138. 110 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s.154; Aslanapa, Anadolu Selçukluları, s.138. 111 Selsebil: Yapılarının içinde, köşk veya yalı bahçelerinde bir tür çesme olarak tanımlanabilecek, mermerden büyük bir taş üzerinde değişik kotlarda tas şeklinde düzenlenmiş küçük yalakların bulunduğu bu yalakların birinden diğerine dökülen suların aşağıdaki havuz veya kurnaya toplandığı dekoratif amaçlı yapılardır.
16 Mardin Artukluları medreselerinin güneyinde Camînin yer alması Zengi medreselerinin etkisinden olabilir 112. Mardin Marufiye (Hacı Maruf) Medresesi, Son yıllardaki kazılarda ortaya çıkarılan ve XIII. yüzyılın ilk çeyreğine tarihlenen yapı, tek avlu etrafında toplanmış mekânlar ve eyvanlar dışında avlunun dışında kalan diğer mekânlarla geniş bir alana yayılmıştır 113. Bunun üç eyvanla çevrili küçük kubbeli bölümünde taş mozaikli selsebilinde ki örnekler, Diyarbakır Artuklu Sarayı selsebil ve havuzu ile benzerlik göstermektedir 114. Aynı zamanda bu yapı, Mardin de bulunan Zinciriye ve Kasımiye Medreseleri gibi dışa yayılan tiplerin belki de en eski örneği durumundadır 115. Sultan İsa (Zinciriye) Medresesi: Portalindeki kitabesinde, İsa b. Davud b. Salih b. Gazi b. Karaarslan Artuklu adı ve H. 787 M. 1385tarihi yazılıdır 116. Dikdörtgen yapılı ve geniş bir alanı kaplayan medrese, iki katlı olup Camî, türbe ve çeşitli mekânlardan oluşmuştur. Yapı doğu ve batısında bulunan dilimli kubbesi ve dışa taşmış bezemeli portaliyle dikkat çekmektedir. Güney cephesinin batısında bulunan dilimli kubbeli mekanın altında türbe, doğusunda ki kubbeli mekan ise Camîdir. Artuklular dini mimarilerin dışında sivil ve askeri mimari yapılarına da önem vererek bölgede kale, köprü, hamam, saray kütüphane gibi yapılar yaparak hakimiyetlerini sürdürmüşlerdir 117. c. Camîler: Artuklular,Büyük Selçuklu vezengiler den gelenetkileri kaynaştırarak Anadolu da Artuklu Camîlerini Türk mimarisine yeni bir üslupla kazandırmışlardır. Revaklı avlu plan içinde gelişerek, mihrap önü kubbesi bütün yapıya hakim olmuştur. Avlu küçültülüp daraltılarak yapının içine alınmış, zengin bezemeler kullanılmış, kesme taş mimarisi ve çifte minare gibi birçok yenilikler 1152 yılından başlayarak yarım yüzyıl gibi kısa sürede gerçekleştirilmiştir. Artuklular dan sonraki devirlerde de bu mimari anlayış hızla gelişmeye devam etmiştir. Artuklu mimarisinin üslubuplanı ve mimarisi bakımından Silvan Ulu Camî ile başlamaktadır. Melik Şah ın İsfahan Mescid-i Cuması ndaki kubbesi aynı plan ile değerlendirilmiştir.artuklu 112 Aslanapa, Anadolu Selçukluları, s.139. 113 Aslanapa, Anadolu Selçukluları, s.139; Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s.143 114 Aslanapa, Anadolu Selçukluları, s.139. 115 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s.143. 116 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s.172. 117 Alptekin, Artuklular,, s. 417.
17 Camî lerinin Büyük Selçuklu mimarisine dayandıran diğer Camî ise Harput Ulu Camî dir. Avlunun küçültülmesi mekanların avluya açılması ve mihrap önü kubbesiyle genel planı, 1135 tarihli Zevvare Mescid-i Cuması nı hatırlatmaktadır. Artuklu Camîlerinin şah eseri sayılanı ise, mihrabında zengin bezemeleri bulunan Kızıltepe Ulu Camî dir 118. Bunların dışında Mardin Ulu Camî, Mardin Melik Mahmud Camî, Mardin Latifiye Camî, Harput Alacalı Camîleride Artuklu Döneminin yapılarındandır. Katalog kısmında Artuklu dönemi Camîleri mimari yapısı ve bezemeleriyle birlikte ele alınmıştır. 118 Aslanapa, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, ss. 7-12.
18 İKİNCİ BÖLÜM BEZEMELERDE KULLANILAN MOTİFLER Geleneksel mimari sanatında, dış ve iç mekanların bezemesinde taş işçiliği önemli yer tutmaktadır. Camî, çeşme, mezar taşları gibi yapıların çoğunda taş işçiliğine rastlanmaktadır. Oyma, kazıma, kabartma gibi tekniklerle yapılan taş işlemeciliği, hem estetik hem de mimari yapının sağlamlık ve bütünlüğüne katkıda bulunan bir unsur olarak kullanılmıştır. Kullanılan süslemelerde ise ağırlıklı olarak bitkisel motifler, geometrik motifler ve bezemeli yazılara yer verilmiştir 119. Selçuklular ve Beylikler Dönemi nde ağırlıklı olarak geometrik bezemeler, Osmanlılar da ise bitkisel bezemelerin yazında yardımcı unsur olarak kullanılmıştır 120. 2.1. BİTKİSEL MOTİFLER 2.1.1. Rûmî XI. yüzyılda Selçuklu Türkleri tarafından bezeme sanatında kullanılmaya başlanan rûmî 121 Rum (Anadol) 122 Anadolu ya mensup, Anadolu ya bağlı anlamındadır 123. Bezeme sanatında önemli bir yeri olan rûmî motifi her devirde ve her üslupta başlangıcından günümüze kadar taş, çini, ahşap, maden, kumaş, tezhip ve mimaride kullanılmıştır 124. Hayvansal bir motif olduğu söylenen 125 bazılarına göre 119 Sema Gül, Türklerin Kültür Tarihi, Nokta Kitap (I. Baskı), İstanbul 2007, s. 60. 120 İnci Ayan Birol, İslam Ansiklopedisi, Tezhip, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2012, XLI, 62. 121 Ayla Ersoy, Türk Tezhip Sanatı, AkYayınları Türk Süsleme Sanatları Serisi: 14-4, İstanbul 1988, s. 17. 122 Birol İnci, Tezhip, s. 61. 123 Hasan Eren, Türkçe Sözlük II, (Yeni Baskı), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu, Milliyet Tesisleri Yayını, İstanbul 1992, s.1231; Abdulkadir Yılmaz, Türk Kitap Sanatları Tabir ve Istılahları, Damla Yayınevi, İstanbul 2004, s.286; Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi, Seramik ve Cam Teknolojisi Rumi Motifleri I, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara 2008, s.1. 124 Yılmaz, s.286. 125 Cahide Keskiner, Türk Süsleme Sanatlarında Stilize Çiçekler Hatayi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2002, s. 3; Yılmaz, s.286; Mustafa Bektaşoğlu, Anadou da Türk İslam Sanatı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2009, s. 317; Ersoy, Türk Tezhip Sanatı, s. 17.
19 isebitkisel kökenli olduğutartışılan rûmî 126 motifinin kökeni Orta Asya dan gelmiş 127 ve Anadolu Selçukluları tarafından geliştirilmiştir 128 (Çizim 2.1) 129. Elimizde bulunan en eski belgeler IX. ve X. yüzyıllarda Uygur Türklerine ait bezeklik freskindeki rûmî örnekleridir 130. Rûmî motifi, biçimine göre hurdeli,,işlemeli, dilimli, sarılma, sencidedesen içinde kullanılış ve amacına göre ise ortabağ, tepelik, ayırma, hurde rûmî,gibi isimler almaktadır 131 (Çizim 2.2) 132. Çizim 2.1. Rûmi (Şükriye Karadaş tan) 126 Birol İnci, Tezhip, s. 61. 127 Birol İnci, Tezhip, s. 61. 128 Yılmaz, s.286. 129 Şükriye Karadaş, Anadolu Selçuklu Dönemi Mimarisinde Bitkisel Bezeme Unsûrları, Erzurum 2011, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), s. 119. 130 Karadaş, Anadolu Selçuklu Dönemi Mimarisinde Bitkisel Bezeme Unsûrları, s. 118. 131 Birol İnci, Tezhip, s. 61. 132 Karadaş, Anadolu Selçuklu Dönemi Mimarisinde Bitkisel Bezeme Unsûrları, s. 119.
20 Ayırma Rûmî İşlemeli Rûmî Hurdelenmiş Rûmî Sencide Rûmî Sarılma Rûmî Orta Bağ Tepelik Çizim 2.2. Rûmi Çeşitleri (Şükriye Karadaş tan) Sanat Tarihçileri rûmî motifine lotus, yarım palmet, arabesk gibi isimler vermiş olsalar da bu tabirler müzehhipler tarafından kullanılmamaktadır 133. 2.1.2. Hâtayî (Hataî) Doğadakigörünümleri stilize edilerek çizilen bitki kökenli motiflere, hatâyî grubu motifleri denir 134. Çin Türkistanı nda doğmuş ve çıkış yerine göreisimlendirilmiş 135, Hatâ, Hatay, Huta, Huten gibi isimlerle de kullanılmıştır 136. 1397-1433 137 Hattat ve müzehhib olan Baysungur Mirza, Gıyaseddin ismindeki bir sanatçıyı yeni motifler 133 Yılmaz, s.286. 134 Birol İnci, Tezhip, s. 61. 135 Yılmaz, s.112 136 Yılmaz, s.112; Birol İnci-Derman Çiçek, Türk Tezyini Sanatlarında Motifler, Kubbealtı Neşriyatı Yayınları, İstanbul 1991, s. 65. 137 İnci Birol-Çiçek Derman, Türk Tezyini Sanatlarında, s. 65.
21 bulması için, Çin Türkistanı na gönderir. Dönüşünde kullandığı bu motife hâtâyî ismi verilir 138. Gül, narçiçeği ve şakayık gibi çiçeklerin stilize edilmesi 139 yaprak, çiçek ve filizlerin birbirlerine dolanmasıyla üsluplaştırılan hâtâyî motifi, Türk bezeme sanatlarımızın her döneminde birçok çeşidiyle kullanılmıştır 140. Bazıları ise kökeninin hangi çiçek olduğu anlaşılmayacak kadar stilize edilmiştir 141.Çiçeğin kuş bakışı görüntüsünün stilize edilerek çizilenine Penç 142 çiçeğin dikine kesitinin stilize edilerek çizilenine ise hâtâyî denir 143. Genellikle simetrik olarak çizilen hâtâyî motifi, oval ya da yuvarlak olup kese, taç yaprak, çanak ve sap bölümlerinden oluşur. Yuvarlak veya oval şekilde belirlenen sınır çizgisinin alt ortasına çiçeğin tohumlarını taşıyan kese çizilir. Kesenin alt orta noktası sapın çiçeğe birleştiği bölümden oluşur. Kese ile sınır çizgisi arasında kalan alanlara ise motifin büyüklüğüne göre istenilen sayıda taç yapraklar çizilir. En altta ise çiçeğin kaidesini oluşturan çanak bölümü bulunur (Çizim 2.3). Çizim 2.3. Hâtayî Motifi (Şükriye Karadaş tan) Sanat tarihçilerinin bu motife; kasımpatı, narçiçeği, şakayık, çiçekli arabesk, palmet gibi isimler vermiş olsalar da, müzehhipler bu isimlere sıcak bakmamışlardır 144. 138 http://www.hatdergisi.com/hat%20derg%c4%b0s%c4%b0/tezhip_motifler.htm: Erişim Tarihi: 25.04.2014; Karadaş, Anadolu Selçuklu Dönemi Mimarisinde Bitkisel Bezeme Unsûrları, s.122. 139 Karadaş, Anadolu Selçuklu Dönemi Mimarisinde Bitkisel Bezeme Unsûrları, s.122. 140 Yılmaz, s.112; 141 Yılmaz, s.112; Bektaşoğlu, s.315. 142 Birol İnci, Tezhip, s. 61; Cahide Keskiner, Türk Süsleme Sanatlarında Stilize Çiçekler-Hatayi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2002, s. 3; Nilüfer Kurfeyz, Emek Sabır ve Sevgi Tezhip, Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, İstanbul 2003, s. 5. 143 İlhan Özkeçeci, Türk Tezhip Sanat ve Tezyini Motifler, Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü Yayını, Kayseri 1992, s. 23; Birol İnci, Tezhip, s. 61. 144 Yılmaz, ss.112-113.
22 Penç; gül, gül goncası, papatya gibi çiçeklerin kuş bakışı görünüşünün stilize edilerek çizilenidir 145. En çok beş yapraklı olanı kullanıldığından dolayı, bu gruptaki motifler penç berk ismini almıştır 146. Tek yapraklı (yekberk), beş yapraklı (pençberk) altı yapraklı (şeş berk) olarak adlandırılmıştır. Dört yapraklı (cihârberk) ise haça benzediği için pek kullanılmamıştır 147. Çiçeğin kuş bakışı görüntüsü olduğundan dolayı sapın birleştiği ve çanak bölümü görünmemektedir. Hâtâyîde olduğu gibi daire çizilir ve sınır çizgisi belirlenerek, yaprak sayısına göre daire eşit parçalara bölünür. Katmerli çizilecek pençler ise, aynı merkezli iç içe dairelere ayrıntılar işlenerek çizilir (Çizim 2.4). Çizim 2.4. Penç Motifi (Şükriye Karadaş tan) Penç motifi için, yanlış olarak merkezi hatâîler deyimi de kullanılmıştır 148. Gonca gül; hatâyî motifinin ilk adımı olarak sayılmış ve tam açmamış bir çiçeğin buyuna kesitinin stilize edilişi 149 olup yardımcı motif olarak kullanılmaktadır. Hatâyînin açmamış hali olmasına rağmen goncada da çanak bölümü, tohumları taşıyan kese ve taç yapraklar bulunur. Sınır çizgisi oval olarak çizilir ve oval bölümün içine çanak kısım çizilerek üzerine kese oturtulur. Kese ve içine yerleştirilen tohumlar büyük ve ayrıntılı ise motif hatâyî olur 150 (Çizim 2.5). 145 Bektaşoğlu, Erişim Tarihi: 25.04.2014, Anadou da, http://www.hatdergisi.com/hat%20derg% C4%B0S%C4%B0/tezhip_motifler.htm, 146 Mehmet Zeki Pakalın, Hatai, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü III, İstanbul 1993, s. 769. 147 Yılmaz, s. 273. 148 Yılmaz, 273. 149 Yılmaz, s. 99; Birol İnci, Tezhip, s. 61. 150 Karadaş, Anadolu Selçuklu Dönemi Mimarisinde Bitkisel Bezeme Unsûrları, s.123.
23 Çizim 2.5. Gonca Motifi Yaprak; tabiattaki görüntüsüstilize edilerek elde edilen ve berk/berg diye de adlandırılan hatâyî grubu motiflerindendir 151. Hatâyî, penç ve gonca gülü oluşturan yaprak yardımcı motif olarak kullanılmaktadır 152. Şekillerine göre, basit yaprak, hançer yaprak, saz yaprağı, hatâyî yaprağı, geometrik yaprak gibi isimler alır 153. Yaprak sayısına göre çeşitli isimler alarak; tek dilimli (yekberk), üç dilimli (seberk), dört dilimli (cihârberk), beş dilimli (pençberk), altı dilimli (şeşberk) olduğu gibi 154 birbirine sarılmış olanları yüz yapraklı (Sadberk) çeşidi de vardır 155 (Çizim 2.6). 156 Çizim 2.6.Yaprak Çeşitleri 151 Yılmaz, s. 364. 152 Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi, El Sanatları Teknolojisi Bitkisel Motif Çizimi, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara 2009, s.10. 153 Yılmaz, s. 364. 154 Ersoy, Türk Tezhip Sanatı, ss, 17-20;Yılmaz, s. 364. 155 Yılmaz, s. 364; Mesleki Eğitim, Bitkisel Motif, s.10. 156 http://zeynebistan.blogspot.com.tr/2007/08/yaprak-yaprak-motifi-tm-ssleme.html, Erişim Tarihi: 29.06.2014
24 Geometrik desenlere ağırlık veren Selçuklular döneminde yerini fazla bulamayan yaprak, Osmanlılar zamanında özellikle de XVI. yüzyılda stilize ve doğal haliyle mükemmel dönemini yaşamıştır 157. Hançer yaprağı adı verilen kavisli, iri yapraklar kullanılarak kompozisyonlar oluşturulmuştur. Hayvan figürlerinin de görüldüğü bu kompozisyonlar Saz Üslubu 158 XIV. yüzyılın ilk yarısında yeni bir bezeme tarzı olarak Şah Kulu tarafından ortaya çıkarılmıştır 159 (Çizim 2.7) 160. Çizim 2.7. Saz Ûslubu 2.2. GEOMETRİK (HENDESÎ) BEZEMELER XII. XIII. ve XIV. yüzyıllarda İslam ülkelerinde bezeme sanatlarında geometrik desenler hakim olmuştur 161. Geometrik elemanların bir eksene veya noktaya göre 157 Mesleki Eğitim, Bitkisel Motif, s.10. 158 http://www.hatdergisi.com/hat%20derg%c4%b0s%c4%b0/tezhip_motifler.htm: Erişim Tarihi: 25.04.2014 159 F. Çiçek Derman, İslam Ansiklopedisi, Tezhip, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2012, XLI, 66. 160 http://aktuelresim.com/image/817704_üslupçu, ERİŞİM TARİHİ: 29.06.2014 161 Birol İnci, Tezhip, s. 62.
25 kaydırılmasıyla ortaya çıkan kompozisyonlar kırık, eğri ve düz çizgilerlerden oluşur 162. Kare, dikdörtgen, üçgen, daire, baklava ve yıldız gibi birçok yalın formlardan oluşan ve anlam olarak evreninin sonsuzluğunu simgeleyen geometrik bezemeler, özellikle Anadolu Selçuklu mimarisinde çokça kullanılmış 163 Sınırlarının başlangıç ve bitiş noktaları belli olmayıp bazen bitkisel ve rûmî motifleriyle birlikte kullanılmış olsa da kompozisyona geometrik formlar her zaman hakim olmuştur 164. Osmanlılar daise betkisel bezemelerin yanında yardımcı unsurolarak daha az kullanılmıştır 165. İslam mimarisindeki geometrik bezemelerin Buhara, Özkent, Semerkant yapılarından Karahanlılar aracılığıyla İran a, oradan da Anadolu ya geçtiği düşünülmektedir 166. Geometrik bezemelere; hendesî süsleme, hendesî motif, hendesîtezyinat da denmektedir 167. 2.2.1. Geçmeler Farsça küçük zencir anlamına gelir ve geleneksel ismiyle zencerek (zencirek) olarak kullanılır 168. Geometrik çizgilerin birbirileri içinden geçerek şerit gibi uzun ve grift 169 zincirleme halkaların birbirleri içinden geçerek devamı şeklinde oluşan bezemelerdir 170. Tarihin çok eski devirlerinden beri kullanılan geçmelere Ankara Anadolu Medeniyetleri müzesinde Geç Hitit Devri ne ait sergide yer alan duvar resimlerinde, Antakya Müzesi nde sergilenen Geç Roma ve Erken Bizans Dönemi ne ait mozaik panolarda rastlanmaktadır 171. 162 Gülsen Baş, Diyarbakır daki İslam Dönemi Mimarisinde Süsleme I, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van 2006, s. 289. 163 Yılmaz, s. 120; Ersoy, Türk, s. 20. 164 Ersoy, Türk Tezhip Sanatı, s. 20. 165 Birol İnci, Tezhip, s. 62; Baş, s. 289. 166 Baş, s. 289. 167 Yılmaz, s. 120. 168 Birol İnci, Tezhip,s. 62; Halil Buttanrı, Türk Süsleme Sanatında Geçmeler, (1. Baskı), Osmangazi Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 2003, s. 2. 169 Yılmaz, s. 120. 170 Ersoy, Türk Tezhip Sanatı, s. 20. 171 Buttanrı, s. 3-4.
26 Selçuklular, Beylikler ve Osmanlılar Döneminde taş, ağaç, maden, kitap bezemelerinde kullanılmıştır 172. 2.3. YAZI Arap yazısı, İslamiyet in yayılmasıyla İslam yazısı kimliğini alarak Müslümanların ortak yazısı haline gelmiştir 173. Arap yazı sistemi aslen Fenike yazısına bağlanan bitişik nebatî yazı türünün devamıdır 174. İslamiyet in doğuş yıllarında basit ve ilkelken,sonra makilî adını almış sonra ise kûfî yazı şekli ortaya çıkmıştır 175. Kûfî yazı hat sanatının temelini oluşturan yazı türlerine kaynaklık etmiştir. Arap yazısı Abbasiler Döneminde (750-1258) yaygınlaşarak çeşitlilik kazanmıştır 176. IX. yüzyılda İbn-i Mukle nin nesih yazısını bulmasına kadar kullanılan 177 kûfî nin yerini Aklam-ı Sitte altı çeşit yazı anlamına gelen, muhakkak, reyhani, sülüs, nesih, tevki ve rika yazısı almıştır 178. İslam yazısı, mimari sanatlarımızda karakter ve kimlik belirleyici özelliğiyle en güzel eserlerimizi taçlandırmıştır 179. Kûfî Yazı: Köşeli dik ve yatay harfleriyle geometrik çizgilere dayanan yazı çeşidi olup, kitap sanatlarında, dini, sivil, askeri mimarilerin kitabelerinde ve mezar taşlarında kullanılmıştır 180. Aklam-ı Sitte: Altı çeşit yazı anlamına gelen bu yazılar ikili grup halinde değerlendirilirler. Sülüs- nesih, muhakkak-reyhani ve tevkî-rika dır. Sülüs, muhakak ve tevki yazıları iki milimetreden az olmayan kalemlerle, nesih, reyhani ve rika ise bir milimetre civarında kalemlerle yazılan yazılardır 181. 172 Buttanrı, s. 2. 173 M. Uğur Derman, İslam Ansiklopedisi, Hat, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1997, XVI, 427; Yılmaz, s. 111. 174 Derman, s. 427. 175 Yılmaz, s. 112 176 Temel Britannica, Hat Sanatı, Temel Eğitim ve Kültür Ansiklopedisi, Ana Yayıncılık, İstanbul 1988, VIII, 55. 177 Hüseyin Kutlu, Günümüz Sanatçılarından Türk İslam Sanatı Örnekleri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1997, s.2. 178 Britannica, Hat, VIII, 55. 179 Kutlu, s.2. 180 Yılmaz, ss. 191-192. 181 Yılmaz, s. 8.
27 Yazının bezemede kullanılışı Orta Asya da, Karahanlılar la başlamıştır 182. 2.4. MUKARNAS Mukarnes olarakta yazılan mukarnas, son döneme ait Arapça, Farsça ve Osmanlıca sözlüklerde kademeli çıkıntıları olan basamaklı çatma tavan; kubbe; bir başlık türü; rengârenk alacalı işleme gibi 183 mimari yapılarda görülen geometrik bir bezeme çeşididir. Anadolu Türk Sanatı'nda XII. yüzyılın başlarında bezemede tek anlatım aracı çokgen ve çok köşeli yıldızlar olmuştur. Yüzeysel bezemede geometrik tasarım birikimi prizmatik öğelere dönüştürülmüş, prizmatik öğelerin yan yana ve üst üste gelerek geliştirdikleri bu bezeme türüne mukarnas bezeme adı verilmiştir 184. Mukarnas dış mimaride ilk olarak, Mâzenderan daki 1022 tarihli Laçin Türbesi gösterilirken, Sâmerrâ nın kuzeyindeki İmam Dur Türbe sindeki mukarnaslı kubbenin en eski örnek olabileceği de öne sürülmüştür. Mukarnasın dış yüzeylerdeki uygulaması en etkili görünüşleriyle minare şerefelerinin çıkmalarında görülmektedir. Bu konumda bir kule şeklinde yükseltilmiş gövdenin en uygun yerinde yapılan genişletme işlemi mukarnasla sağlanır. Küçük ve birbiriyle bağlantılı olarak yükselen prizmatik parçalar konsol işlevi görmekte, her katmanda biraz daha taşırılan mukarnas dizileri şerefe altında gerçek bir tabak oluşturmaktadır. İsfahan ın Gülbahar bölgesindeki Hâce Alem Minaresi bu tür uygulamanın en iyi örneklerinin biriydi. Mukarnasın kullanım yerleri, kubbe trompları, minare şerefeleri, taçkapılar, mihraplar gibi yapı unsurlarıdır 185 182 Şükriye Karadaş, Sivas taki Selçuklu Medreseleri nin Taş Bezeme Düzenleri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2003, s. 61. 183 Selçuk Mülâyim, Mukarnas, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2006, XXXI, 126. 184 http://tr.wikipedia.org/wiki/mukarnes, Erişim Tarihi: 29.06.2014 185 Mülayim, Mukarnas, s. 127.
28 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KATALOG 3.1. ELAZIĞ/HARPUT ULU CAMÎ Plan No : 3.1 Çizim No : 3.1-3.2 Foto No : 3.1-3.14 I. Mimari Özellikleri 1. Yeri : Elazığ ın Harput mahallesindedir. 2. Tarihçesi a. Kitabesi : İç avlunun koridorunun solunda duvarın içine gömülmüş 30x50 cm. genişliğinde bir taşın içine oyularak 186 kûfi ile yazılmış 187 11 satırlık kitabesinde H.541 M. 1146 yılında Artukoğlu Bey i Fahreddin Kara Aslan ın vergileri kaldırmasının emrettiği yazılıdır. Ulu Camî Kitabesi vergi kitabesi olarak J. Sauvaget (1947) ve ardından M. Z. Oral (1968) tarafından yayınlanmıştır. Bu kitabe M. Van Berchem, A. Gabriel ve onları takip eden birçok araştırmacı tarafından Camînin yapım kitabesi olarak kabul edilmiş tarihi ise H. 561, M. 1165-1166 olarak okunmuştur. Kitabenin ilk satırı Besmeleden sonra, J. Sauvaget tarafından ma emere bi- inşaihi olarak traskript edilerek kitabenin inşa kitabesi olduğunu öne sürmüştür. İshak Sunguroğlu ve onu izleyen E. Danık ise kitabenin H.551, M. 1156-1157 olduğunu söylemişlerdir. Her üç tarihte de Harput, Fahreddin Kara Aslan ın dönemini kapsamaktadır. 188. Ulu Camî ye ait olduğu düşünülen ve halen Harput Kurşunlu Camî inde bulunan minber kitabelerinde Ulu Camî nin, Kazvinli Alevi Azizi oğlu Emir Kiya tarafından yenilendiği anlaşılmaktadır. Minberin süpürgelik kısmındaki kitabesinde ise ustasının Kazvin li İsmail oğlu Ebu Said olduğu anlaşılmaktadır. Kitabelerden bir diğerinde ise Çubukoğlu Kiya Ali nin isminin geçmesi ise beraberinde bazı kuşkuları doğurmuştur. Minber gerçekten Ulu Camî ye ait ise Harput Ulu Camî nin bir Artuklu yapısı değil Çubukoğulları yapısı olduğu kuşkusunu akıllara 186 Sungurluoğlu, s. 305. 187 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s.29. 188 Fikret Karaman, Dünü ve Bugünüyle Harput I, Türkiye Diyanet Vakfı Elazığ Şubesi Yayınları, Elazığ 1999, ss. 305-307.
29 getirmektedir. Ara Altun bu yapının Çubukoğulları dönemine ait olduğunun kabullenmesi gerektiğini ortaya atan ilk araştırmacı olarak karşımıza çıkmaktadır 189. Çünkü Büyük Selçuklu Sultanı Melik Şah döneminde Artuk Bey le birlikte Anadolu fetihlerinde görevlendirilen Çubuk Bey Harput merkez olmak üzere, Palu, Mazgirt, Çemişgezek, Eğin, Arapgir, Genç ve Tunceli nin güneyini hakimiyetine alarak bir beylik kurmuş ve Çubuk bey in kurduğu bu beylik 1112 yılında Artuk Bey in torunu Belek b. Behram tarafından ele geçirilerek kendi beyliğini kurmuştur 190. Kurşunlu Camî inde bulunan minberin sol kanadındaki kitabesinde Ulu Camî nin yanında bir medresenin olduğundan da bahsedilmektedir. Ancak araştırmacıların çoğu yapının geç dönemlerde bir bölümünün medrese olarak kullanılmış olduğundan bahsetmekle yetinmişlerdir 191. Kaynakların çoğu Ulu Camî yi Fahreddin Kara Aslan ın, 1155-1156 yılları arasında yaptırdığını yazmaktadır 192. a. Banisi :Fahreddin Karaaslan dır 193. b. Mimarı :Kazvin li İsmail oğlu Ebu Said 194. c. Malzeme :Taş ve tuğla kullanılmıştır. 3. Tipi a. Fonksiyonu : Ulu Camî b. Mimarisi : 1899, 1905 195, 1964 ve 1990 yıllarında onarıldığı bilinen Ulu Camî, geçirdiği bu onarımlar sonucunda özünü kısmenyitirmiş olsa da 196 minare, giriş kapıları, avlu, payeleri ve mihrap gibi bölümlerinin çoğu orijinalliğini halen korumaktadır 197 (Foto. 3.1). Camî, planı ve tuğla malzemesinin büyük ölçüde kullanılmasından dolayı Büyük Selçukluların özellikle İran daki yapılarından 1135 tarihinde yapılan Zevvâre Mescid-i 189 Karaman, Harput I, s. 312. 190 Günay, s. 296. 191 Karaman, Harput I, s. 313. 192 Altun, Artuklular,s. 418; Aslanapa, Anadolu Selçukluları, s.117. 193 Sungurluoğlu, s. 304; Aslanapa, İlk Türk Mimarisi Başlangıcı ve Gelişmesi, s. 9. 194 Karaman, Harput I,s. 312. 195 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s. 27; Karaman, Harput I, s.313 196 Karaman, Harput I, s. 313 197 Ertuğrul Danık, Ortaçağda Harput, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001, s.37.
30 Cuma sına benzemektedir 198.Burada Selçuklu ve İran Camîlerinin plan ve şekilleri birleştirilerek Anadolu ya özgü bir yapı tipi ortaya çıkarılmıştır 199 (Plan 3.1). Plan 3.1. ElazığHarput Ulu Camî (Oktay Aslanapa dan) 30.75x40.80 m. ölçülerinde 200 dikdörtgen planlı iç avlulu ve mihrap önü tek kubbeli yapıdır. Camînin minaresi, 1165-1166 yılında büyük bir doğal afet sonucunda eğildiği halk arasında söylenmektedir 201 (Foto. 3.2). Camînin doğu ve batısında birer giriş kapısı bulunur. Batı kapısı daha yüksek ve basık kemerlidir (Foto. 3.3). Doğu kapısı ise sivri kemere yakın olup iki sütunce ve dikdörtgen çerçeveyle sınırlandırılmıştır (Foto. 3.4). İç mekanda ise avlu ve etrafında düzenlenmiş üç bölüm bulunur (Foto. 3.5). Avlunun güneyinde üstü beşik tonozla örtülü bir nef ve duvarında bir mihrap bulunan bölümden ana mekana geçilir (Foto. 3.6). Ana mekan mihraba parelel olup üstü beşik tonozla örtülü iki neften oluşur. Ancak 198 Altun, Artuklular,s. 418; Aslanapa, Anadolu Selçukluları, s.117. 199 http://www.elazigmuftulugu.gov.tr/profilyazi.aspx?k=72&i=113, Erişim Tarihi: 01.04.2014 200 Karaman, Harput I, s.313 201 Sungurluoğlu, ss. 114-306.
31 mihrap önü kubbesinin tam arkasında tuğlalarla aynalı tonoz kullanılmıştır. Mihrap önü kubbesi ortada tek nefi kapatacak şekilde dört paye üzerine pandantifli geçişlerle kare bir kasnak üzerine oturtulmuştur (Foto. 3.7). Camînin mihrabı hafif doğuya kaymış vaziyette olup basit zikzaklarla doldurulmuş iki ince bordürden meydana getirilmiş bir çerçevenin içinde basit bir niş içinde ve iki yanında birer sütunca bulunur. Avlununun doğu ve batısında aynı formlarda, tuğla kemerlerle geçiş sağlanan beşik tozlarla örtülü birer bölüm yer alır. Bu bölümlerin arkalarında aynı formlardan birer bölüm daha bulunur, ancak batı kısmının kuzeyinde minare kaidesi yerleştirilmiştir. Kuzey bölüm ise payeler üzerine oturtulan tuğla kemerlerle geçilen beşik tonozlarla örtülen iki farklı bölümden oluşmaktadır. Camînin en dikkat çekici unsuru ise minaresidir. Yapının kuzeybatı köşesine yakın bir yerde kaidesi ve girişi yapının içindedir (Foto. 3.8). Minare kaidesi tuğladan yapılmış ve çubuk şeklindeki yivlerle hareketli bir görünüm verilmiştir. Minarenin gövdesinde kuşaklar halinde tuğla dizileri ile değişik şekiller ortaya koymuştur. Burada geçmeli altı köşeli yıldızlar ve örgü motifleri kullanılarak minarenin gövdesi bezenmiştir. Şerefeden yukarı olan kısmı dar ve silindiriktir (Foto 9). Artuklu yapılarından ayıran özellik minarede kullanılan tuğlanın hem yapı hem bezeme unsuru olarak kullanılmasıdır. II. Bezemeleri Harput Ulu Camî nde bezeme mihrapta, pandantifli kubbede ve Kurşunlu Camî nde bulunan ahşap minberinde görülür. Kubbe pandandifinde küplerin üst üste dizilimiyle mukarnasa benzer bir görünüm oluşturulmuştur (Foto. 3.10). (Çizim 3.1). Çizim 3.1. Elazığ Harput Ulu Camî Kubbe Pandandifi
32 Ana mekan mihrabı basit bir niş etrafında birer sütunceden meydana gelir. (Foto 11). Sütunce başlıkları üzerinde çizgilerle. ikişer baklava dilimine benzer form bulunur. Mihrabı üç taraftan baklava dilimlerinin birbirleriyle birleşmesinden ve ortasından dikey olarak bir hattın geçmesinden oluşan iki bordür çevreler (Foto. 3.12). (Çizim 3.2). Çizim 3.2. Elazığ Harput Ulu Camî Ana Mekan Mihrap Bordürü Elazığ Harput Kurşunlu Camî nde bulunan ve Harput Ulu Camî ne ait olduğu söylenen minber 202 kabartmalı bir bezemeye sahiptir. Minber sögelerinin üzeri kıvrak dallarla düzenlenmiş rûmîli bordürden oluşur. Aynalıkta dairesel şekilde çıkan dallar üzerine yerleştirilmiş rûmîler grift bir görünüm oluşturmuştur. Kapının yüzeyinde sekiz kollu yıldızların yan yana dizilmesiyle oluşturulmuş bir bordür, altında yazı kitabesi bulunur. Yazı kitabesinin altında içi bitkisel bezemeli iki şemse formundan görülür. Şemsenin altında ve üstünde içi, altta tepelikten çıkan dalların üzerine rûmî yerleştirlmiş ve üstte başka bir tepeliğe girmesiyle sonlanmıştır. İki şemse arasında üstte iki altta bir tane altı kollu yıldız düzensiz olarak yerleştirlmiştir. Şemselerin altında üstteki gibi bir düzenleme görülür. Taç kısmında farklı renkten içi güneş ışınları şeklinde düzenlenmiş yuvarlak madalyon bulunur (Foto. 3.13). Minber korkuluklarında ince dallar üzerinde yerleştirilmiş rûmîli zemin üzerinde kûfî yazılı kitabe bordürü düzenlenmiştir. Gergilikler aralarda yarım altı kollu yıldızların oyulmasıyla düzenlenmiştir. Gergiliklerle yan aynalık arasında kıvrak ince dallardan çıkan rûmîlerin aralardaki boşlukları doldurmasıyla düzenlenmiş bir bordür bulunur. Yan aynalıklar geçmeler arasına düzenli olarak yerleştirilmiş dört kollu yıldızlar ve aralardaki boşluklarda ise bitkisel bezemeler düzenlenmiştir. Geometrik 202 Karaman, Harput I, s. 313.
33 formların çevresinin üzeri zincir halkalarıyla bezenmişitir. Süpürgelikte korkuluktakiyle aynı düzenlemeye sahip kitabe bordrü bulunur. Şerefe altı dört ve sekiz kollu yıldızlarla düzenlenmiştir. İki yanında dikey olarak ince bir bordür görülür. Altında yatay düzenlenmiş kitabe Dolap kısmının üzeri farklı düzenlemelerle oluşturulmuş çokgenlerden oluşur. Çokgenlerin içlerinin bir kısmında üzeri geometrik bezemeli madolyon bir kısmı ise btkisel bezemeye sahiptir. Şerefe altlığı ve dolap kısmını dört taraftdan üzeri rûmî deseninden oluşan bir bordür çevreler. Külah altıgen olup her bölümde, tepelikten çıkan dalların üstte başka bir tepelik oluşturmasıyla külah formuna uygun olarak bezenmiştir (Foto. 3.14).
34 Foto. 3.1. Elazığ Harput Ulu Camî Genel Görünüm Foto. 3.2. Elazığ Harput Ulu Camî Minaresi
35 Foto. 3.3.Elazığ Harput Ulu Camî Batı Girişi
36 Foto. 3.4. Elazığ Harput Ulu Camî Doğu Girişi Foto. 3.5. Elazığ Harput Ulu Camî Avlusu ve Batı ve Kuzey Bölümü
37 Foto. 3.6.Elazığ Harput Ulu Camî Ana Mekana Giriş Cephesi Foto. 3.7. Elazığ Harput Ulu Camî Mihrap Önü Kubbesi
38 Foto. 3.8. Elazığ Harput Ulu Camî Minare Girişi
39 Foto. 3.9. Elazığ Harput Ulu Camî Minare Detayı
40 Foto. 3.10. Elazığ Harput Ulu Camî Kubbe Pandantifi
41 Foto. 3.11. Elazığ Harput Ulu Camî Ana Mihrabı
42 Foto. 3.12. Elazığ Harput Ulu Camî Ana Mihrap Detayı
43 Foto. 3.13. Elazığ Harput Ulu Camî Minber Kapısı
44 Foto. 3.14. Elazığ Harput Ulu Camî Minberi Güney Yüzeyi
45 3.2. DİYARBAKIR SİLVAN ULU CAMÎ Plan No : 3.3 Çizim No : 3.2-3.5 Foto No : 3.15-3.42 I. Mimari Özellikleri 1. Yeri : Diyarbakır ın Silvan İlçesindedir. 2. Tarihçesi : a. Kitabesi : Camînin yapım tarihi hakkında birkaç kaynak dışında pek bilgi sahibi olunamamıştır. Kubbe eteğini çeviren kitabede Artuklu Hükümdarı Necmeddin Alpi nin emrettiği yazılıdır 203 Necmeddin Alpi 1154-1176 yılları arasında bölgede saltanat sürmüştür 204. Bir diğer kitabe ise yapının doğu tarafındaki mihrabında bulunmaktadır. Bu kitabede ise Eyyubî Ebül Muzaffer Gazi nin H. 624 M. 1224 de yaptırdığı yazılıdır 205 Bu bilgiler sonucunda yapının başlama tarihi bilinmese de, bitiş tarihinin Artuklular döneminde olduğunu söyleyebiliriz 206. Camî, Artuklular döneminde dikdörtgen planlı, mihrap önü kubbesiyle yapılmış 207, kıble duvarındaki orijinal mihrapların, doğuda bulunan mihrap kitabesinden anaşıldığına göre Eyyubî döneminde onarımlardan geçerek eklendiği anlaşılmaktadır 208. 1913 yılında ise köklü bir onarım yapılarak, bir takım bezemeler yapılmış, cephelerin özellikle de kuzey cephesi duvarının yükseltilmesi ve güneye destek olarak payandaların eklendiği bilinmektedir 209. Güney cephesindeki yoğun bezemeli giriş kapısı ve payandaları XX. yüzyılın başına ait bezemeye sahiptir 210. 1964 yılında Vakıflar Genel müdürlüğü tarafından yapılan onarımlar sırasında ise yapının, özgün halinin tarihi verilerinin ortadan kaldırıldığı söylenmektedir 211. 203 Aslanapa, Anadolu da İlk Türk Mimarisi Başlangıcı ve Gelişmesi, s. 7; Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s. 48; 204 Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, s. 213. 205 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s.48; Ömür Bakırer, Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrapları, Ankara, 1976, s. 150. 206 Doğan Kuban, Anadolu Türk Mimarisinin Kaynak ve Sorunları, İstanbul 1965, ss. 123-124. 207 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s. 48 208 Ahmet Ali Bayhan, Diyarbakır ve Çevresindeki Eyyubi Eserlerinden Örnekler, I.Uluslararası Oguzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu Bildirileri, Diyarbakır 2004, s. 290; Aynur Durukan, Silvan Ulu Camîi, Selçuklu Çagı Anadolu Sanatı, İstanbul 2002, s.96. 209 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi,s.48; Durukan, Silvan, s.96. 210 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, ss. 44-45. 211 Durukan, Silvan s.96.
46 b. Banisi :Artuklu Hükümdarı Necmeddin Alpi 212. c. Mimarı :Mimarı bilinmemektedir. d. Malzeme : Taş ve tuğla kullanılmıştır. 3. Tipi a. Fonksiyonu : Ulu Camî b. Mimarisi : Kesme taş ve tuğladan yapılan, dikdörtgen planlı, mihrap önü kubbeli avlulu yapılardandır (Plan 3.2). Ancak avlusu günümüze ulaşamamıştır. Yapının kuzey cephesinde yer alan giriş kapısı portal görünümünde ve zengin taş bezemelerden yapılmıştır. Bordürlerle çevrili giriş kapısının üstünde yarım daire içinde bir pencere bulunur. Pencereyi kademeli silmeler çevreler. Plan 3.2. Diyarbakır Silvan Ulu Camî (Ara Altun dan) Silmelerin üstünde ise dilimli kemer sivri bir kemer çerçevelemektedir. Kuzey cephenin doğu ve batı köşelerinde birer konsol ve konsolun altında ikişer dikdörtgen pencere bulunur. Kapının batısında yuvarlık kemerli üç açıklık ve üzerlerinde birbirlerinden farklı düzenlenmiş üç pencere bulunur (Foto. 3.15). Güney cephede mihrap önü kubbesinin alt kısımlarında üç payanda bulunur. Bunlardan ortada olanı dikdörtgen ve üzeri yarım kubbeyle örtülmüştür. Yanlarda bulunan payandalar ise dilimli yarım kubbeye örtülmüş ve alt kısımları mukarnas dizileriyle oluşturulmuştur. 212 Aslanapa, Anadolu Selçukluları, s.116; Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s. 48; Aslanapa, Anadolu da s.7.
47 Bu payandaların doğusunda Camînin güney girişi bulunur. Kapının üstünde iki, doğu yüzeyinde ise üçpencere bulunur. Ana mekan mihraba paralel sivri tonozlarla örtülü dört neften oluşmaktadır. Mihrap önü kubbesi üç nefi kapatacak biçimde sivri kemerlerle geçilmiş tromplar üzerine oturtulmuştur (Foto. 3.16). Tromplarla aynı yükseklikte oluşturulmuş nişlerle kubbeye geçişte onaltıgen bir kaide sağlanmıştır. Mihrap önü bölümünün tromplar seviyesinin dört yanında birer pencere bulunur. Camînin mihrabı ve minberi taştan yapılmış olup yoğun bir taş işçiliğine sahiptir (Foto. 3.17). Diğer bir mihrap ise daha sadedir. İç mekanın güney cephesi içten ve dıştan kubbe tromplarına kadar sonradan yapılmıştır. Bu durum göz önünde bulundurulunca mihrap içinde aynı şeyi söylemek durumundayız 213. Minare kuzeydoğu köşesinde olup şerefe kısmına kadar kare şerefe kısmından yukarısı ise silinidirk bir görünüme sahiptir (Foto. 3.18). II. Bezemeleri Yapının dış cephesinde bezemeler kuzey ve güney duvarında kullanılmıştır. Bezemelerin bir kısmı orijinal bir kısmı ise restorasyonlar sonucu yapılmıştır. Kuzey cephede giriş kapısında ve doğu-batı köşelerinde bulunan konsollarda bezeme ağırlıklı olarak kullanılmıştır. Yapının özellikle giriş kapılarındaki bezemeler son dönem restorasyonlar sırasında Mardinli taş ustaları tarafından yapılmıştır 214. Kuzey cephede ana giriş kapısı hafif dışa taşıntılı olup yoğun bezemelere sahiptir.dikdörtgen bir formda düzenlenen kuzey giriş kapısı beş dilimli sivri kemerin oturduğu karşılıklı ikişer sütunceden oluşur. Sütuncelerin altında ise birer kareformdan oluşmuş kaide bulunur. Dilimli kemerin içinde yarım daireden oluşan ve etrafı silmelerle çevrelenmiş bir pencereve pencerenin üstünde içi rûmi bezemeli, altında ve üstünde birer tepelik bulunan rozet bulunur. Pencerenin hemen altında bir alınlık ve alınlıkta yirmi dokuz tane yivli püskül aşağı doğru sarkmış olarak göze gelir (Foto. 3.19). 213 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s. 47. 214 Baş, s. 64.
48 Kuzeyde bulunan diğer giriş kapısı ise, basit bir niş içinde, sekiz dilimli sivri kemerden oluşur. Kemerin içinde yarım daireden oluşan pencere ve altında on beş yivli püskül sarkıntıdan düzenlenmiş alınlık bulunur. Alınlığın altında zikzaklı çizgilerden oluşturulmuş geçmeli taşlar onun altında ise farklı genişliklerde yedi tane dikdörtgen form bulunur (Foto. 3.20). Kuzey cephesinde bulunan mihrap, dışta iki sade sütunce üzerine oturtulmuş sivri kemerli bir niş içine, yarım daireden oluşan ikinci bir nişin yerleştirilmesiyle oluşur. Kemer alınlığında içi boş olan kare bir pano bulunur. Mihrap nişinin kavsarası iç içe dairelerin ve geometrik şekillerin oluşturduğu bir düzene sahiptir (Foto. 3.21). Kuzey cephesindeki mihrabın sağında ve solunda iki katlı pencereler bulunur. Alttaki pencereler, etrafı silmelerle çevrili niş içine dikdörtgen açıklık olarak yerleştirilmiştir. Mihrabın üstündeki yay kemerli olup kemer dilimlenmiş taşlardan oluşur. Sağında ve solunda bulunanlar ise girintili ve çıkıntılı taşların düzenlenmesiyle hareketlendirilmiştir (Foto. 3.22). Kuzey cephesinin doğu ve batısında etrafı kademeli silmelerle çevrelenmiş ikişer pencere bulunur. Bu pencerelerin üzerlerinde, dışa taşkın ve sağır kemer dizilerinden oluşan bölümler bulunur. Bu bölümler yapının en ilgi çekici bölümlerindendir kemerlerle birbirine bağlanmış ve üst kısımları konsol sıralarından oluşmaktadır. Kuzeybatısındaki bölüm, düz bir konsol üzerine yerleştirilmiş köşeli altlıklardan düzenlenmiş on bir sütundan oluşur (Foto. 3.23). Sütunların gövdeleri çokgenlerden oluşup batı tarafında ikisinin üzeri zikzaklı çizgilerle yivlenmiştir. Sütun başlıkları iki sıra mukarnaslıdır. Sütunları birbirine farklı düzenlemelerden oluşmuş dilimli sivri kemerler bağlar. Kemer nişlerinin içi kesme taşlardan ve sade olarak düzenlenmiştir. Kemer köşeliklerinin bir bölümü mukarnas yuvalarına benzerken bir bölümü ise düğüm motiflerinden düzenlenmiş dairesel şekilde birbirlerine bağlanmaktadır. Kemer dizisinin üzerinde bir kaval silme yer alır. Silmeninüzeritepelik ve iki yanına sarılmış rûmi motiflerinden oluşur (Foto. 3.24). Silmenin üstünde on bir adet konsol bulunur Konsolların yüzeyi rûmi deseninden oluşmaktadır. Tepelikten çıkan iki rûmi bir sonraki tepeliği iki taraftan çevrelemektedir (Foto. 3.25). (Çizim 3.3).
49 Çizim 3.3. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzeybatı Cephesindeki Kemer Konsolları (Şükriye Karadaş tan) Konsolların ortasında bulunan yüzeyde ortasındaki yüzeyde gülbezek bulunan oniki kollu yıldızların kesişmesinden oluşan bir rozet bulunur. Etrafında ise simetri olarak altı tane tepelik görülür (Foto. 3.26). (Çizim 3.4). Çizim 3.4. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzeybatı Cephesindeki Konsol yüzeyindeki Rozet (Gülsen Baş tan) Kuzeydoğu köşesindeki bölüm batıdakine göre daha çok tahrip olmuştur. Diğeriyle kısmen aynı düzenlemeye sahip olup on sağır kemerden oluşur. Batı tarafındakinden farklı olarak konsol arasındaki yüzeylerde iki tane rozet bulunur. Bu rozetlerin batı tarafındakinin yarısı yoktur. Batıdakine göre bitkisel bezeme özelliği
50 taşımaktadır. Merkezden gelişen değişik formlardaki rumileri çevreleyen kıvrık dallar boş alanları doldurarak kompozisyonu oluşturmaktadır (Foto. 3.27). (Çizim 3.5). Çizim 3.5. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzeydoğu Cephesindeki Rozet ¼ Oranı (Şükriye Karadaş tan) Güney cephede iki giriş kapısı bulunur. Bunlardan batı köşesindeki sade doğu köşesindeki kuzey cephesindeki taçkapıyla teknik bakımından benzerlik gösterip yoğun bezeme görülmektedir. Belliki son restorasyonlar sırasında yapılmıştır. Üçgen bir formdan oluşan silmeler iki yandan konsollara ve konsolların oturduğu üç dilimli silmelere oturtulmuştur. Silmeler ortadan yarım daire şeklinde bir form oluşturmuş aşağı doğru iki yana sarkarak farklı bir görünüm kazandırmıştır (Foto. 3.28). Güney cephede taçkapının batısında kubbenin altında üç payanda bulunur. Ortadaki mihrabın önünde dikdörtgen formda ve sivri görünümlü yarım kubbeyle örtülmüştür. Dikdörtgen formun geçişlerinde silmeler kullanılmıştır. Diğer iki payanda ise alttan dikdörtgen olup yarısından sonra çokgen bir görünümle devam edip üstü dilimli yarım kubbeyle örtülmüştür. Dilimlerin altında ise küçük nişlerle hareketlilik kazandırılmıştır (Foto. 3.29). İç mekândabezemeler mihraplar ve kubbe geçişlerinde kullanılmıştır. Yapının güney duvarında üç mihrap bulunur. Biri güney duvarının ortasında diğer ikisi ise ana mihrabın doğusundadır.
51 Ana mihrap 1911-1913 yıllarındaki onarımlar sırasında yapılmıştır 215.Camînin taçkapılarıyla aynı üslupta bezenmiştir (Foto. 3.30). Orta mihrabın doğusundaki ilk mihrap, dikdörtgen formda olup dıştan bir silmeyle çevrelenmiştir. Mihrap nişi basık sivri kemerle sonlandırılmıştır. Nişin içi dikey olarak yivlerle dilimlenmiştir. Niş dıştan burmalı yivlerle hareketlendirilmiş kalın bir kaval silmeyle çevrilmiştir (Foto. 3.31). Silmenin etrafında kenarları kaval bir silmeyle sınırlandırılan bir bordür dolanmaktadır. Bordürde geometrik kompozisyon görülmektedir. Kırık çizgilerin birbirleriyle kesişerek yarım on kollu yıldızların meydana getirildiği görülmektedir. Yıldızların ortasına ise yarım gülbezekler yerleştirilmiştir (Foto. 3.32). (Çizim 3.6). Çizim 3.6. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Ana Mihrabı Doğusundaki İlk Mihrap Bordür Detayı Kemer köşeliklerinde ise bitkisel bezemeler ve aralarında tepeliklerden çıkan kıvrak rûmiler tepelikleri çevirip boşlukları doldurmaktadır (Foto. 3.33). Ana mihrabın doğusundaki ikinci mihrap ise dikdörtgen olarak düzenlenmiş ve dıştan bir silmeyle çevrilmiştir (Foto. 3.34). Mihrap nişi beş sıralı mukarnas kavsarılıdır. Mukarnasların alttaki sıraları üç dilimli olup içi tepelikten çıkan rûmilerden oluşan grift 215 Baş, s. 64.
52 bir bezemeye sahiptir(foto 35). Mukarnas sıralarının altında yatay olarak düzenlenmiş iki bordür bulunur. Üstteki bordür celi sülüsle yazılmış bir kitabedir. Yazıların arasındaki boşluk rûmilerle doldurulmuştur (Foto. 3.36). İkinci bordür daha incedir ve tepelikleri yanlardan çeviren rûmilerden oluşmaktadır.bordürlerin altında ise mihrap nişini dolduran geometrik bezeme bulunur. On iki kollu yıldızların birbirine bağlanmasıyla meydana gelmiştir. Yıldızların arasındaki boş yerlerede sekiz kollu yıldızlar yerleştirilmiştir (Foto. 3.37). Mihrap kemeri yanlardan birer başlıklı ikişer sütunce üzerine oturmuştur. Kemerin üstünde celi sülüs kitabe bulunur. Kitabe arasındaki boşluklar rûmilerle doldurularak grift bir görünüm sağlanmıştır. Sütunceler üzeri zikzaklarla yivlendirilmiş başlıkları ise yukarıya doğru genişlemiştir. Başlıkların üzeri, alttan tepelikten yanlara çıkan rûmilerin bir kolunun yukarıda, diğer kolunun aşağıda birleşmesiyle bezenmiştir. Üstte ise kalın bir silmeyle düğüm oluşturulmuştur.düğümün yanları ise dairelerin iç içe geçmesiyle bezenmiştir (Foto. 3.38). Sütuncelerden sonra niş kemerini de içine alıp üç taraftan iki silme çevirmiştir. Niş kemerinin alınlığının sağında ve solunda birer üçgen alan oluşturulmuştur. Bu alanların içi, tepeliklerin altından ve üstünden çıkan kıvrak dallardan çıkan rûmilerle bezenmiştir. Dallar üçgen alanın formuna göre gelişme göstermektedir (Foto. 3.39). Mihrabın dışını etrafı silmelerle sınırlandırılmış iki bordür üç taraftan çevirmiştir. Dıştaki bordür, örgülü kûfi yazının boşlukları rûmilerle doldurularak grift bir görünüm oluşturmaktadır. İkinci bordür daha incedir ve sülüs bir yazının boşluklarının rûmilerle doldurulmasıyla oluşmaktadır (Foto. 3.40). Kubbe tromplarında birbirlerinden farklı ve mukarnaslarla düzenlenmiştir. Güney ve kuzeybatı trompları birbirine benzer sekiz sıra mukarnas dolgudan oluşmuş ve mukarnas dişleri farklı formlarda düzenlenerek içleri bitkisel düzenlemeyle bezenmiştir. Trompu çevreleyen sivri kemer mukarnaslar üzerine oturtulmuştur (Foto. 3.41). Güney ve kuzeydoğu trompları da birbirine benzer şekilde düzenlenmiştir. Tromplar, güney ve kuzeybatıdakilerinin aksine dört sıra büyük mukarnas dolgularla düzenlenmiştir. Mukarnas dolgular sade bırakılmıştır (Foto. 3.42).
53 Foto. 3.15. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzey Cephesi Foto. 3.16. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Ana Mekan Güney ve Batı Cephesi
54 Foto. 3.17. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Ana Mihrap ve Minber
55 Foto. 3.18. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Minaresi
56 Foto. 3.19. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzey Taçkapısı
57 Foto. 3.20. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzeybatı Giriş kapısı
58 Foto. 3.21. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzey Cephesindeki Mihrap
59 Foto. 3.22. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzey Cephesindeki Pencereler Foto. 3.23. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzeybatı Cephesindeki Sağır Kemer Dizileri
60 Foto. 3.24. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzeybatı Cephesindeki Kemer Dizisindeki Silme Foto. 3.25. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzeybatı Cephesindeki Kemer Konsolları Foto. 3.26. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzeybatı Cephesindeki Konsol yüzeyindeki Rozet
61 Foto. 3.27. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kuzeydoğu Cephesindeki Rozet Foto. 3.28. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Güney Cephesindeki Taçkapı
62 Foto. 3.29. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Güney Cephesi Foto. 3.30. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Ana Mihrabı
63 Foto. 3.31. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Ana Mihrabı Doğusundaki İlk Mihrap
64 Foto. 3.32. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Ana Mihrabı Doğusundaki İlk Mihrap Bordür Detayı
65 Foto. 3.33. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Ana Mihrabı Doğusundaki İlk Mihrap Kemer Alınlığı Detayı
66 Foto. 3.34. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kıble Duvarı Doğu Ucundaki Mihrap Foto. 3.35. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kıble Duvarı Doğu Ucundaki Mihrap Mukarnası
67 Foto. 3.36. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kıble Duvarı Doğu Ucundaki Mihrap Nişi İçindeki Bordürleri Foto. 3.37. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kıble Duvarı Doğu Ucundaki Mihrap Nişi
68 Foto. 3.38. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kıble Duvarı Doğu Ucundaki Mihrap Kemer ve Sütuncesi
69 Foto. 3.39. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kıble Duvarı Doğu Ucundaki Mihrap Kemer Alınlığı
70 Foto. 3.40. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Kıble Duvarı Doğu Ucundaki Mihrap Dış Bordürleri Foto. 3.41. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Güneybatı Trompu
71 Foto. 3.42. Diyarbakır Silvan Ulu Camî Güneydoğu Trompu
72 3.3. MARDİN ULU CAMÎ Plan No : 3.3 Çizim No : 3.7-3.13 Foto No : 3.43-3.73 I. Mimari Özellikleri 1. Yeri : Mardin Merkez Ulu Camî Mahallesindedir. 2. Tarihçesi a. Kitabesi : En erken tarihi gösteren minare kaidesi üzerinde bulunan kitabesinde, Diyarbakır Melîki İlgazi Kutbeddin in 216 H.572 M. 1176 yılında bu minarenin yapımına başlandığı yazılmaktadır 217. Camînin doğu girişinin kuzeyinde bulunan diğer bir kitabede ise H.582 M. 1186 Ebu Mansur Alpkuş b. Abdullah ve Hüsameddin Yavlak Arslan yazılmaktadır 218. Mihrabın batı yanında yer alan minber kirişinde bulunan altı satırlık kitabede, H. 778-196, M. 1366-1377Artuklu Sultan ı Davud un ismi geçmektedir 219. Ali Emiri, Mardin Ulu Camî Vakfiyesinin M. 1177-1178 yılında tanzim edilip kırk yıl sonra M. 1216-1217 yılında, büyük bir taşa yazıldığından bahsetmektedir. Ancak günümüzde böyle bir kitabeye rastlanamamıştır. Yapıda birçok kitabe bulunmasına rağmencamînin ne zaman yapıldığı hakkında kesin bir şey söyleyememekteyiz 220. Yapıdaki kitabelerden anladığımız kadarıyla Artuklu ve Akkoyunlu dönemlerinde, yapıda onarımların ve eklemelerin yapıldığını anlamaktayız 221. b. Banisi :Kesin olmamakla birlikte Artuklu Sultanı Melik İlgazi Kutbeddin in zamanında yapıldığı düşünüldüğü için İlgazi Kutbeddin diyebiliriz 222. c. Mimarı :Mimarının kim olduğu bilinmemektedir. 3. Tipi a. Fonksiyonu : Ulu Camî 216 Aslanapa, Anadolu Selçukluları, s.116. 217 Turan, Doğu Anadolu Türk, s.213; Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s. 64; Altun, Artuklular,s. 418. 218 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s. 64; Aslanapa, Anadolu Selçukluları, s.116. 219 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s. 64. 220 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s. 65; A. Süheyl Ünver, Mardin Mimari Anıtlarında Tezyini Yorumlar, Numune Matbaacılık, İstanbul 2010, s. 10. 221 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s. 65. 222 Aslanapa, Anadolu Selçukluları, s.116.
73 b. Mimarisi : Düzgün kesme taşlarla yapılan Mardin Ulu Camî,Kuzeyinde dikdörtgen planlı avlusu bulunur (Plan 3.3). Plan 3.3. Mardin Ulu Camî (Ara Altun dan) Doğu ve batıdan üstü çapraz tonozlarla örtülü, sivri kemerli eyvanla avluya giriş bulunmaktadır (Foto. 3.43). Doğu kapısının sağında, batı kapısının ise solunda yay kemerli olan tonozlarla örtülü birer küçük mekan yer alır (Foto. 3.44). Doğu kapısından avluya girildiğinde, avlunun kuzeydoğusunda, payeler üzerine oturtulmuş sivri kemerli beşik tonozlarla örtülü ikisi kapalı beşi açık revak bulunur (Foto. 3.45). Batıya doğru bulunan son revakın arkasında sebil bulunur (Foto. 3.46). Avlunun kuzey batısında ise üstü çapraz tonozlarla örtülü yay kemerli, alt kısmında beş penceresi bulunan kapalı bir mekan bulunur (Foto. 3.47). Bu mekana kademeli sivri kemerden oluşan bir kapıdan girilir (Foto. 3.48). Avlunun güneyinde, ana mekan bulunur. Ana mekana belirli aralıklarda yer alan sivri kemerli dört kapıyla girilir. Kapıların arasındaki duvarlar belirli bir yüksekliğe kadar hafif bir çıkmadan oluşmaktadır (Foto. 3.49). Ana mekan miharaba paralel uzanan payandalar üzerine oturtulmuş üç neften oluşmaktadır (Foto. 3.50). Mihrap önü kubbesi iki nefi örtecek büyüklükte ve simetriği
74 bozacak şekilde doğuya doğru kaydırılmıştır (Foto. 3.51). Kubbeyi kuzey yönünde bir sivri kemer, doğu ve batıda ikişer sivri kemerli tromplarla geçilen sekizgen kasnaklı dıştan dilimlenmiş taş kubbe yer almaktadır. Kubbe kasnağının altında karşılıklı sivri kemerli dört tane pencere bulunmaktadır. Ana mekânda iki mihrab bulunur. Ana mihrap iki kademeli sivri kemerli uzun bir nişten oluşur. Mihrabın üzerinde sonradan yapıldığı belli olan üçgen bir alınlık bulunur. İkinci mihrap ana mihrabın batısında olup daha küçüktür. İki kademeli ve sade bir yapıya sahiptir (Foto. 3.52). Ana mekânda kuzey, doğu ve batı uçlarında avluya açılan birer pence bulunur. Güneyde ise mihrabın sağında ve solunda ikişer pencere bulunur. Camînin minaresi kesme taşlardan yapılmış, avlunun kuzey doğu köşesinde kare bir kaide üzerinde çeşitli formlarla silindirik şekilde yükselmektedir (Foto. 3.53). Minarenin kapısı sivri kemerli ve avlunun doğusundaki mekanın üstündedir. II. Bezemeler Mardin Ulu Camî avlusunun doğu yüzeyinde, kapının üstünde alınlığa kadar yükselen kademeli bir silme bulunur. Avlu duvarının üstünde ise farklı formlarda kullanılan mukarnas dişlerinin sarktığı alınlık bulunur (Foto. 3.54). Mardin Ulu Camî, kubbesi dıştan dilimlenerek yivlenmiştir (Foto. 3.55). Ana mihrap nişi iki kademeli olup iç kademe tek dal üzerinde çıkan iri rûmi motifleriyle bezenmiştir (Çizim 3.7). Çizim 3.7. Mardin Ulu Camî Mihrap İç Kademe Bordürü
75 Dıştaki kademenin etrafındaki bordürde, tek dal üzerinde asma dalları ve yaprakların kıvraklığıyla bezenmiştir (Foto. 3.56). (Çizim 3.8). Çizim 3.8. Mardin Ulu Camî Mihrap İç Kademe Bordürü Mihrabın üzerinde sonradan yapıldığı anlaşılan üçgen ve üzeri bezemeli olan alınlık kısım mihrabın tarihi hakkında bilgi sahibi olmamızı zorlaştırmaktadır 223. Camî minberi kısmen yenilenmiş olup, orijinal kısımları köşk kısmının kaidesini meydana getiren ve yan aynalık alt kısımlarınının bir bölümünde, geometrik şekiller içerisinde çeşitli bitkisel bezemeler görülmektedir (Foto. 3.57). Camî kubbesinin tromplarının alt kısımlarında mukarnas dişleri bulunur (Foto. 3.58). Mardin Ulu Camî nin en bezemeli kısmı minaresidir. Çeşitli dönemlerde restorasyonlara uğrayan minarenin kaidesinin güney cephesindeki kitabesi dışındakiler geç dönemlerde yapılmıştır 224. Kaidenin güney cephesinde bursa tipli kemer içinde bulunan büyük kûfi yazıyla, ve menyetevekkel alellahi ve hüve hasbi 225 yazılıdır. Bunun hemen üzerinde çiçekli nesih yazıyla bu minare muharrem 572 de yapıldı 226, yazılıdır (Foto. 3.59). 223 Ara Altun, Mardinde ki Türk Devri Mimamrisi, Mardin Valiliği Neşriyatı, İstanbul 2011, s. 25. 224 Altun, Mardinde ki Türk Devri Mimamrisi, s. 26. 225 Altun, Mardinde ki Türk Devri Mimamrisi, s. 28. 226 Altun, Mardinde ki Türk Devri Mimamrisi, s. 28.
76 Kitabelerin bulunduğu kare kaide iki silme ile yukarıya doğru kademeli olarak devam eder. Yukarıdaki silme testere ucu şeklinde düzenlenmiş ve hemen altında ise küçük sütunların kaideye oturmasıyla oluşturulmuştur (Foto. 3.60). Bundan sonra ise kare form devam etmekle birlikte köşelerinde birer sütunce ve sütuncelerin üstünde üç kademeli birer sivri kemerle niş şeklinde düzenlenmiş ve köşelerin pahlanmasıyla daralarak silindirik gövdeye geçilmiştir. Sütuncelerin başlıkları, tepelikten çıkan dalların kıvrak hareketiyle yanlarda tepeliklere üstlerde ise rumilere birleşmesiyle sütunce başlığının formuna göre bezenmiştir. Sütuncenin üzeride aynı üslupla sütuncenin formuna göre bezenmiştir (Foto. 3.61). Dört yüzeydeki nişlerin içinde silmelerden oluşan kare birer form içinde kûfi yazı ile Lailaheillalah yazılıdır (Foto. 3.62). Silmelerin iç kısmında kıvrak dalların iki yana açılarak uçlarında salkım yapraklarına birleşmesiyle düzenlenmiş bezemeli bir bordür bulunur. Yazıya taraf olan kısımlarda ise dallar yarım dairelerin iç içe geçmesiyle düzenlenmiştir (Foto. 3.63). (Çizim 3.9). Çizim 3.9. Mardin Ulu Camî Minaresi Lailaheillallah Formunun İçindeki Bezeme Kare formun üzerinde yükselen silindirik gövde üzerinde dört kuşak bulunur. Kuşakları alttan ve üstten kademeli silmeler sınırlandırmıştır. Aşağıdan birinci kuşak nesih yazılı bir kitaben oluşur. Birinci ve ikinci kuşak arasında etrafı geçmelerden düzenlenmiş, içinde yazılar bulunan damla motifleri bulunur. Motiflerin tepelerine ise hilal içinde ALLAH yazılıdır (Foto. 3.64). İkinci kuşakta, ters S harfine benzer kalın dallardan çıkan ince dal üzerinde sağlı sollu rumiler ve ortasında altı kollu yıldızların yerleştirilmesiyle bezenmiştir (Foto. 3.65). (Çizim 3.10).
77 Çizim 3.10. Mardin Ulu Camî Minaresi İkinci Kuşak İkinci kuşak ile üçüncü kuşak arasında iki farklı formda simetri olarak, silmelerle sathi nişler oluşturulmuş ve her niş içinde çevresi geçmelerden oluşan içi ise yazı ile doldurulmuş yuvarlak rozetler bulunur (Foto. 3.66). Üçüncü kuşak, tepeliklerin yan yana dizilmesiyle bezenmiştir (Foto. 3.67). (Çizim 3.11). Çizim 3.11. Mardin Ulu Camî Minaresi Üçüncü Kuşak Üçüncü ve dördüncü kuşak arasında kademeli silmelerle farklı formlardan oluşan sathi nişler oluşturulmuş, ortasında ise hilallerin dizilimiyle yuvarlak kemerli sathi nişler düzenlenmiştir (Foto. 3.68). Dördüncü kuşak, sağa ve sola doğru açılan Rumilerin yan yana dizilmesiyle bezenmiştir (Foto. 3.69). Dördüncü kuşaktan sonra ise minarenin mukarnaslardan düzenlenmiş şerefe altlığı bulunur. Şerefe altlığından sonra kademeli bir silme bulunur (Foto. 3.70). Şerefeden sonra ise üstü dilimli küçük bir kubbe ile örtülü, altında kademeli silmenin çevrelediği, sekizgen bir bölümle tamamlanır. Minarenin batı yüzeyinde bulunan kapısı avlunun doğusunda bulunan mekanın üzerindedir. Üç kademeli silmelerin oluşturduğu sivri bir kemerle çevrilmiştir(foto.
78 3.71). Kemerin üstünde bulunan bordür kıvrak kalın dal üzerinden çıkan ince dallar üzüm salkımları ve üç kollu salkım yapraklarıyla bezenmiş ve kalın dal en üstte bir tepeliğe sap olarak girmiştir (Çizim 3.12). Alınlıkta ise nesih yazılı ve sonunda H. 1306 227 tarihi yazan, etrafında ise ince bir dal üstüne sarılan rûmîlerden düzenlenmiş bezeme bulunur (Foto. 3.72). Çizim 3.12. Mardin Ulu Camî Minare Kapısı Bordürü Kapının iki yanında birer sütunce bulunur. Sütunce başlığı, büyükçe kullanılan bitkisel motiflerle bezenmiştir (Çizim 3.13). Sütuncenin gövdesi iki ayrı formla bezenmiştir. Bir kısmı sık ağ şeklinde bir örgüyle bezenmişken bir kısmı daha geniş aralıklı örgü sıralanmasıyla bezenmiştir (Foto. 3.73). Çizim 3.13. Mardin Ulu Camî Minare Kapısı Sütunce Başlığı 227 Altun, Mardinde ki Türk Devri Mimamrisi,s. 27.
79 Foto. 3.43. Mardin Ulu Camî Doğu Girişi Eyvanı
80 Foto. 3.44. Mardin Ulu Camî Doğu Girişin Sağındaki Mekan Girişi Foto. 3.45. Mardin Ulu Camî Avlunun Kuzeydoğusundaki Revaklar
81 Foto. 3.46. Mardin Ulu Camî Avlunun Kuzeybatısındaki Revak İçindeki Sebil Foto. 3.47. Mardin Ulu Camî Avlunun Kuzeybatısındaki Kapalı Mekân
82 Foto. 3.48. Mardin Ulu Camî Avlunun Kuzeybatısındaki Kapalı Mekân Girişi Foto. 3.49. Mardin Ulu Camî Ana Mekân Kuzey Cephesi
83 Foto. 3.50. Mardin Ulu Camî İç Mekan Mihraba Paralel Nef Foto. 3.51. Mardin Ulu Camî Mihrap Önü Kubbesi
84 Foto. 3.52. Mardin Ulu Camî İkinci Mihrap
85 Foto. 3.53. Mardin Ulu Camî Minare Genel Görünüm Foto. 3.54. Mardin Ulu Camî Avlusunun Doğu Girişi
86 Foto. 3.55. Mardin Ulu Camî Dıştan Dilimli Kubbesi Foto. 3.56. Mardin Ulu Camî Ana Mihrabı Detayı
87 Foto. 3.57. Mardin Ulu Camî Minberi Foto. 3.58. Mardin Ulu Camî Kubbe Trompu
88 Foto. 3.59. Mardin Ulu Ulu Camî Minare Kaidesi Güney Cephesi Foto. 3.60. Mardin Ulu Camî Minare Kaidesi
89 Foto. 3.61. Mardin Ulu Camî Minare Sütuncesi Foto. 3.62. Mardin Ulu Camî Silindirik Gövdenin Alt Kısmı
90 Foto. 3.63. Mardin Ulu Camî Minaresi Lailaheillallah Formunun İçindeki Bezeme Foto. 3.64. Mardin Ulu Camî Minaresi Birinci Kuşak ve Damla Motifleri
91 Foto. 3.65. Mardin Ulu Camî Minaresi İkinci Kuşak Foto. 3.66. Mardin Ulu Camî Minaresi İkinci Kuşak Üstündeki Rozetler
92 Foto. 3.67. Mardin Ulu Camî Minaresi Üçüncü Kuşak Foto. 3.68. Mardin Ulu Camî Minaresi Üçüncü Kuşak Üstündeki Sathi Nişler Foto. 3.69. Mardin Ulu Camî Minaresi Dördüncü Kuşak
93 Foto. 3.70. Mardin Ulu Camî Minaresi Şerefesi Foto. 3.71. Mardin Ulu Camî Minare Kapısı
94 Foto. 3.72. Mardin Ulu Camî Minare Kapısı Bordürü ve Niş İçi Foto. 3.73. Mardin Ulu Camî Minare Kapı Sütuncesi
95 3.4. MARDİN KIZILTEPE ULU CAMİ Plan No : 3.4 Çizim No : 3.14 3.21 Foto No : 3.74-3.98 I. Mimari Özellikleri 1. Yeri : Mardin Kızıltepe İlçesi 2. Tarihçesi a. Kitabesi :Yapının mihrap nişinde bulunan kitabesine göre, Mardin Artuklu larından Yavlak Arslan tarafından yapımına başlanmış ve kardeşi Ebulfeth Artuk Arslan ın H. 601 M.1204 yılında tamamlattığı yazmaktadır 228. Mihrap ve çevresinde ise dini yazıların ve Kur andan surelerin yazıldığı kitabeler bulunmaktadır 229. b. Banisi :Yavlak Arslan 230 c. Mimarı :Mimarı bilinmemektedir. 3. Tipi a. Fonksiyonu : Ulu Camî b. Mimarisi :Avlunun doğu ve batısında bulunan mekanlar günümüzde yoktur. Taş ve tuğladan yapılan Camî,kuzeyde dikdörtgen bir avlunun güneyinde yer alan ana mekan, 63.40x16.35 m lik bir alanı kaplamaktadır(plan 3.4). 228 Aslanapa, Anadolu Selçukluları, s.117; Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s. 84; Altun, Artuklular, s. 418. 229 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s. 84. 230 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s. 84; Altun, Artuklular, s. 418.
96 Plan 3.4. Mardin Kızıltepe Ulu Camî (Ara Altun dan) Yapının kuzey cephesi hariç diğer cepheleri payandalarla desteklenmiştir. Bu payandalar yükseklik ve dışa taşıntılarıyla bir birinden farklılık göstermektedir (Foto. 3.74). Ana mekânın kuzey cephesinde bir çok taş işliği görülmektedir. Cephede yedi giriş kapısı bulunur. Ortadaki kapı diğerlerine göre daha büyük ve taç kapı görünümündedir. İki renkli ve dilimli kemerleriyle dikkati çekmektedir. Bu kapının iki yanında birer mihrap bulunur. Kapıların kemerlerinin hemen üst tarafında cepheyi boydan boya bir silme geçmektedir. Bu silme taçkapının üstünde bir kademe meydana getirmiştir. Ana mekân kare payelere oturtulmuş enine üç beşik tonozlu neften oluşur (Foto. 3.75). Mihrap önü kubbesi iki nefi örtecek şekilde, tromplar üzerine oturtulmuş oval bir görünüme sahiptir (Foto. 3.76). Tromplar birbirlerinden farklı olarak düzenlenmiştir. Kubbenin eteklerinde sekiz, kubbe kasnağı boşluklarında ise daha küçük dört pencere bulunur.batı ve doğu duvarlarında üçer, kuzey duvarının köşelerinde ise birer adet pencere bulunur. Güney duvarı köşelerinde birer, güney duvarında ise mihraba simetri olan altı pencere bulunur. Camînin mihrabı zengin taş bezemeleriyle dikkat
97 çekmektedir. Tamamen taştan yapılan mihrap genişliği ve yüksekliğiyle göze çarpmaktadır. II. Bezemeleri Yapıda bezeme ana mekanın kuzey cephesinde ve iç mekanda görülür. Kuzey cephede yedi kapı ve iki mihrap bezemeli olarak düzenlenmiştir. Cepheyi yatay olarak kademeli bir silme boydan boya devam etmiş ve orta kapının yüksekliğine göre kademe oluşturmuştur (Foto. 3.77). Ortadaki kapı, taçkapı görünümünde, kemerleri iki renk taştan yapılmış, diğer kapılara göre daha geniş ve yüksektir. Dört kademeli iki renkli sivri kemerlerin en dıştaki kademeli silmelerden, dıştan ikincisi dokuz dilimli, üçüncü ve dördüncüsü, ise geçmeli taşlardan ve tek renkten yapılmıştır (Foto. 3.78). Üçüncü kemer yuvarlak kademeli mukarnas başlıklı birer sütunce üzerine oturtulmuştur (Foto. 3.79). Dıştan birinci kemer kademeli silmelerle devam ederken, ikincisi silmeyle devam etmiş ve iki yanının orta kısmında dairesel bir hareketle düğüm motifi görünümü meydana getirmiştir (Foto. 3.80). En içte ise kademeli silmelerle dikdörtgen çerçeve oluşturularak kapı yerleştirilmiştir. Taçkapının sağında ve solunda iki kademeli birer niş içine yerleştirilmiş birbirine benzer düzenlemeye sahip birer mihrap bulunur.sağdaki mihrap, kademeli silmeli sivri kemerin mukarnas başlıklı köşeli birer sütunce üzerine oturmasıyla düzenlenmiştir. Mihrap nişinin içi dört sıra mukarnaslıdır (Foto. 3.81). Soldaki mihrap ise, sivri kemerin mukarnas başlıklı yuvarlak birer sütunce üzerine oturmasıyla düzenlenmiştir. Mihrap nişi sadedir (Foto. 3.82). Mihraplarınüç tarafını birer sivri kemer dolanır. Kemerlerin üzerinde kademeli silmelerle yuvarlak geçmeler ve aralarında, küçük sivri çıkmalar düzenlenmiştir. Bu düzenleme kuzey cephesindeki bütün kapılarda görülmektedir (Foto. 3.83). (Çizim 3.14). Çizim 3.14. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Kapı Etrafındaki Geçmeler
98 Cephede mihrap yanlarında bulunan kapılar, sivri kemer üzerinde silmelerle üstten büyük alttan küçük, yuvarlak geçmeler ve aralarında sivri çıkmalarla düzenlenmiştir. Kapıların etrafı üç taraftan kemerin formunda kademeli silmelerle çerçevelenmiştir. Alttan kademeli silmelerle yuvarlak geçmeler yatay olarak diğer kapıların kemerleriyle birleşerek kesintisiz bir görünüm kazandırılmıştır. Kapıların arasında kemer yüksekliğine kadar silmelerle yuvarlak geçmeler bulunur (Foto. 3.84). Köşelerdeki kapılarda diğerlerine benzer şekilde bezenmiştir. Hafif sivri kemerler üzerine diğerleriyle aynı düzende yuvarlak geçmeler düzenlenmiş, kapının etrafı kademeli silmelerden oluşmaktadır. Sivri kemerlerin üstünde birer gülbezek yerleştirilmiştir (Foto. 3.85). Cephedeki mihrapla kapılar arasında üst tarafta sekiz kollu yıldızlardan oluşturulmuş birer rozet bulunur. Sağdaki, yıldızların kolları iç taraftan dilimlenmiş ve ortasına yuvarlak geçmeler yerleştirilmiştir (Foto. 3.86). (Çizim 3.15). Çizim 3.15. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Sağ Taraftaki Rozet Soldaki ise yıldızın kolları dilimlenmiş, ortasında bir gülbezek altıgen bir form içine yerleştirilmiştir (Foto. 3.87). (Çizim 3.16).
99 Çizim 3.16. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Sol Taraftaki Rozet İç mekanda bezeme kubbe tromplarında ve mihrapta görülür. Kubbe trompları birbirinden farklı olarak düzenlenmiştir. Güneydeki trompların doğuda olanı iki kademeli ve sade bir nişten oluşur. Alt kısımlarında mukarnas dolgular bulunur. Batı taraftaki, doğudakiyle aynı olup niş içi kademeli olarak testere ucu şeklinde düzenlenmiştir (Foto. 3.88). Kuzeydoğudaki tromp iki kademeli nişi olan ve niş içi istridye şeklindedir. Kuzey batıdaki ise kademeli üç nişten oluşur. Tromp altları ise mukarnas dolguludur (Foto. 3.89). Kubbe kasnağıyla tromlar arasında dört sıra mukarnas dolgular testere ucu şeklinde düzenlenmiştir. Mihrap yoğun bir bezemeye sahiptir (Foto. 3.90). Dıştan içlerine ters ve düz olarak yerleştirilmiş düğüm motiflerinden oluşan iki sıra dairelerin yanya dizilmesiyle bezemeli kaval bir silme üç tarafı çevirmiştir (Foto. 3.91). (Çizim 3.17). Çizim 3.17. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mihrap Dışındaki Silme
100 Bu silmeden sonra içe doğru üç kademeli bir silmeden sonra kesme taşlarla içi boş bir alan bulunur. Boş alandan sonra üzeri tepelikten dairesel bir şekilde çıkan dallara rûmiler yerleştirilerek bezenmiş kademeli silmelerin iki tarafını sınırlandıran geniş bir bordür bulunur. Bordür, on kollu yıldızların birbirine geçmesiyle düzenlenmiş grift geçmelerle bezenmiştir (Foto. 3.92). (Çizim 3.18). Çizim 3.18. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrabı Dış Bordürü Bu geniş bordürden sonra yedi dilimli kaval bir silme ve aynı düzene sahip niş kemeri bulunur. Kemerin üstünde nesih yazıyla (601 Muharrem) Eylül 1204 de, kardeşi Yavlakarslan ın başlattığı yapıyı Ebulfeth Artukarslan ın tamalattığı 231 yazan kitabe bulunur. Kemer üç sıra mukarnas başlıklı ve mukarnasların içi bezemeli yuvarlak birer sütunce üzerine oturmuştur. Sütuncenin üzeri ortada altı kollu yıldızların etrafı ağ düzeninde geçmelerle bezenmiştir (Foto. 3.93). Dilimli kemerin içinde yuvarlak bir kemer üç sıra mukarnas başlıklı birer sütunce üzerine oturmuştur. Sütuncenin üzeri geçmeler arasında altıgenler oluşturularak bezenmiştir (Foto. 3.94). (Çizim 3.19). 231 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s. 84.
101 Çizim 3.19. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrabı Yuvarlak Kemer Sütuncesi Mihrap nişi kavsarası istridye kabuğu şeklinde bezenmiş ve şekil yuvarlak kemer yüzeyinde devam etmiştir (Foto. 3.95). Mihrap nişinin içi yatay bir silmeyle ayrılarak iki farklı şekilde bezenmiştir. Üstte dört taraftan çerçeve içine alınmış kitabe bulunur. Ortada bir silmeyle yuvarlak kemerli sathi bir niş düzenlenmiştir. Nişin içinde sonradan yapıldığı anlaşılan farklı bezemeler görülür. Nişin iki yanında sekiz kollu yıldızların birbirlerine geçmesiyle aralarda altıgenlerin oluşturduğu grift bezemeli birer bordürü görülür (Foto. 3.96). Bu bordürlerin etrafını ise ince bitkisel bezemeli birer ince bordür dolanmaktadır. Mihrap nişinin alt kısmı bir silmeyle dikey olarak ikiye bölünmüştür. Bölmelerin üç tarafında üzerinde dairelerin birleşmesi ve ortalarında biri ters biri düz olarak düğüm motiflerinden oluşan ince bir bordür bulunur (Foto. 3.97). (Çizim 3.20). Çizim 3.20. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrap Nişi Alt Kısım İnce Bordür Geri kalan boş yerler ise ortada sekiz kollu yıldızların etrafını çevreleyen geçmelerle bezenmiştir (Foto. 3.98). (Çizim 3.21).
102 Çizim 3.21. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrap Nişi Alt Kısım Geçmeler Foto. 3.74. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Doğu Cephesi Payandaları
103 Foto. 3.75. Mardin Kızıltepe Ulu Camî İç Mekan Nefi Foto. 3.76. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrap Önü Kubbesi
104 Foto. 3.77. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Foto. 3.78. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Taçkapısı
105 Foto. 3.79. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Taçkapı Detayı Foto. 3.80. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Taçkapı Detayı
106 Foto. 3.81. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Taçkapı Sağındaki Mihrap
107 Foto. 3.82. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Taçkapı Solundaki Mihrap Foto. 3.83. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Kapı Etrafındaki Geçmeler
108 Foto. 3.84. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Sağ Taraftaki Kapılar Foto. 3.85. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Sol Köşedeki Kapılar
109 Foto. 3.86. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Sağ Taraftaki Rozet Foto. 3.87. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mekan Kuzey Cephesi Sol Taraftaki Rozet
110 Foto. 3.88. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Güney Trompları Foto. 3.89. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Kuzey Trompları
111 Foto. 3.90. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrabı
112 Foto. 3.91. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Ana Mihrap Dışındaki Silme Foto. 3.92. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrabı Dış Bordürü
113 Foto. 3.93. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrabı Dilimli Kemer Sütuncesi
114 Foto. 3.94. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrabı Yuvarlak Kemer Sütuncesi Foto. 3.95. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrap Nişi
115 Foto. 3.96. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrap Nişi Üst Kısım Foto. 3.97. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrap Nişi Alt Kısım İnce Bordür
116 Foto. 3.98. Mardin Kızıltepe Ulu Camî Mihrap Nişi Alt Kısım Geçmeler
117 3.5. MARDİN LATİFİYE (ABDELLÂTİF) CAMÎ Plan No : 3.5 Çizim No : 3.22 3.25 Foto No : 3.99-3.116 I. Mimari Özellikleri 1. Yeri : Mardin Cumhuriyet alanının güneyindedir. 2. Tarihçesi : a. Kitabesi : Camî, Portalinin nişinin içindeki kitabesinde, Melik es Salih ve Melik el Muzaffer in Hizmetkârı Abd el Latif bin Abd Allah, tarafından H. 772 M. 1371 yılında yaptırıldığı yazılmıştır 232. Ana mekânda mihrabın doğusundaki pencerelerin üzerlerinde ise Melik el Muzaffer Davud adının geçtiği ve Camînin vakıflarını gösteren kitabe bulunmaktadır. Ayrıca minarenin oturtmalığında da bir satırlık kitabe mevcuttur. Camînin günümüzdeki minaresi ise 1845 yılında Musul Valisi Gürcü Mehmet Paşa tarafından yaptırılmıştır 233. b. Banisi :Artuklu Sultanlarından ikisine hizmet etmiş olan Abdüllatif tarafından yaptırılmıştır. Minaresi ise 1845 yılında Musul Valisi Gürcü Mehmet Paşa tarından yaptırılmıştır 234. c. Mimarı :Mimarı bilinmemektedir. 3. Tipi a. Fonksiyonu :Camî b. Mimarisi : Latifiye Camî, günümüze kadar bir çok onarımlardan geçmiştir. 1968 yılında avlu tamamen bozulmuş, ana mekanın avluya bakan kuzey cephesi bir takım eklemelerle özünü yitirmiştir 235. Avluyla ana mekanın birleştiği yerin doğu ve batı ucunda avluya açılan iki kapı bulunur(plan 3.5). 232 Altun, Anadolu da, Erişim Tarihi: 08.04.2014, s.101; http://www.gezikolik.com/tr/tarih_kultur/camîler/turkiye/mardın/mardın_ camılerı(_abdullatıf_ (latıfıye) camıı_) melık_mahmut_(bab_es_sur)_camı/e_7556.aspx. 233 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s.101 234 Altun, Mardinde ki Türk Devri Mimamrisi, s. 43. 235 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s.100.
118 Plan 3.5. Mardin Latifiye (Abdellâtif) Camî (Ara Altun dan) Batıdaki basit bir kemerli doğudaki ise anıtsal taçkapıdan oluşur. Avlunun kuzeyinde çapraz tonozlarla örtülmüş payelere oturtulmuş sivri kemerlerden oluşan revaklar güneye açılmaktadır (Foto. 3.99). Doğudan üzeri çapraz tonozlarla örtülü revağın gerisinde sebilbulunur (Foto. 3.100). Planda ana mekanın üç kapısı bulunur. Ancak kapıların ikisi pencereye çevrilmiş ve ana mekan giriş kapısının batısında planda pencere olarak görülen yer kapıya çevrilmiştir (Foto. 3.101). İç mekanmihrap duvarına paralel doğu ve batı yönünde beşik tonozlarla örtülü iki neften oluşur. Kubbe iki nef genişliği kadar bir alanda tromplar üzerine oturtulmuştur (Foto. 3.102). Kubbe kasnağı altında dört pencere bulunur. Mihrap iki renkli, dikdörtgen bir çerçeve içinde düzenlenmiş yanlarda birer sütunceli, sivri kemerli bir niş içine yerleştirilmiştir(foto. 3.103). Mihrabın üst tarafında karşılıklı birer pencere bulunur.camînin mihrabı yağlı boyayla düzenlenmiştir. Geç devirde yapılan minber ise taştan yapılmış ve üzerinde bezemeler bulunur. En dikkat çekici yeri ise, köşk kısmındaki dilimli taş kubbesi Anadolu Selçuklu dönemindeki Sivrihisar Ulu Camînin köşk kısmını andırır 236 (Foto. 3.104). Mihrabın sağında ve solunda altı sıra 236 Altun, Mardinde ki Türk Devri Mimamrisi, s. 42.
119 mukarnas kavsaralı birerpencere bulunur (Foto. 3.105). Bu pencerelerden sonra niş içine yerleştirilmiş ikişer sivri kemerli dikdörtgen pencere, mihrabın doğusundakilerde kitabe bulunur. Güney duvarı pencereleri arasında birer sade mihrabiye bulunur.kuzey cephesinde ise sivri kemerli niş içine yerleştirilmiş dört pencere bulunur. Camînin minaresi, kuzeydoğusuda bulunur. 1845 yılında yapılmıştır. Dikdörtgen bie kaide üzerine oturtulan üzerinde dört bezeme bordürü bulunan ve mukarnas kavsaralı şerefe altlığı olan minare üstten yarım dilimli bir kubbeyle örtülmüştür (Foto. 3.106). II. Bezemeleri Latifiye Camîsinin taçkapısı, on bir sıra mukarnas kavsaralı ve üç dilimli iki renk taşlardan yapılmıştır (Foto. 3.107). Mukarnasların altında ön yüzde iki sıra, yan yüzlerde ise bir sıra nesih yazıyla Melih es Salih ve Melik el Muzaffer in hizmetkârı Abd el Latif bin Abd Allah 237 yazılı kitabe şeridi dolanır. Yanlarda kitabe şeridinin üstünde iki sıra mukarnas dolgularla birer konsol oluşturulmuştur. Yanlarda kitabe şeridinin altında kûfi yazılarla birer kare pano bulunur (Foto. 3.108). Kapı nişinin içindekapının üstünde iki geometrik bordür bulunur. Kapıyı üç taraftan çeviren birinci bordür, iki renkli ve silmelerle köşelerde iç içe sekiz kollu yızdızlar, yanlarda daha uzun sekiz kollu yızdızlar ve köşelerde altı kollu yızdızlara benzer çokgenlerin iç içe kullanılmasıyla kabarık bir bezemeye sahiptir (Foto. 3.109). (Çizim 3.22). Çizim 3.22. Mardin Latifiye Camî Taçkapı Nişi İçinde Birinci Bordür Kapınınsadece üstünde bulunan ikinci bordür, az kabarık bir şekilde, iç içe geçmiş farklı büyklüklerde sekiz kollu yıldızlarla oluşturulmuş ve yıldızların ortalarına birer kabara yerleştirilmiştir. Kabaraların ortasında gülbezek etrafında ise geçmeler bulunur (Foto. 3.110). (Çizim 3.23). 237 Altun, Mardinde ki Türk Devri Mimamrisi, ss. 42-43.
120 Çizim 3.23. Mardin Latifiye Camî Taçkapı Nişi İçindeki İkinci Bordür Kapının dikdörtgen nişinin iki köşesinde mukarnas başlıklı birer yuvarlak sütunce bulunur. Sütuncelerin yüzeyinde ince uzun altıgenlerle geçmeler düzenlenmiştir (Foto. 3.111). (Çizim 3.24). Çizim 3.24. Mardin Latifiye Camî Taçkapı Nişi İçindeki İkinci Bordür Taçkapının ön yüzü,bir sıra mukarnas ve mukarnasın dışında ise kalın bir silmeyle çerçeve içine alınmıştır (Foto. 3.112). Ana mekanın kuzey ve güney dış duvarı alınlığı bir sıra mukarnas dizisiyle düzenlenmiştir (Foto. 3.113). Ana mekanın ortasında bulunan giriş kapısının etrafında ters ve düz T formundan oluşan geometrik bir bezeme bordürü bulunur. Bordürün
121 dışında testere dişi formu kademeli bir silmeyle sonlandırılmıştır (Foto. 3.114). (Çizim 3.25). Çizim 3.25. Mardin Latifiye Camî Giriş Kapısı Ortadaki girişin batısında bulunan ikinci giriş kapısının sadece üstünde ise iki çizgili, üst üste düz ve yatay T harfi formlarıyla bezenmiştir. Kapının iki yanında ise birer ince sütunce bunur (Foto. 3.115). Mihrap önü kubbesi trompları kademelidir ve alt köşeleri iki sıra mukarnaslarla düzenlenmiştir. Kubbenin altı ise bir silmeyle çevrilmiştir (Foto. 3.116).
122 Foto. 3.99. Mardin Latifiye Camî Kuzey Revakları Foto. 3.100. Mardin Latifiye Camî Revak İçinde ki Sebil
123 Foto. 3.101. Mardin Latifiye Camî Ana Mekan Girişi Foto. 3.102. Mardin Latifiye Camî Kubbesi Bir Bölümü
124 Foto. 3.103. Mardin Latifiye Camî Ana Mihrap
125 Foto. 3.104. Mardin Latifiye Camî Minber
126 Foto. 3.105. Mardin Latifiye Camî Ana Mihrap Batısındaki Pencere
127 Foto. 3.106. Mardin Latifiye Camî Minaresi
128 Foto. 3.107. Mardin Latifiye Camî Taçkapısı Foto. 3.108. Mardin Latifiye Camî Taçkapısı Kitabesi
129 Foto. 3.109. Mardin Latifiye Camî Taçkapı Nişi İçinde Birinci Bordür Foto. 3.110. Mardin Latifiye Camî Taçkapı Nişi İçindeki İkinci Bordür Foto. 3.111. Mardin Latifiye Camî Taçkapısı Sütunce Detayı
130 Foto. 3.112. Mardin Latifiye Camî Taçkapısı Ön Yüzü Detayı Foto. 3.113. Mardin Latifiye Camî Kuzey Cephe Alınlığı
131 Foto. 3.114. Mardin Latifiye Camî Ana Mekan Ortasındaki Giriş Bezemesi Foto. 3.115. Mardin Latifiye Camî Ana Mekan İkinci Giriş Bezemesi
132 Foto. 3.116. Mardin Latifiye Camî Kubbe Trompu
133 3.6. MARDİN MELİK MAHMUD CAMÎ Plan No : 3.6 Çizim No : 3.26 3.30 Foto No : 3.117-3.135 I. Mimari Özellikleri 1. Yeri : Mardin Savur kapısına giden yolun kuzeyindedir. 2. Tarihçesi a. Kitabesi : Camînin portal nişinde bulunan kitabesinde ed din Ahmed bin Sultan el Melik es Salih Şems ed Dünya veddin bin Artuk adını ve sonunda sene 7 yi verir 238. Portaldeki kitabesine göre Camînin H. VII. M. XIV. Yüzyılda yapıldığını söyleyebiliriz. Mihrap nişinde ise Ayet-el Kürsi nin yazıldığı bir kitabe daha bulunmaktadır 239. b. Banisi : Ahmed bin Sultan el Melik es Salih 240 c. Mimarı : Mimarının kim olduğu bilinmemektedir. 3. Tipi a. Fonksiyonu : Camî b. Mimarisi : Doğuda yer alandışa taşıntılı dikdörtgen çerçeve içine alınmış sivri kemerli taçkapısından üstü yıldız tonozla örtülü kare bir mekândan avluya geçilir(plan 3.6). 238 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s.110. 239 Altun, Mardinde ki Türk Devri Mimamrisi, s. 38. 240 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s.110.
134 Plan 3.6. Mardin Melik Mahmud Camî (Ara Altun dan) Kare mekânın sağında minare girişi solunda ise birbirinden farklı ölçülerde ve tonozlarla örtülü iki mekân bulunur. Avlunun sağında ortada sebil ve iki yanında tonozlarla örtülü birer mekân bulunur(foto117). Ana mekânın güney batısında avluya çıkıntılı üzeri beşik tonozlarla örtülü bir mekân daha yer alır. Ana mekânınkuzey duvarının orta kısmında bulunan giriş kapısının iki yanında ikişer pencere bulunur. Kapının üst kısmında ortadaki daha yüksekte olmak üzere üç pencere daha bulunmaktadır (Foto. 3.118). Ana mekân mihraba paralel tek neften oluşur. Kubbe kademeli tromplar üzerine oturtulmuş ve sivri kemerlerle buraya bağlanan beşik tonozlu yan mekânlardan oluşur (Foto. 3.119). Mihrap, kesme taşlardan olup, sivri kemerli bir niş içine oturtulmuş iki yanında sütunceler bulunmaktadır. Mihrap alınlığında nesih yazılı bir şerit ve
135 sütuncelerin üstünde ise bir adet bezeme bordürü bulunmaktadır. Minberin sağındaki bölümde küçük bir mihrap daha bulunur. Mihrabın üst kısmında ve kuzey duvarına simetrik üç, kubbeye geçişi sağlayan sivri kemerlerin içinde ise dört pencere bulunur. Minare, taçkapının sağında kare bir kaideye oturtulmuş kesme taşlarla yapılmış silindirik gövdelidir (Foto. 3.120). II. Bezemeleri Melik Mahmud Camînde bezeme taçkapıda ve iç mekanda görülür. Camînin tek girişi olan taçkapısı, dışa taşkındır (Foto. 3.121). Taçkapıda, on sıra mukarnaslı kavsarayı çeviren hafif sivri kemerin oturduğu birer sütunce bulunur. Mukarnas dolgularının bazıları istridye şeklindedir. Mukarnas sırasının altında nesih yazı ile ed Din Ahmet bin Sultan el Melik es Salih Şems ed Dünya veddin bin Aruk adını ve sonunda sene 7 241 yazan kitabe bulunur.kapıyı içten üç taraftan çevreleyen kitabesinin yanlarında iki sıralı mukarnas dolgu bulunur (Foto. 3.122). Yuvarlak olan sütunce başlıkları mukarnas dolguludur (Foto. 3.123). Sütuncelerin üzeri altıgenlerin birbirlerine geçmeleriyle oluşur (Çizim 3.26). Çizim 3.26. Melik Mahmud Camî Taçkapı Sütuncesi 241 Altun, Mardinde ki Türk Devri Mimamrisi, s. 38.
136 Kavsara kemer alınlığında bulunan birinci bordür, tepeliğin altından iki yana çıkan dallar kendisini çerçeve içine alarak üstte yeni bir tepelikte birleşmektedir. Alttaki tepeliğin üstünden de dallar çıkarak aynı formu tekrarlamıştır (Foto. 3.124). (Çizim 3.27). Çizim 3.27. MardinMelik Mahmud Camî Taçkapı Bordürü Bordürün dışında ise bir silme bulunur. Kapıyı dıştan, dilimli iki sıralı mukarnas dolgulu, aralarında altıgen form oluşturan bir bordür çerçevelemiştir (Foto. 3.125).Taçkapının girişinde bulunan eyvanın tonozunda bulunan sekizgen bir alan içinde madalyon içi, sekiz kollu bir yıldızın yanında sekizgenler beş kollu yıldızlarla altıgenleri oluşturan geometrik formlarla bezenmiştir. Madalyonun çevresi yarım altıgenlerle sınırlandırılmıştır (Foto. 3.126). Ana mekanın kuzey cephesinde, giriş kapısının sağ tarafındaki ikinci pencerenin üstünde sonradan eklendiği belli olandikdörtgen bir bezeme formu görülür. Dört tane altı kollu yıldız bulunur. İki üçgenin birbiri içine geçmesiyle altı kollu bir yıldız oluşturulmuş ve yıldızın ortasına daha küçük bir altı kollu yıldız yerleştirlmiştir. Her yıldızın arasına ise kavisli çizgiler kullanılarak köşeleri üçgen olacak şekilde bezenmiştir (Foto. 3.127). (Çizim 3.28).
137 Çizim 3.28. Mardin Melik Mahmud Camî Ana Mekan Kuzey Cephe Pencere Üstü Ana mekan giriş kapısının üstünde bulunan bordür, geçmeler arasında düzenlenmiş iç içe sekiz kollu yıldızlardan oluşur (Foto. 3.128). (Çizim 3.29). Çizim 3.29. Mardin Melik Mahmud Camî Ana Mekan Giriş Kapısı Üstü Kubbe tromplarının altlarında mukarnas dolgular görülür. Dolguların bazıları sade bazıları ise istridyelidir (Foto. 3.129). İç mekanda kuzey duvarının batı ucundaki giriş kapısı, kademeli bir niş içinde altı sıralı mukarnaslardan oluşur. Mukarnasların bazıları istiridyeli bazıları ise sadedir. Kapı sütunceleri sade olup, başlıkları bezemelidir. Ancak tahrip olmuştur (Foto. 3.130). İç mekanın bazı duvarlarında geçmeli taşlar kullanılarak farklı formlar elde edilmiştir (Foto. 3.131-132). Camînin ana mihrabı, kademeli sivri kemerli bir niş içine yerleştirilmiştir (Foto. 3.133). Sütuncelerin üzeri yivlenmiş, başlıklarında ise aynalı vav harfifinin ortasına bir gülbezek yerleştirilmiştir (Çizim 3.30).
138 Çizim 3.30. Mardin Melik Mahmud Camî Ana Mihrap Sütunce Başlığı Sütuncelerin üzerindeki kemer üzerinde bulunan bordür, biri düz diğeri ters olan dendanların oluşturduğu formun içinde tepelikten çıkan dallar dendan dışına çıkarak iki yana doğru rumilerle birleşmiştir. Boşluklarda ise yapraklar ve bitkisel motifler kullanılmıştır. Bordürün dışında ince bir silme bulunur. Silmeden sonra ise nesih yazılı bir bordür bulunur (Foto. 3.134). Camînin ikinci mihrabının sütunceleri yivlenmiş olup başlıkları belli olmayacak şekilde tahrip olmuş bezemelere sahiptir (Foto. 3.135).
139 Foto. 3.117. Mardin Melik Mahmud Camî Avludaki Sebil Foto. 3.118. Mardin Melik Mahmud Camî Ana Mekân Kuzey Duvarı
140 Foto. 3.119. Mardin Melik Mahmud Camî Kubbesi Foto. 3.120. Mardin Melik Mahmud Camî Minaresi
141 Foto. 3.121. Mardin Melik Mahmud Camî Taçkapısı Foto. 3.122. Mardin Melik Mahmud Camî Kavsarası
142 Foto. 3.123. MardinMelik Mahmud Camî Taçkapı Sütuncesi
143 Foto. 3.124. MardinMelik Mahmud Camî Taç kapı Kemer Alınlıktaki Bordür Foto. 3.125. Mardin Melik Mahmud Camî Taçkapı Kemer Alınlıktaki ikinci Bordür Detayı
144 Foto. 3.126. Mardin Melik Mahmud Camî Eyvan Tonozundaki Rozet Foto. 3.127. Mardin Melik Mahmud Camî Ana Mekan Kuzey Cephe Pencere Üstü
145 Foto. 3.128. Mardin Melik Mahmud Camî Ana Mekan Giriş Kapısı Üstü Foto. 3.129. Mardin Melik Mahmud Camî Kubbe Trompu
146 Foto. 3.130. Mardin Melik Mahmud Camî İç Mekan Kuzey Duvarı Batı Kapısı Foto. 3.131. Mardin Melik Mahmud Camî İç Mekan Güney Duvarındaki Geçme Taşlar
147 Foto. 3.132. Mardin Melik Mahmud Camî İç Mekan Kuzey Duvarındaki Geçme Taşlar Foto. 3.133. Mardin Melik Mahmud Camî Ana Mihrabı
148 Foto. 3.134. Mardin Melik Mahmud Camî Ana Mihrap Detayı Foto. 3.135. Mardin Melik Mahmud Camî İkinci Mihrabı
149 3.7. HARPUT ALACALI CAMİ Plan No : 3.7 Çizim No : 3.31- Foto No : 3.136 3.140 I. Mimari Özellikleri 1. Yeri : Elazığ Harput Mahallesi 2. Tarihçesi a. Kitabesi : Tahminen 1204 yapılmıştır 242 b. Banisi :Banisi bilinmemektedir. c. Mimarı :Mimarı bilinmemektedir. 3. Tipi a. Fonksiyonu : Camî b. Mimarisi: Ağaç hasırların iki kat halinde ayırdığı dış duvarlardan doğudakinde ortadaki daha aşağıda üç dikdörtgen pencere çatıya yakın hizada yer almaktadır(plan 3.7). (Foto. 3.136). Güney duvarında ise aynı hizada ve aynı biçimde pencereler bulunur. Kuzey cephesinde yapı yarı yüksekliğe kadar düzgün kesme taşlardan örülmüştür. Bu cephede hafif kaş kemer şeklinde üç dikdörtgen pencere bulunur. Kuzeybatı köşeside dahil olmak üzere batı cephesinin bir kısmıda aynı taş düzeninde yapılmıştır. Batı cephesinde yer alan giriş kapısı üç dilimli bir kemeri taşıyan basit yuvarlak sütuncelerle basık bir kemere sahip dikdörtgen şeklindedir (Foto. 3.137). Hemen doğusunda ortası aşağı doğru sarkan kilit taşına sahip bir niş yer alır. 242 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s.76.
150 Plan 3.7. Elazığ Harput Alacalı Camî (Ara Altun dan) Dikdörtgen planlı, kubbesi olmayan Camî mihraba dik uzanan üç neften oluşmaktadır. Mihrap güney duvarının tam ortasında yapılmış mermer işli mukarnas dolgularlabir çerçeve içine yerleştirilmiştir. Camînin örtüsü ahşap olup geç dönemlerde kalem işleriyle bezenmiştir 243 (Foto. 3.138). Camînin minaresi kuzeybatı köşesinde düz toprak dam hizasından başlar. Silindirik görünümlü olup iki renk kesme taşlarla düzenlenmiştir. II. Bezemeleri Alacalı Camî nde bezeme batı giriş kapısının yanındaki niş üstünde ve mihrapta görülür. Batı giriş kapısı yanında bulunan niş üstünde basit zikzaklı çizgilerle üçgen bir form oluşturulmuştur (Foto. 3.139). (Çizim 3.31). Mihrap farklı büyüklükteki mukarnas dişlerinin diziliminden oluşturulmuştur. Mihrap nişi kademeli olup üstten ve iki yanından mukarnasların dizilimiyle bir çerçeve meydana getirilmiştir. Yanların alt kısımlarında yaklaşık bir metre kadar yukarıda sonlandırılmıştır (Foto. 3.140). 243 Altun, Anadolu da Artuklu Devri Türk Mimarisi nin Gelişmesi, s.77.
151 Çizim 3.31. Elazığ Harput Alacalı Camî Giriş Kapısı Yanında Niş Üstündeki Bezeme
152 Foto. 3.136. Elazığ Harput Alacalı Camî Foto. 3.137. Elazığ Harput Alacalı Camî Giriş Kapısı
153 Foto. 3.138. Elazığ Harput Alacalı Camî Tavanı Detayı Foto. 3.139. Elazığ Harput Alacalı Camî Giriş Kapısı Yanında Niş Üstündeki Bezeme
154 Foto. 3.140. Elazığ Harput Alacalı Camî Mihrabı