10. ÜNİTE BİNA İÇİNE SIVA ALTI (ANKASTRE) TESİSAT YAPIMI KONULAR 1. BORULARIN YERLEŞTİRİLMESİ 2. BUAT VE KASALARIN YERLERİNİN TESPİTİ VE YERLEŞTİRİLMESİ 3. KABLOLARIN ÇEKİLMESİ 4. BUAT BAĞLANTILARI 5. ANAHTAR, PİRİZVE DUYLARIN MONTAJI
GİRİŞ Elektrik tesisatı döşenecek olan yerin genel görünüşünü bozmadan boruların sıvanın altına döşenmesi ile yapılan tesisat şekline sıva altı tesisat adı verilir. Günümüzde sıva altı tesisatlar; betonarme ve tuğladan yapılan, sabit kullanım özelliğine sahip yeni yapılan binalarda tercih edilir. Binalar inşaat halinde iken iletken geçiş boruları, ek kutulan ve elemanların bağlantı kasaları beton ve sıvanın altına döşenir. Borular sıvanın altında olduğu için bina içi ve odalardaki duvar yüzeyinde anahtar, priz, buat kapağı ve sigorta gibi devre elemanlarının kullanım yüzeyleri görülür. Sıva altı tesisatta elemanların bağlantıları ve iletken geçiş yolları duvar içerisindedir. Sıva altı tesisatı yapımında takip edilmesi gereken işlem basamakları aşağıda belirtilmiştir. 10.1 BORULARIN YERLEŞTİRİLMESİ Yeni yapılan binalarda, binanın mimari planı ile birlikte elektrik tesisat projesi de çizilir. Bu proje üzerinde boruların nereden geçeceği, boru içerisinden geçecek olan iletken kesiti, iletken sayısı, anahtar ve prizlere ait ek kutularının nerelerde olacağı, dağıtım tablosunun konulacağı yerler belirtilir. Projede yer alan bu bilgiler ışığında elektrik tesisatı yetkili kişiler tarafından yapılır. Projede yer alan bilgiler doğrultusunda ilk önce iletkenlerin geçeceği yol belirlenir. Sıva altı tesisatta borular, tavan ve duvarlarda açılan kanalların içerisine döşenir. Yığma veya betonarme özelliğe sahip olan binalarda, tavan betonu atılmadan önce beton kalıpların üzerine, projede gösterildiği gibi boruların geçeceği yerler tespit edilir. Tespit çalışmasından sonra belirlenen yerlere tavan boruları döşenir. Beton atılması sırasında boru parçasının uç kısmı toprak, harç veya taş parçasının girmemesi için bir kâğıt parçası ile kapatılır. Uç kısmına ağaç veya plastikten yapılan yamuk şeklindeki takozlar yerleştirilir. Takozlar, oyuk kısmına boru gelecek biçimde beton kalıba tutturulur. Bu takoz sayesinde hem ışık sortisinin yeri belirlenir hem de lamba, aplik ve avize gibi alıcıların tavana tutturulması için sağlam bir taban elde edilir. Boru ve takoz parçalarının beton döküm işlemi sırasında yerlerinden oynamamaları için tahta kalıp üzerine çivi veya kelepçe yardımı ile sabitlenmesi gerekir. Boruların duvar yüzeyine denk gelen kısımları buat bağlantılarında kolaylık sağlamak için uzun bırakılır. Bu işlemler tamamlandıktan sonra tavan borularının üzerine beton atılır ve boruların beton içerisinde kalması sağlanır. Tavandan duvara geçişlerde boruların kırıtmamasına özen gösterilmelidir. Bun un için boruların tavan ve kirişlerden duvara geçişleri kavisli olmalıdır. Sıva altı 196
tesisatlarda mümkün olduğunca az dirsek kullanılmalıdır. Şekil 10.1 Tavan beton kalıbı üzerindeki boru uçlarına takoz takılması 10.2 BUAT VE KASALARIN YERLERİNİN TESPİTİ VE YERLEŞTİRİLMESİ Sıva yapılmadan önce anahtar, priz ve ek kutularının yerleştirileceği kasalar projede belirtilen ve daire şeklinde açılan yuvalara çimento yardımı ile borularla birlikte tutturulur. Kasalar sabitlenirken, kasa üstü yüzeyinin sonradan yapılacak olan sıva ile aynı seviyede olmasına özen gösterilmelidir. Bunun için yeni yapılan binalarda kasalar yerleştirilmeden önce sıva kalınlığı dikkate alınır. Şekil 10.2 Duvar yüzeyine anahtar, priz veya buat kasamın yerleştirilmesi Fazla gömülen kasalar sıva yapıldıktan sonra sınanın içerisinde kalır. Az gömülen kasalar ise sıvanın üzerinde çıkıntı meydana getirir. Bu olumsuzlukları önlemek için ağaçtan imal edilmiş olan kalıplar kullanılır. Sıva yapılırken yerleştirilen kasaların içerisine harç vb. atıkların girmemesi için içleri kâğıt parçası ile kapatılır. Sıva işlemi bittikten sonra veya iletken çekileceği zaman bu kağıt parçalan kasaların içerisinden çıkartılır. Sıva altı tesisatta anahtarın yer döşemesinden yüksekliği yaklaşık 150 cm, prizlerin yer döşemesinden yüksekliği ise 40-50 cm arasında olmalıdır. Bütün buatların tavandan aynı uzaklıkta olması sağlanmalıdır. 197
10.3 KABLOLARIN ÇEKİLMESİ Sıva altı tesisatta iletkenler sıva kuruduktan sonra çekilir. Bu işlem için boru içerisinden kolaylıkla geçmesi için oynar başlı ve kablo bağlantı kancalı çelik kılavuz teli veya susta adı verilen el aleti kullanılır. Şekil 10.3 Kılavuz teline iletkenlerin bağlanması Boru içerisinden iletken çekerken aşağıdaki hususlara dikkat edilmesi gerek- Boru içerisinden geçecek olan iletken yolu boş olmalıdır. Boru içerisinden geçirilecek olan iletken sayısı boru çapına uygun olmalıdır. Hattan geçecek olan bütün iletkenler aynı anda kılavuz teline bağlanarak çekilmelidir. İletkenler kılavuz telinden kolaylıkla çıkacak veya kopacak biçimde bağlanmamalıdır. Kılavuz telin kancasına bağlanacak olan iletkenler çekme işlemini zorlaştıracak biçimde düğümlenmemelidir. Çekme işini kolaylaştırmak için iletkenin iyi açılması gerekir. Aksi halde kuşgözü oluşabilir veya kangal dolaşabilir. Bu olumsuzluklar da tesisatçının zaman kaybına neden olur. Boru içerisinden çekilen iletkenlerin; anahtar, priz ve buat bağlantı işleminin yapılabilmesi için yeteri kadar uzunlukta olmasına özen gösterilmelidir. Anahtar ve prizlere giden iletkenler buatlardan kesintisiz olarak geçirilmelidir. lidir: İletkenler çekilebilmesi için iki kişiye gereksinim vardır. Bireylerden birisi, borunun bir ucundan kılavuza bağlı olan iletkeni çekerken, diğeri de iletkeni düzelterek borunun diğer ucundan içeri doğru iter. Çekme işleminin daha kolay olmasını sağlamak için borunun içerisine veya iletkenlere talk ( pudra ) sürülebilir. 198
10.4 BUAT BAĞLANTILARI Sıva altı tesisatlarda iletkenlerin bağlantıları buat içerisinde yapılır. Bağlantı işleminde klemens adı verilen elemanlar kullanılır. Buat bağlantıları karışık olmamalı ve dikkatli bir biçimde yapılmalıdır. Sac buatlarda iletkenlerin akım taşıyan uçlarının buat veya kapağma temas etmemesine özen gösterilmelidir. Buat içerisinde bağlantılar tamamlandıktan sonra buat kapağı kapatılmalıdır. 10.5 ANAHTAR, PRİZ VE DUYLARIN MONTAJI Anahtar, priz ve duy bağlantıları, kendi üzerlerinde bulunan vidalar yardımı ile yapılır. Anahtar ve priz bağlantılarında iletkenlerin, anahtar veya prizi kasaya tutturan sıkıştırma kancaları ile kasa arasında sıkışmamasına dikkat edilmelidir. Meydana gelebilecek arızalar için bütün bağlantılar için yetecek kadar iletken payı bırakılmalıdır. 199
ÖZET Piyasada plastik borular sert termoplastik ( PVC ) malzemeden yapılır. Plastik borular, korozyon ve aşınmaya karşı dayanıklıdır. Bundan dolayı genellikle sıva altı ve sıva üstü tesisatlarda zayıf akım tesisattan ile radyo ve televizyon anten tesisatlarında yaygın olarak kullanılır. 14, 18, 26 ve 37 mm ebadında iç çapa sahip olan plastik borular değişik boylarda üretilir. Spiral ( bükülgen ) borular metal ve yalıtkan gereçlerden üretilirler. Metalden yapılan bükülgen borular kurşunlanmış çelik saclardan meydana gelir. Çelik şerit levhaların birer kenarı geçmeli sarmal biçimde sarılarak boru biçimine getirilir. Metalden yapılan spiral ( bükülgen ) borunun iç ve dış yüzeyinde koruyucu ve yalıtıcı özelliği olan bir tabaka bulunmaz. Metalden yapılan spiral borular günümüzde fazla tercih edilmeyen bir boru şeklidir. Yalıtkan malzemeden yapılan bükülgen borularda ise PVC özelliğine sahip olan malzemeler kullanılır. Bu sayede bükülgen borulara istenilen şekil verilebilir. Günümüzde yaygın olarak kullanılan bükülgen borular, kolon hatları, kiriş dönüşleri ve motor girişleri gibi elektrik tesislerinin kıvrımlı olan bölümlerinde özellikle tercih edilmektedir. Spiral boruların iç çaplan 11,13.5,16,21,29,36,48 mm ebatlarında üretilir. Elektrik devrelerinde besleme hatlarını kısa devre akımı ve fazla yüklere karşı korumak için sigorta adı verilen devre elemanı kullanılır. Sigortalar elektrik devrelerine seri olarak bağlanırlar. Sigortalar elektrikle çalışan alıcılarla birlikte bu alıcıları kullanan bireyleri elektrik kazalarının olumsuz etkisinden korumaya yararlar. Elektrik devrelerinde akımın belli bir sınırın üzerine çıkması durumunda devreyi açarak sistemdeki alıcıları koruyan devre elemanına sigorta adı verilir. Sigortalar gövde, gövde kapağı, buşon ve buşon kapağı olmak üzere dört ana kısımdan meydana gelir. İç tesisatta kullanılan sigortalar; duvar tipi, tablo tipi, kofre tipi ve bıçaklı ( NH ) sigorta olmak üzere 4 farklı türde imal edilir. Kaçak akım koruma cihazları sürekli olarak giriş ve çıkışlarındaki akım farklılıklarını ölçen cihazlardır. Elektrik lambalarını besleme devrelerine bağlamak için duy adını verdiğimiz eleman kullanılır. Duylar lamba başlığının yapılış şekline göre süngülü duy ve vidalı duy olmak üzere ikiye ayrılır. Bu duy çeşidi piyasada E-27 olarak bilinir. Normal duylar 110-220 voltluk gerilimlerde çalışan 15W, 25W, 40W, 60W, 75W, 100W ve 150W gücündeki lambaları besleme devrelerine bağlamak için kullanılır. Normal duylar E-27 / 25, E-27 / 27, E-27 / 51 x 39 gibi ölçülerde üretilirler. Günlük yaşantımızın en önemli elektrikli malzemelerinden birisi de elektrik devrelerinde kullandığımız priz ve fişlerdir. Priz ve fişler, bilgisayar, televizyon, müzik seti, ocak, fırın gibi seyyar elektrik alıcılarına enerji verebilmek amacıyla kullanılır. 200
Elektrik tesisi iletkenleri ile bükülgen kablonun iletkenlerini uygun bir fış aracılığı ile doğrudan doğruya birleştirmeyi sağlayan araçlara priz adı verilir. Prizler kullanıldıkları yere göre, sıva altı prizler, sıva üstü prizler ve antigron ( nemli yer ) priz olmak üzere üçe ayrılır. Elektrikle çalışan bir aygıtın kablosunda bulunan iletkenleri, prizlerdeki kontaklar yardımı ile elektrik tesisi iletkenlerine birleştiren araçlara fiş adı verilir. Elektrik devrelerinde erkek, dişi, üçlü ( T ), trifaze, topraklı, ütü, telefon ve televizyon fişi olarak anılan değişik türde fiş çeşidi bulunur. Elektrik tesislerinde iletkenleri birbirine eklemek için kullanılan ek parçalarına klemens adı verilir. Elektrik enerjisini ışık enerjisine dönüştüren cihazlara elektrik lambası denir. Lambaların üzerinde yazılı olan gerilime çalışma ( nominal) gerilim ( V ), lambaların kullanılamaz duruma gelinceye kadar geçen süreye ise lambanın ömrü denir. Lamba ömürleri saat olarak belirtilir. 201
DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi boruların sıva altına döşenmesiyle yapılan tesisat şekline ne denir? a) Sıva altı tesisat b) Yer altı tesisat c) Antıgran tesisat d) Sıva üstü tesisat 2. Aşağıdakilerden hangisi sıva altı tesisatındaki işlem sırasında değildir? a) İletken yolu çizilir b) Bu atların yeri belirlenir c) Borular yerleşir d) Kroşeler tutturulur 3. Aşağıdakilerden hangisi Sıva altı tesisatta prizlerin yer döşemesinde yüksekliği kaç cm dir? a) 120 cm b) 40 50 cm c) 150 cm d) 30 cm 4. Aşağıdakilerden hangisi Sıvalar altı tesisat yapımında iletkenleri boru içerisinden çekmek için kullanılır? a) Boru teli b) Korulan kablo c) Susta (klavuz) d) Misina 5. Aşağıdakilerden hangisi Sıva altı tesisatlarda iletken bağlantılarının yapıldığı elemandır? a) Buat b) Anahtar kasası c) Priz kasası d) Duy 202