Balat ve Galata da Yahudi Kültürü Üzerine Bir Gezi 1 Şükrü Yarcan İstanbul Üniversitesi. Giriş 2

Balat ve Galata da Yahudi Kültürü Üzerine Bir Gezi 1 Şükrü Yarcan İstanbul Üniversitesi Giriş 2 İstanbul, turizm destinasyonu açısından son derece zengin bir potansiyele sahiptir. Fakat bu potansiyel temalı güzergahlar haline getirilemediği için gerekli ilgiyi görememektedir. Işte İstanbul da çok farklı türden temalı destinasyonlar ve bunlara ilişkin gezi altyapıları oluşturup gezginlerin hizmetine sunmak gerekmektedir. Böylece İstanbul bu açıdan ciddi bir cazibe merkezi haline gelecektir. Yazıda İstanbul daki iki bölgede Yahudi cemaatine ait bazı yapılara değinilerek anlatılan Yahudi kültürü ülkenin önemli bir kaynağı ve parçasıdır. İstanbul da Yahudi kültürüne ait yapılar ve geçmişte cemaat üyelerinin yoğun biçimde yaşamış olduğu bölgeler çok daha fazladır. İstanbul, sahip olduğu Yahudi kültürü ile, gerek Museviler gerekse başka ziyaretçiler için önemli bir çekim merkezidir. Bu çalışma sözkonusu bu çekim merkezini temalı bir turizm güzergahına dönüştürmeye katkı amacını taşımaktadır. Türkiye de Musevi Cemaatler 3 İstanbul tüm tarihi boyunca önemli bir metropol olmuştur. 20. yüzyılın başına kadar Müslümanlar, Rumlar, Ermeniler, Yahudiler, Levantenler ile şehirdeki yerleşik Avrupalılar İstanbul da birlikte yaşamaktaydılar. Çokkültürlü, çokdilii ve çokdinli İstanbul kentinin sakinleri şehre ve onun kültürüne katkıda bulunmuşlardır. Kültürleri ve varlıkları Türkiye nin ve İstanbul un ayrılmaz bir parçası olan kentin eski sakinlerinin sayısı çok az. Azalan sakinler arasında Museviler de var. Türkiye deki çeşitli Musevi cemaatlerden Orta ve Kuzey Avrupa kökenli Yahudiler genellikle Aşkenazdır. İspanya dan 1492 de, Portekiz den 1497 de dinlerinden ve geleneklerinden ayrılmayı kabul etmeyerek terke zorlanan ve Sultan II. Bayezıd ın davet etmesiyle Osmanlı İmparatorluğu na göç eden Yahudiler Sefarad dır. 4 Sefarad, İbranice İspanya anlamına gelir. Ülkede Sefaradlar çoğunluktadır. Aşkenazlar ile Sefaradlar kaynaşmış olup birlikte ibadet ederler. Avrupa daki Aşkenazlar, Almanca ile İbranice nin yoğrulmuş bir şekli olan Yidiş dilini kullanırlar. Türkiye de halen Yidiş kullanılmaz. Aşkenazların, cemaatin işleriyle uğraşan bir başkanı vardır. İstanbul da İtalya kökenli bir Musevi topluluğu ve Galata da kendilerine ait İtalyan Sinagogu vardır. İstanbul Hahambaşı Türkiye deki bütün Rabbinik Musevilerin Hahambaşıdır. Ayrıca Türkiye Musevi Cemaati başkanı vardır. 1 Yarcan, Şükrü. 2009. Balat ve Galata da Yahudi Kültürü Üzerine Bir Gezi. İçinde, Bilgili, Ahmet Emre. (Derleyen.). İstanbul Kültür İstanbul Turizm. İstanbul: İstanbul Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayını, ss. 325 340. 2 Balat ve Galata da Yahudi Kültürü Üzerine Bir Gezi yazısı anılan iki bölgedeki Yahudi kültürüne ait tüm yapı ve alanları içermemektedir. 3 Yazıyı hazırlama sürecinde bilgisine başvurduğum sayın Naim A. Güleryüz e ilgisi için teşekkür ederim. Olası hataların sorumluluğu yalnızca bana aittir. 4 Juhasz, Esther. (Editor). 1990. Sephardi Jews in The Ottoman Empire. The Jerusalem Publishing House. Jerusalem. 1

Yahudilere yapılan baskıya karşı koymak, Yahudilerin eğitimini ve gelişimini sağlamak için Fransız Yahudileri tarafından 1860 de Alliance Israelite Universelle örgütü kurulmuştur. Örgüt Osmanlı İmparatorluğu topraklarında eğitim kurumları açmıştır. 5 Dolayısıyla özellikle 19. yüzyılda Fransız etkisi ve kültürü Türkiye Yahudileri arasında yaygınlaşmıştır. Halen Yahudiler tarafından kullanılan dil tümüyle Türkçe dir. Sefaradlar Judeo-Espanyol olarak adlandırılan Musevi İspanyolcası, Ladino kullanırlardı. Ladino eski İspanyolca ile İbranice nin yoğrulmasından oluşan bir dildir ve eski nesil Sefaradlar tarafından konuşulmaktadır. Ladino Türkiye de kullanılan ve İspanya dan geldikten sonra Yahudilerin aile içinde çocuklarına öğrettikleri 15. yüzyıl İspanyolcasıdır. Latin dil grubunun özelliklerini taşıyan ve yazıldığı gibi okunan Ladino İspanya daki dil değişikliklerinden etkilenmemiştir. Gözlem Gazetecilik tarafından çıkarılan haftalık Şalom Gazetesi'nin bir sayfası Latin alfabesiyle Ladino dilinde basılır. Ladino İtalyanca, Fransızca, Rumca, Arapça ve Türkçe den kelime almıştır; örneğin fostan fistan, çarukas çarık demektir. 6 Karaim Musevileri çok ilginçtir. Karaim Museviliği 8. yüzyılın sonunda, 9. yüzyılın başında, Rabbinik Musevilikten ve kurulu düzenden ayrılan bir inanıştır. Karaim anlayışı Babil de, ortaya çıktıktan sonra Filistin e taşınmıştır. Karaimler Kudüs den, I. Haçlı Seferi (1096-1099) sonucunda, ayrılmışlardır. Bir bölümü Kırım a gitmiştir, bir kısmı İstanbul a gelmiştir ve bir bölümü Mısır'a yerleşmiştir. Karaimlerin Müslümanlığa çok benzeyen yönleri vardır. Musevilikte ibadet öncesinde fiziki temizlik yapılır. Sinagogun bahçesinde veya girişinde, elleri yıkamak için küçük bir tekne veya çeşme bulunur. El yıkamak bir anlamda manevi temizliktir. Tarihi Sart Sinagogu'nun girişindeki küçük tekne geleneğin eskiliğini gösterir. Karaimler abdest alırlar, kenessete, (Karaim sinagoglarına verilen ad; toplantı evi) girerken ayakkabılarını çıkarırlar ve ibadet ederken namaz kılınırken yapılan hereketlere benzer biçimde davranır ve secdeye varırlar. Bu çok şaşırtıcı değildir, koyu Ortodoks Ermeniler de secde ederler. İstanbul daki koyu Ortodoks Ermeniler kilisede, ön tarafta giderler ve başlarını absis yönüne doğru yere koyarlar. Karaimler yalnızca Eski Ahid in Tevrat (Tora) adı verilen ilk beş kitabına inanırlar. Karaimler Tevrat ı olduğu gibi görür ve kelimelerin anlamlarını olduğu gibi değerlendirirler. Karaimler Tevrat yorumuna, Talmud a, inanmazlar. Rabbinik Museviler Karaimleri Musevi kabul etmezler. Karaimler Hahambaşı nın otoritesini tanımazlar; kendi cemaat liderleri vardır. Kanun demek olan Tevrat Hz. Musa ya inmiştir; dini ve sosyal hayatı örgütleyen bir kitaptır. Zebur Hz. Davud a inmiştir. Tevrat ve Zebur dan başka Rabbinik Musevilerin dini gelenekleri vardır. Rabbinik Musevilerin onayladığı edebi Tevrat yorumları, açıklamaları ve öğretileri Talmud u oluşturur. Tevrat ın sözlü anlatımı olan Talmud önceleri yazıya geçmemiş, daha sonra derlenmiş ve yazıya aktarılmıştır. Talmud un altı bölümü tarım kuralları, medeni hukuk kanunları, ceza kuralları, evlilik ve boşanma, kutsal günler, kurban ve taharet ile ilgilidir. Bu bölümlerin toplamına Mişna denir. 7 Karaimlerin toplu ibadetlerini cemaatten din bilgisine sahip bir kimse yaptırabilir. Bu yönüyle inanç uygulamaları İslam ile örtüşür. Karaim bir Musevi ile Rabbinik bir Musevi, evlenme ve boşanma konusunda farklı dini inanışlara sahiptir. Türkiye de bir Karaim ile bir Yahudi evlenemez. Evlilikleri dinen geçerli değildir. Karaimler Bizans ve Osmanlı Dönemleri nde Judeo-Rumca konuşurlardı. 8 İstanbul da çok küçük bir topluluk olarak yaşamlarını sürdüren Karaimler Bizans Dönemi nde vardı, hatta 13. yüzyılda Bizans Dünya Karaizminin merkeziydi. Karaimlerin en bilinen yönü, Karaköy adının Karai Köy den dönüşmesinin öne sürülmesidir. Yahudiler ve Karaimler Galata da liman 5 Altabev, Mary. 2003. Judeo-Spanish in the Turkish Social Context. The Isis Press. Istanbul. 6 Şarhon, Karen Gerson. 2003. Judeo-Espanyol Dil ve Kültürü. TÜSİAD, Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği, Görüş Dergisi. Türkiye Yahudileri, 500 Yıllık Geçmiş. ss. 24-25. Eylül-Ekim. Özel Sayı: 56. 7 Parry, Aaron. 2005. Talmud nedir? Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş. İstanbul. 8 Yaron, Yosef. (Compiled by). 2003. An Introduction to Karaite Judaism: History, Theology, Practice, and Custom. Al-Qirqisani Center. New York. 2

bölgesinde yaşıyorlar, ticaretle uğraşıyorlardı. Yeni Cami nin olduğu bölge ile Karaköy temelde Yahudi yerleşmeleriydi. Özellikle Doğu Avrupa'da, Litvanya da ve Rusya'da Karaim vardır. Karaimler kenesset lerini Tevrat uyarınca kısmen yer altında inşa ederler. Hasköy deki Karaim (Karay) Kenesset inin bir bölümü yer altında inşa edilmiştir. Türkiye de, başlarının iki yanından şakakları boyunca zülüf bırakan, koyu dindar, taassub sahibi Hassid Musevisi yoktur. Babil Sürgünü sonrasında kuzeye yönelen ve Anadolu ya gelen Yahudiler Doğu Musevileri olarak adlandırılan Mizrahistlerdir. Mizrahistler zamanla Sefaradlar tarafından assimile edilmişlerdir. Bir de Roma Dönemi'nden kalan Bizans Yahudileri, Romaniyotlar vardı. Romaniyotlar İkinci Süleyman Tapınağı yıkıldıktan sonra ticaret, ziraat ve başka nedenlerle Anadolu ya göç eden Yahudilerdir. Uzun süre farklılıklarını koruyan Romaniyotlar zamanla öteki Yahudilerle karışmış, erimişlerdir. Konstantinopolis Türkler tarafından alındığında Yahudiler hoşnut olmuş, sevinç göstermiştir. Bizans, Musevileri hoş görmüyor ve onlara haksızlık ediyordu. Bizans Dönemi nde Yahudi aleyhtarı yasalar uygulanıyordu. 9 Fatih Yahudilere imtiyazlı bir konum sağladı, sinagoglarının tamir edilmesine izin verdi; Balkanlar dan ve Anadolu dan getirdiği Yahudileri İstanbul a yerleştirdi. Yerleştirildikleri bölgeler bugün Yeni Cami nin olduğu bölge ile Balat tır. Yeni Cami yapıldığında, Yahudiler bulundukları yerden çıkartıldılar ve Hasköy e yerleştirildiler. Yeni Cami yakınındaki sur kapılarından biri Porto Judeca - Yahudi Kapısı olarak adlandırılıyordu. Balat Eski bir Yahudi yerleşmesi olan Balat sokaklarındaki ve çarşısındaki binalar, evler çoğu kez iki katlıdır ve tuğladan inşa edilmişlerdir. Balat ta bugün yaşayan Yahudi yoktur. Ahrida ve Yanbol Sinagoglarında Şabat günü ibadet yapılabilmesi için sinagogda bulunması gereken Minyan, (Rabbinik Musevilikte toplu ibadet için dinen gereken en az on kişilik yetişkin erkek topluluğu), kentin başka semtlerinden gelenlerce oluşturulmaktadır. 1948 yılında İsrail in kurulmasıyla Türkiye Yahudilerinin çoğu, kuruluşunu izleyen birkaç yılda, İsrail e göç etmiştir. İstanbul daki ve Türkiye deki Yahudilerin büyük kısmı bu göçle, 10 temelde azınlıklara uygulanan olağanüstü bir vergi cezası niteliğindeki Varlık Vergisi uygulaması sonucunda, 1955 de 6-7 Eylül olayları sonrasında, 1971 darbe döneminde, 1970'lerin sonunda ve 1980 darbesi ile başlayan süreçte Türkiye den ayrılmışlardır. Günümüzde çoğunluğu İstanbul da, 2.000 i İzmir de yaşayan toplam 20.000 ile 22.000 kişi arasında tahmin edilen Türkiye Yahudisi vardır. 11 Edirne 1934 Trakya Olayları na kadar önemli bir Yahudi merkeziydi. 12 Balat taki yapıların çoğu vaktiyle Yahudi ailelere aitti. Yahudilerin topluca birarada yaşadıkları mahallelerdeki yanyana sıralı evlere Yahudi evi anlamında Yahudhane denir. Yahudhaneler, Yahudilerin biraraya gelerek ucuz ev sahibi olmak üzere kurdukları örgütlenmeyle inşa edilmişlerdir. Evler oda ada kiraya verilir, sokağa bakan ön kısmı dükkan olarak kullanılırdı. Evlerinin türü, büyüklüğü ve birkaç katlı taş yapı olmaları bakımından Rumların yaşadığı Fener bölgesi Balat a göre daha iyi konumdadır. Fanaryot adıyla bilinen Fenerli Rumlar zengindir. Balat mütevazi bir yerleşmedir. Tarihi Yarımada ile karşılaştırıldığında Haliç kıyısı eskiden, ticari etkinlikler ve liman olması dışında, önemli bir sivil yerleşim bölgesi değildi. Osmanlı Dönemi nde Fener e Rumlar, 9 Sevilla-Sharon, Moshe. 1982. Türkiye Yahudileri, Tarihsel Bakış. Kudüs İbrani Üniversitesi. Jerusalem. 10 Bali, Rıfat. N. 2003. Aliya: Bir Toplu Göçün Öyküsü (1946-1949). İletişim Yayınları. İstanbul. 11 Türkiye Yahudilerinin nüfusu gün geçtikçe azalmaktadır. Türkiye Yahudilerinin yaklaşık 400-500 ü Aşkenazdır. 130-140 kişi İtalya kökenli Musevi, bir bölümü Doğu Musevisi, kalanı Sefaraddır. Karaimlerin sayısı 40-50 kişidir. (Kaynak: www.musevicemaati.com yetkilileri.) Al-Qirqisani Center Türkiye Karaimlerinin sayısını, yaklaşık 1000 kişi olarak vermektedir. (Yaron, Yosef. (Compiled by). 2003. An Introduction to Karaite Judaism: History, Theology, Practice, and Custom. Al- Qirqisani Center. New York.) Ancak İlan Karmi, hiçbir dönemde İstanbul daki Karaimlerin sayısının 1000 kişiyi aşmadığını belirtmektedir. (Karmi, İlan. 1992. Jewish Sites of Istanbul, A Guide Book. The Isis Press. Istanbul.) 12 Levi, Avner. 1992. Türkiye Cumhuriyeti nde Yahudiler. İletişim Yayınları. İstanbul. 3

Balat a, Hasköy e Yahudiler ve Karaimler yerleşmiştir. Sarayın bulunduğu yüksek alanlara gayrimüslimlerin yerleşmeleri uygun bulunmamıştır. Topkapı Sarayı nın yakın çevresinde Müslümanlar yer alırdı, sarayın etrafı, Tarihi Yarımada, Süleymaniye bölgesi ve benzeri yüksek yerler Müslümanlara ve sultan camilerine ayrılmıştı. Yanbol Sinagogu 13 Yanbol Sinagogu'nun Bizans Dönemi nde var olduğu bilinmektedir. Dış kapısındaki kitabe en son tamir edildiği tarihi Yahudi yılı ile belirtmektedir. Sinagoga Yanbol adı Bulgaristan'ın Yanbol kasabasından gelen ve Balat'a yerleşenler tarafından geçmişlerini hatırlatmak üzere verilmiştir. Yanbol Sinagogu son yıllarda tekrar ibadete açıldı. Daha önceki yıllarda yalnızca Sukot'ta (Çardak Bayramı) açık bulunuyordu. Sefaradlar önce, başta Yunanistan, Bulgaristan, Makedonya ve Kuzey Afrika ülkeleri ve İstanbul gibi Osmanlı İmparatorluğu nun çeşitli bölgelerine dağılmışlardır. İstanbul dışında yaşayanların bir bölümü daha sonraki yıllarda, ticari nedenlerle ve daha iyi yaşam koşullarına kavuşmak için, İstanbul a göç etmişlerdir. Böylece Balat bölgesinde ve yakınında Yanbol, Ahrida, Kasturiya, İstipol ve Selanik sinagogları kurulmuştur. Gelenek, Yahudi cemaatinin bir sinagogun etrafında yerleşmesi ve topluluk olarak yaşamasıdır. Cemaat kümelenmesi sultanlar tarafından yaptırılan selatin camilerinin etrafında yerleşen Müslümanlar için de geçerlidir; örneğin Süleymaniye Mahallesi, Sultan Selim Mahallesi, Bayezıt gibi. Bir yapılar topluluğu olan külliyeler, mahallenin, ticari etkinliğin ve sosyal yaşamın merkezini oluştururlar. Dini yapının etrafında kümeleşme olur, ekonomik etkinlik artar, cemaat içi kaynaşma gelişir, hayat etkin ve canlı bir şekilde ibadethanenin etrafında ve yakın çevresinde sürer. Küçük mahallelerde mescit veya cami de aynı işlevi görür. İslam başkenti İstanbul da her dini cemaat kendi mahallesinde yaşardı. Ancak ticari etkinliklerin olduğu bölgelerde, örneğin çarşı, pazar, bedesten gibi mekanlarda değişik dinden kişiler birarada bulunurlardı. 14 Ahrida Sinagogu Balat taki Ahrida (Ohrida) Sinagogu Bizans Dönemi nde varlığı bilinen eski bir ibadethanedir. Ahrida Balat taki en büyük ve en görkemli sinagogdur. Ohri (Ohrid) gül demektir. Ahrida adı Makedonya da bulunan Ohri adındaki gölden ve kıyısındaki aynı adlı kasabadan (Ohrida) kaynaklanır. Sefaradlar önce Ohri'ye göç etmiş, daha sonraki bir dönemde de İstanbul a geldiklerinde göçedenleri birarada tutmak, kökenlerini ve Ohri yi hatırlatmak üzere sinagoglarına Ahrida adını vermişlerdir. İstanbul da sürekli ibadete ve izin alınmak koşuluyla, ziyarete açık sinagoglardandır. Sefarad göçlerinin 500. Yıl kutlamaları esnasında, 1992 yılında, sinagog restore edilmiştir. Sefaradların göçü kolay olmamıştır, servetlerini kaybetmiş, zaman zaman korsanların ellerine düşmüşlerdir. İspanyol ve Portekiz Yahudileri çok eğitimli, kültürlü, bilgili insanlardır. Osmanlı topraklarına ve İstanbul a geldiklerinde ticaret, sanayi, maliye, ateşli silah üretimi, topçuluk, matbaacılık, tekstilcilik, mücevhercilik, tıp ve diğer bilim alanlarında önemli katkılarda bulunurlar. İlk basım ve yayın evlerini, henüz 1493 de, İstanbul da Sefaradlar kurmuştur. Saray baş mücevheratçıları, sultanın mali danışmanları, hekimbaşıları, sultanların ve sarayın özel hekimleri Yahudilerden oluşmuştur. İki sinagogun birleştirilmesinden oluşan Ahrida nın iç mekanında tavan iki bölümlüdür. Tavanın bir bölümü dışarıdan belli olmayan küçük bir iç kubbenin bulunduğu alan, diğer bölümü ise kare bir alandır. Tevrat tomarlarının saklandığı en kutsal bölüm Ehal, Süleyman Tapınağı, Kudüs yönündedir. 13 Sinagogların anlatımında sayın Naim A. Güleryüz ün kitaplarından ve Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi için yazdığı makalelerden yararlandım. Kitaplarından ve makalelerinden yararlanmam konusunda gösterdiği anlayış için kendisine teşekkür ederim. 14 İnalcık, Halil. 1998. İstanbul: An Islamic City. İçinde, İnalcık, Halil. Essays in Ottoman History. ss. 250-271. Eren Yayıncılık Ltd. İstanbul. 4

Müslümanlar da Mekke den once Kudüs e yönelerek ibadet ederlerdi. Ehal e çıkılan üç basamak Hz. İbrahim e ve karısı Sara ya misafir olan üç meleği simgeler. Hz. İbrahim in iki oğlu vardır. Bir oğlu cariyesi Hacer den İsmail, diğer oğlu karısı Sara dan İshak'tır ki, İshak ın oğlu Yakub (diğer adıyla İsrail) İsrailoğullarının atasıdır. Bir gün Hz. İbrahim çadırının önündeyken, yakında üç adam görür. Sara ve Hz. İbrahim, Tanrı nın haberci melekleri olduklarını bilmedikleri üç misafiri konuk ederler. Hz. İbrahim konuklarına ayaklarını yıkaması için su getirir. Sara taze pide ile buzağı etinden oluşan bir yemekle adamları, gerçekte melekleri, ağırlar. Meleklerin misafir edildiği ikonografik konu Tevrat ta yazılıdır (Tekvin: Bap 18). Konu Hz. İbrahim in Konukseverliği veya Eski Ahid deki Kutsal Üçlü adıyla anılır. Melekler, o zamana kadar çocukları olmamasına ve ileri yaşlarına karşın, Sara ya ve Hz. İbrahim e bir oğul, İshak, sahibi olacaklarını müjdelerler. Melekler Hıristiyanlık ta somutlaşan Kutsal Üçlü nün (Teslis: baba, oğul, kutsal ruh) Eski Ahid deki habercileridir. 15 Sinagogun önemli bir mekanı, dua kürsüsü Teva dır. Bazı sinagoglarda Teva ile Ehal birleşiktir. Teva da Eski Ahid in ilk beş kitabından oluşan ve yenmesi mekruh olmayan hayvan derisine yazılı Tevrat okunur. Beş kitap bütün yıla dağıtılıp, bitirilecek şekilde Sebt günü Şabat ta Teva da parça parça okunur. Okuma yıl boyunca sürer ve yıl sonunda Tevrat tümüyle okunmuş olur. Her semavi dinde dinlenmeye ve ibadete ayrılan gün farklıdır. Hıristiyanlıkta Sebt gününün Sun-day / güneşgünü olması Ortadoğu'daki Mithra anlayışından gelir. Mithra dini, İsa nın anlayışına yakındır. 25 Aralık Mithra'nın doğum günüdür, ki aynı zamanda 25 Aralık, bazı Hıristiyan inananlara göre, İsa nın doğum günüdür. Bazı Hıristiyanlara göre Hz. İsa 6 Ocak ta doğmuştur. Sinagogun iç arka duvarındaki bezemeler İber den göç edenlerden kalmıştır. Ahrida nın Teva sı bir görüşe göre Nuh un gemisine benzetilir. İkinci görüş İber den gelenlerin II. Bayezıd ın gönderdiği kadırgalarla Osmanlı sınırları içindeki Kuzey Afrika ülkeleri ile Balkanlar a ve İstanbul a getirilmesiyle ilgilidir. Bu görüşe göre, Ahrida'nın Teva sı Osmanlı kadırgalarının küpeştesini simgeler. İspanya kralı Aragon lu Don Ferdinand ve Kastilya kraliçesi Donia İsabelle İberik Yarımadası ndan Yahudilerin ayrılmasına neden olan bir ferman çıkarmışlardır. Sultan II. Bayezıd, 'Kral Ferdinand'a akıllı diyorlar, ne var ki kendi ülkesini fakirleştiriyor, benimkini zenginleştiriyor demiştir. Yahudilerin Osmanlı İmparatorluğu'nda yoğun olarak yaşadıkları en önemli iki kent İstanbul ve Selaniktir. 1920 lere, hatta İkinci Savaş a kadar Selanik önemli bir Yahudi kenti, kültür ve kabala merkeziydi. İzmir önemli bir ticaret ve liman kentiydi. Yahudilerin İzmir e yerleşmeleri 17. ve 18. yüzyılda gerçekleşir. 17. yüzyılda İzmir de başlayan Sabetay Sevi hareketi Süleyman Tapınağı nın yıkılmasından ve Şimon bar Kohba hareketinden sonraki en önemli Mesihlik hareketidir. Kendisini Mesih ilan eden Sabetay Sevi İzmirli bir ailenin oğludur. Sabetay, nöbet geçirmesine, transa girmesine ve psikolojik sorunlarına karşın haham olmak üzere dini eğitim görür, yetenekli bir hatip olur. Gazzeli Nathan'ın desteğiyle önce İzmir de bir cemaat ve izleyici kitlesi edinir. Nathan, Sabetay Sevi nin beklenen Mesih olduğu inancını yayar. Sevi daha sonra İstanbul a gelir. 16 Bir görüşe göre, Ahrida Sinagogu nda bir Cumartesi günü öğleden sonra Musevilere seslenir. 17 Bazı Yahudiler Avrupa'da ve Osmanlı topraklarında Sabetay Sevi ye inanır ve Mesih kabul ederler. Polonya dan ve Doğu Avrupa'nın çeşitli ülkelerinden Osmanlı ülkesine Mesih'e inanan Yahudiler gelir, Sabetay Sevi'de kurtuluşu ararlar. Bu gelişmeler önce pek dikkat çekmez, daha doğrusu yöneticiler Yahudi milleti içindeki anılan harekete önem vermezler. Osmanlı da azınlık kavramı kullanılmaz. Yahudi milleti, Ermeni milleti, Rum milleti şeklinde Millet kavramı kullanılır. Osmanlı yönetiminin endişesi Yahudilerin etkin olduğu ticari yaşamın kesintiye uğramasıdır. Çok sayıda insan Sabetay Sevi ye iman edince ve Yahudilerin etkin olduğu ticari yaşam durmaya yüz tutunca Sevi huzura, Edirne 15 Tradigo, Alfredo. 2006. Icons and Saints of the Eastern Orthodox Church. The J. Paul Getty Museum. Los Angeles. 16 Galante, Abraham. 2000. Sabetay Sevi ve Sabetaycıların Gelenekleri. Zvi-Geyik Yayınları. İstanbul. 17 Karmi, İlan. 1992. Jewish Sites of Istanbul, A Guide Book. The Isis Press. Istanbul. 5

Sarayı nda Divan önüne, getirilir. Kendisine iki seçenek verilir. Görüşlerinde israr ederse idam edilecektir. İkinci seçenek Müslüman olmasıdır. Sabetay Sevi ihtida eder, İslam inancını kabul eder. Sabetay Sevi yi izleyenler Türkiye de Sabetaist olarak adlandırılırlar. Neve Şalom Sinagogu Eskiden önemli bir Yahudi yerleşmesi olan Galata da birçok sinagog bulunmaktadır. Halen Galata da yaşayan Yahudi yoktur. Galata nın en önemli sinagogu, Neve Şalom ibadete ve izin alınması koşuluyla ziyarete açıktır. Şabat sabahları, dini günlerde, düğün, bar mitzva, bat mitzva ve benzeri törenlerin yapıldığı günlerde açıktır. Brış Vahası anlamındaki Neve Şalom bir Sefarad sinagogudur. Sinagogun adı Türkiye Yahudilerinin ülkede barış içinde yaşadıklarına ilişkin bilgi verir. 1900 lerin ortasında bölgedeki sinagogların çevredeki cemaatin ihtiyacına yetmemesi üzerine inşa edilmiştir. İstanbul Teknik Üniversitesi mezunu iki Yahudi genç projenin kendilerine verilmesini talep etmiş, projeleri kabul edilmiş ve kendileri tarafından uygulanarak Galata, Büyük Hendek Caddesi üzerindeki sinagog ibadete açılmıştır. Sinagogun vitray desenleri Devlet Güzel Sanatlar Akademisi nde çizilmiş, camları İngiltere den ithal edilmiştir. Naim Güleryüz, Neve Şalom un bulunduğu yerde daha önce İspanya dan göç edenlerin kurduğu Aragon Sinagogu nun bulunduğunun öne sürüldüğünü yazar. 18 İbadet eden Musevi erkeklerin -Şabat ve bayram ibadetleri dışında- sol kollarına ve alınlarına deriden yapılma Tefillin olarak adlandırılan küçük kutucuklar takılıdır. Tefillin içinde dini metin bulunur. Museviler Tanrı sözüne uyar (Tesniye: Bap 6) ve Tefillin ile ibadet ederler. Sinagoglarda genellikle bezeme öğesi olarak altıgen yıldız ve Ehal'in üstünde de, açık bir kitapla simgelenen On Emir bulunur. Tarihsel olarak, On Emir taş levhalarının saklandığı yer, Süleyman Tapınağı nın Kutsalların Kutsalı na, en iç bölümüne konulan, Ahid Sandığı dır. 19 Tanrı nın Musa yoluyla İsrailoğulları ile yaptığı ahid On Emir i oluşturur. Kudüs te, Ahid Sandığı nın, en iç kutsal bölümde saklandığı Süleyman Tapınağı'ndan kalma, yine kutsal sayılan, Ağlama Duvarı görülebilir. Tapınak milattan önce 6. yüzyılda Babil kralı Nabukadnezzar tarafından yıkılmış ve değerli eşyaları Babil e taşınmıştır. Yahudiler Kudüs ten çıkarılarak Babil e diasporaya sürülmüştür. Daha sonra tekrar inşa edilen İkinci Tapınak Roma İmparatoru Titus tarafından milattan sonra 70 yılında tümüyle yıkılmıştır. Ağlama Duvarı olarak bilinen duvar, tapınağın batı duvarlarından günümüze kalan bölümdür. Süleyman Tapınağı'nın bulunduğu alanda Müslümanlar tarafından kutsal kabul edilen ve Hz. Muhammed in gök yolculuğuna başladığı Kubbetü s Sahra Camisi vardır. Kubbet-üs Sahra Hz. İbrahim in oğlu İshak ı kurban sunmaya getirdiği yer olarak bilindiğinden, Musevilerce kutsal kabul edilir. Tapınak alanının yanındaki cami Hz. Muhammed in Mirac a çıktığı Mescid-i Aksa dır. Ağlama Duvarı nın çevresinin altı eski Kudüs kentidir. Romalılarca yakılan kentin külleri ve yangın izleri Kudüs ün altında, günümüze kalan eski kent duvarlarında görülür. Eski Kudüs ün yollarında büyük olasılıkla Hz. İsa yürümüştür. Gerçi Aziz Pavlus'un ve öteki havarilerin yürüdüğü yolları Anadolu'da izlemek olasıdır. Ancak, günlük güneşlik Anadolu nun açık havasında antik yolların ruhaniliği kolay hissedilmiyor. Eski Kudüs te, kutsal alanın altında insanların cennete en yakın olabileceklerine inandığı ve saygıyla dokunduğu bir taş vardır. Sinagogların iç bezemesi oldukça sadedir, eğer resim varsa bu pastoral bir bezemedir, canlı varlıkların resmi yapılmaz. İslam anlayışına benzer biçimde, sinagoglarda insan ve hayvan motifleri ile resmi bulunmaz ve yine Tevrat gereğince heykel de bulunmaz (Çıkış: Bap 20). Sinagogun içi altıgen yıldız, Menora (yedi kollu şamdan), On Emir ve lamba ile bezenir. Ahrida Sinagogu nun arka iç duvarında olduğu gibi doğa betimlemesi resim bulunabilir. İslamiyet ve Musevilik en fazla 18 Güleryüz, Naim. A. 1992. İstanbul Sinagogları. Ajans Class Reklamcılık, Yayıncılık, Organizasyon ve Pazarlama. İstanbul. 19 Kaçan, Lütfi. 2004. Kitab-ı Mukaddes ve İslam Geleneğinde Ahid Sandığı. Ataç Yayınları. İstanbul. 6

benzeşen iki semavi dindir. Musevilikteki kaşerut ile beslenme ilkeleri, nelerin yenilip nelerin yenilemeyeceği konusundaki dini kurallar- İslam ın helal gıda anlayışı hemen tümüyle aynıdır. Her iki dinde de oruç tutulur. Üç büyük tektanrılı dinin ortak atası Hz. İbrahim dir. Hz. İbrahim in karısı Sara dan İshak, cariyesi Hacer den İsmail doğmuştur. Hz. İbrahim in, Tanrı ya sunmaya yöneldiği sırada yerine kurbanlık gönderilen oğlu, İslam inancına göre, İsmail, Museviliğe göre, yerine koç gönderilen oğul, İshak tır. Musevilik te sünnet Tanrı ile Hz. İbrahim arasındaki sözleşmenin bir simgesidir; İslamiyet e Musevilik ten, Museviliğe eski Mısır dan geçmiştir. 20 Neve Şalom un giriş koridorunda eski ve yeni Ketuba (evlilik sözleşmesi) örnekleri asılıdır. Yahudilik te evlilik dini törenle yerine getirilen bir antlaşmadır. Ketuba, kadın lehine hazırlanan bir evlilik sözleşmesidir. Bir tören sinagogu niteliğindeki Neve Şalom da düğün, Bar Mitzva (erkek çocukların ergenliğe geçişi ve dini sorumluluklarını yerine getirme yükümlülüğü altında olması), Bat Mitzva (kız çocukların ergenliğe geçişi), Berit Mila (sünnet), Vijola (kız çocuklara ad takma) gibi törenler yapılmaktadır. 21 Sinagogun kültür merkezi ve cemaat üyesi sanatçıların eserleri için sergi salonu vardır. Neve Şalom da Tevila, (Tevila, bir kadının hem bedenen hem de manevi bakımdan arınması için dinen yıkanmasıdır), uygulaması için bir Mikve salonu ve havuzu bulunmaktadır. Bir gelin adayı da Tevila uygular. Tevila, din kurallarına uyan kadınlar tarafından Mikve ye girilerek yerine getirilir. Aşkenaz Sinagogu Yüksekkaldırım da Aşkenazlar tarafından inşa edilen sinagogun yapımına Avusturya Yahudileri yardım etmiştir. 22 Aşkenaz cemaatinin sayısı Galata da artınca bölgede bir sinagoglarının olmasını isterler. İç mimari yapısı Avrupa tarzındadır. Ehal i ve Teva sı iç-içe olup, Batı tezyinatını yansıtır. Ehal indeki eski Tevrat tomarları başka sinagoglardan getirilmiştir. Kadınlar mahfili Azara da, dorik düzeni anımsatan metoplar, dorik tarzda ve diğer biçimlerde sütunlar kullanılmıştır. Türkiye Yahudileri Ortodokstur, Museviliğe doğru inanç olarak, Tevrat tan sapma olmaksızın inanırlar. Ortodoks inanışa bağlı Musevilikte kadınlar ve erkekler ibadet esnasında beraber bulunmazlar. Kadınlar mahfili sinagogda bir üst kat galerisi şeklinde düzenlenir. Reformist Musevilikte kadınlar ve erkekler sinagogda beraber otururlar. Kadın-erkek ayrımı her üç semavi dinde ortaktır ve ibadet sırasında kadın ve erkek aynı anda aynı mekanda birlikte bulunmaz. Camilerde kadınlar mahfili bulunur, ancak camiye gitmeleri gerekli değildir. Erken Hıristiyanlıkta kadınlar kilisede ayrı bir mekanda bulunurlardı. Ayasofya nın üst galerileri (Rumca gynaikon; kadınlar mahfili) kadınlara ayrılmıştır. Her üç semavi dinde bu ayrımın ortak olması doğaldır; hepsinin çıkış yeri Ortadoğudur; Arabistan, İsrail, Filistin bölgeleridir. Adlarına kutsal kitap inen bütün peygamberler erkektir. İlk yaratılan insan Hz. Adem, erkektir. Hz. İsa, yeniden dirilişiyle, ikinci Adem olarak kabul edilir. Aşkenaz Sinagogu nun içten olan kubbesinde küçük yıldızlar, küçük yıldızların ve kubbenin tam ortasında Hz. Davud Yıldızı vardır. Yıldızlar Tanrı nın bulunduğu semayı hatırlatır. Dolayısıyla kubbe semayı, gökyüzünü; sema ise Tanrı yı simgeler. Hıristiyanlıkta kubbede Tanrı yı temsil eden simge Hz. İsa dır. Altıgen yıldız İbranice Davud okunur. İç-içe geçmiş, biri ters, biri düz iki üçgenin bir anlamı vardır. Bir kelimenin anlamını gösteren bu tür bir simge, ideogram ya da bir monogram olabilir. İç-içe iki üçgen aynı zamanda hem gökyüzünü hem de yeryüzünü simgeler. Üçgen toprak, su 20 Freud, Sigmund. 2002. Musa ve Tektanrıcılık: Üç Deneme. İçinde, Freud, Sigmund. Dinin Kökenleri. ss. 225-328. Payel Yayınevi. İstanbul. 21 Metinde kullanılan Musevilik ve Yahudilik ile ilgili kavramlar için bakınız: Alalu, Suzan., Arditi, Klara., Asayas, Eda., Basmacı, Teri., Ender, Fani., Haleva, Beki., Maya, Dalya., Pardo, Ninet ve Yanarocak, Sara. (Hazırlayanlar). 1996. Yahudilikte Kavram ve Değerler. Gözlem Gazetecilik ve Yayın A.Ş. İstanbul. 22 Frayman, Erdal., Grosman, Moşe ve Schild, Robert. 2000. Yüksekkaldırım da Yüz Yıllık Bir Sinagog: Aşkenazlar. Tiryaki Yayınları. İstanbul. 7

ve havayı, anne, baba ve çocuk ilişkisini, geçmişi, şimdiki zamanı ve geleceği simgeler. Osmanlı da camiler dahil, bezeme öğesi olarak altıgen yıldız kullanılır. Örneğin Gül Camisi nin iç duvarlarında altıgen yıldız vardır. Altıgen ve beşgen yıldız simgeleri kiliselerde de kullanılır. Altıgen yıldızın İsrail bayrağında yer almasının nedeni Hz. Davud un ilk İsrail devletinin kurucusu olmasıdır. Hz. Davud, On Emir tabletlerinin ve Tora nın saklandığı Ahid Sandığı için bir tapınak inşa ettirmeyi düşünmüştür. Büyük Tapınak kendisinden sonraki ikinci önemli kral, oğlu Hz. Süleyman tarafından inşa edilmiştir. İslam anlayışında altıgen yıldız Hz. Süleyman ın Mührü dür. Yahudi anlayışında Hz. Süleyman ın Mührü beşgen yıldızdır. Hz. Süleyman ın Seba Melikesi Belkıs ile bir ilişkisi vardır. Habeşistan Prensesi Belkıs beraberindeki hediyelerle, bilgeliğini, şöhretini ve zenginliğini duyduğu Hz. Süleyman ı ziyaret eder. Siyahi Musevilerin, ki aslen Habeşlerdir, varlığı Hz. Süleyman ile Seba Melikesi ne bağlanır. Öne sürülen bir açıklama, siyahi Musevilerin kökeninin Hz. Süleyman ın Seba Melikesi nden doğan oğluna dayandığıdır. Siyahi Museviler günümüzde Etiyopya da ve İsrail de yaşıyorlar. Ayrıca, belirli bir dönemde Museviliği kabul etmiş Hazar Türkleri vardır. Doğal olarak Musevilik anneden çocuğuna geçer. Hazar Türkleri Yahudileri oluşturan oniki İsrail kabilesi dışındaki bir topluluktur. Karay Musevileri uzun süre Kırım da yaşadıkları için Hazar Türkleriyle eş tutulurlar. Hazar Türkleri onüçüncü kabile olarak da tanımlanmıştır. 23 Sinagogun bemasının bulunduğu alanda, müzik icra edilir, ilahiler ve Mezmurlar okunur. Dini şarkıları, ilahileri okuyan kantor ya da hazan adıyla bilinen kişi din ve müzik bilgisine sahip din adamıdır. Hazan toplu ibadeti de yaptırır. Aşkenaz Sinagogu nun dış ön cephesindeki lotüs yapraklı sütunlar oryantalist anlayışı yansıtır. Cephe kemerleri, cephenin ortasındaki büyük at nalı şeklindeki kemer ile yanlarındaki iki küçük at nalı kemerli, üstü sivri biten pencereler oryantalist tarzdadır. Sinagog Batı nın Doğu yu görmek istediği şekilde inşa edilen bir binadır. Binanın dış ön yüzündeki pencerelerin altındaki üçlü pencereler, soğan biçimli, ucu incelen kemerler Doğu motifleridir ve oryantalist etkiler taşır. 24 Yapının Doğulular tarafından oryantalizmin etkisiyle yapılması ilginçtir. Ön cephesinde stilize sekizgen yıldız yer alan yapının oryantalist özellikleri ibadethanenin dışından daha iyi anlaşılır. Aşkenaz Sinagogu içten ve dıştan kubbelidir. Tanzimat Reformu nun ilanıyla gayrimüslimlere eşitlik ve kubbeli ibadethane yapma izni tanınmıştır. Yeni yapılan, Bizans Dönemi'nden olmayan kiliselerin ve sinagogların kubbeli inşa edilmelerine, tüm Osmanlı tebaasının eşit sayıldığı Tanzimat a değin, izin verilmemiştir. Sinagogun dıştan kubbeli olması özgün bir örnektir. Varlığı yaygın bilinen ilk kubbeli gayrimüslim ibadethanelerinden biri Aşkenaz Sinagogudur. Çok bilinen diğer bir yapı İstiklal Caddesi nin girişinin solunda, 19. yüzyılın ikinci yarısında, eski bir kilisenin yerine yapılan, aynı zamanda çan kuleli Aya Triada Rum Ortodoks Kilisesidir. Osmanlı yönetimi Tanrı yı simgeleyen kubbe temsilini kendisi için uygun görmüştür. Sultan camilerinin ana kubbesi Osmanlı İmparatorluğu nu ve aynı zamanda halife olan sultanını simgeler. Kubbe Osmanlı nın hiyerarşik yönetim anlayışını ve düzenini yansıtır. Bu anlayış ve temsil izni gayrimüslimlere verilmemiştir. Sarayda sultan mekanları da kubbelidir; Arz Odası, Has Oda, Divan ile harem de sultana ait odalar vb. Terziler Sinagogu Tofre Begadim - Schneider Tempel Sinagogu Tofre Begadim veya Schneider Tempel, -Terziler Sinagogu- sanat merkezine ve sergi salonuna dönüştürülmüştür. Salon tüm sanatçılara açıktır. Terziler Sinagogu nu inşa ettirenler terzi Yahudilerdir. Ancak terzilik dışında, tekstil ve hazır giyim ithalatı, giyim ürünleri üretimi ve satışı Yahudiler arasında yaygın mesleklerdir. İstanbul Yahudilerinin bazıları 19. yüzyılın ortalarında Avusturya'dan gelmiş Aşkenaz tekstilciler ve terzilerdir, ki bir bölümünün mağazaları ve markaları 23 Koestler, Arthur. 1999. Onüçüncü Kabile. Hazar İmparatorluğu ve Mirası. Say Yayınları. İstanbul. 24 Saner, Turgut. 1998. 19. Yüzyıl İstanbul Mimarlığında Oryantalizm. Pera Turizm ve Ticaret A.Ş. İstanbul. 8

oldukça meşhurdur. 25 Rusya dan gelen Yahudiler de terzilikle ilgilenmişlerdir. Giyim mesleğindeki Yahudiler batılılaşan Osmanlı İmparatorluğu için modern tarzda erkek ve kadın giysisi ile kumaş ithal ederler. Dericilik de Yahudilerin uğraştığı zor bir iş koludur. Schneider Tempel 19. yüzyılın geç döneminde inşa edilmiştir. Sinagogların mimari biçimiyle ilgili yerleşmiş bir kural yoktur. Yahudiler hangi kültür içinde yaşıyorlarsa o kültürün mimari biçimlerini uyarlamışlardır. Türkiye deki sinagoglar daha çok bazilikal tiptedir. 26 Dış kapının üstündeki On Emir tabletlerine kiliselerde de rastlanır. Sveti Stefan Kilisesi'nin ikonostasionunun üstündeki kitap gibi. Tanzimat Fermanı ndan önce yapılan ve Bizans Dönemi nden kalan sinagogların ve kiliselerin dış duvarlarında göze çarpan şekilde dinsel simge görülmez. Gayrimüslim ibadethaneleri için bu tür bir sınırlama olmakla birlikte, anılan yasak yalnızca yapıların dışı için geçerlidir. Sinagogların veya kiliselerin iç tezyinatına ve düzenlemesine karışılmamıştır. Dışsal olduğu için, kiliselere çan kulesi yapılmasına ve çan çalınmasına izin verilmemiştir. Yahudiler içinde yaşadıkları ve parçası oldukları toplumla kaynaşmaya özen gösterdiklerinden dini varlıklarını ve kimliklerini görünür biçimde sergilemezler. Benzer şekilde bir sinagogun, evin veya işyerinin giriş kapısının sağ pervazına ayet parçaları yazılı Mezuza asmak Tevrat emridir (Tesniye: Bap 6). Bu uygulama Türkiye de, sinagogların giriş kapıları dışında, yaygın değildir. Kamondo Merdivenleri Camondolar Avrupa da çeşitli kolları bulunan önemli bir Portekiz kökenli ailedir. En önemli bireyi banker Avraham Salomon de Camondo dur. Servetleri Rotschildler ile karşılaştırılabilecek Camondolar Osmanlı da çok önemli bir banker ailedir. Avraham kardeşiyle birlikte bir finans kuruluşu, I. Camondo ve Şürekası Bankası'nı kurmuştur. Kırım Savaşı nda Osmanlı Devleti ne borç vermiştir. Avraham ın etkisi ve gücü kısmen sahip olduğu mülklerden kaynaklanmaktaydı. Avraham Salomon de Camondo Hasköy de Türkçe, Fransızca ve İbranice öğretilen Batı anlamında bir okul kurmuştur. Camondo ailesi zenginliğini Osmanlı Yahudi cemaatlerini eğitmeye ve korumaya adamıştır. Kamondo Merdivenleri Bankalar Caddesi ni - Voyvoda Caddesi- Karaköy ün üst kısımlarına bağlar. Merdivenler buraya gelen halkın çabuk ve kolayca yukarıya çıkabilmesi, Avraham Salomon de Camondo ile aile bireylerinin Schneider Tempel Sinagogu nun hemen yanı başındaki malikanelerine çıkmasında kolaylık sağlaması için yaptırılmıştır. Kıvrımlı biçimdeki merdivenlerin yapısı ilginçtir. Avraham Salomon de Camondo Paris e göç ettikten birkaç yıl sonra, 1873 de ölmüş, vasiyeti üzerine Hasköy Musevi Mezarlığı ndaki anıt mezarına gömülmüştür. Camondo ailesinden günümüzde kimse yoktur. II. Savaş sırasındaki soykırımda ailenin bireyleri Auschwitz toplama kampında yok edilmişlerdir. 27 Zülfaris Sinagogu 500. Yıl Vakfı Türk Musevileri Müzesi Zülfaris (Zülf-ü Arus) Sinagogu nun 17. yüzyılda var olduğu biliniyor. Zülüf perçem demektir. Adı zülüfden gelen ve gelin perçemi anlamındaki Zülfaris Sinagogu nun bulunduğu sokağın adı Perçemli 25 Bali, Rıfat. N. 2008. Mayer Mağazası ve Georg Mayer. İçinde, Mayer, Georg. Türk Çarşısı, Şark ta Ticaretin Püf Noktaları. ss.ix-xxxix. Kitabevi. İstanbul. 26 Türkiye sinagogları konusunda kaynaklar: Güleryüz, Naim. A. 1992. İstanbul Sinagogları. Ajans Class Reklamcılık, Yayıncılık, Organizasyon ve Pazarlama. İstanbul. Güleryüz, Naim A. ve Keribar, İzzet. 2008. İstanbul Sinagogları. Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş. İstanbul. Güleryüz, Naim A. ve Keribar, İzzet. 2008. Trakya ve Anadolu Sinagogları. Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş. İstanbul. Halperin, Don. A. 1986. The Old Synagogues of Turkey. Wyndham Hall Press, Inc. Indiana. Karmi, İlan. 1992. Jewish Sites of Istanbul, A Guide Book. The Isis Press. Istanbul 27 Şeni, Nora. 2008. Seni Unutursam İstanbul. (İkinci Ayrım, ss. 91-149). Kitap Yayınevi. İstanbul. 9

Sokak tır. Sürekli açık tutulamayan sinagog 500. Yıl kutlamaları çerçevesinde müze olarak yapılandırılmıştır. 500. Yıl Vakfı Türk Musevileri Müzesi Sefaradların göç serüvenlerini, Avrupa daki Türk diplomatların Yahudileri toplama kamplarından ve muhakkak bir ölümden kurtarmak için gösterdiği çabaları, Yahudilerin ülkeye entelektüel etkilerini, katkılarını, geçmişteki hayatlarını ve günümüzdeki yaşantılarını yansıtan bir müzedir. Ana salonda Sefaradların göçü, göç yolları, Osmanlı İmparatorluğu nda yerleştikleri bölgeler, Türkiye Yahudilerinin dinsel ve kültürel mirasları, toplumla etkileşimleri, devlet ve kamu hayatındaki rolleri, sosyal ve kültürel hayata katkıları anlatılmaktadır. Üst katta, fotoğraflarla geçmişten insan ve yaşam görüntüleri yer alırken, alt kattaki etnografya bölümünde doğum, sünnet, çeyiz, düğün gibi konular ziyaretçilere sunulmaktadır. 28 Galata yoğun bir Musevi ve Yahudi yerleşim bölgesiydi. Galata nın limana yakınlığı ve Karaköy ün limanda olması nedeniyle ticaretle uğraşan İstanbul da yerleşik Avrupalılar, Hıristiyanlar ve Yahudiler bu bölgede yoğunlaşmıştı. Her yıl Eylül ayının ilk Pazar günü Yahudi Kültürü Avrupa Günü dür. Avrupa da yaklaşık kırk ülkede aynı günde yapılan kutlamaların amacı Yahudi kültürünün toplumun geniş bölümünce tanınmasını sağlamaktır. Gün içinde Galata da müzik ve sanat gösterileri düzenlenir, törenler yapılır. Galata daki sinagoglar o gün herkese açıktır. Kaynakça Alalu, Suzan., Arditi, Klara., Asayas, Eda., Basmacı, Teri., Ender, Fani., Haleva, Beki., Maya, Dalya., Pardo, Ninet ve Yanarocak, Sara. (Hazırlayanlar). 1996. Yahudilikte Kavram ve Değerler. Gözlem Gazetecilik ve Yayın A.Ş. İstanbul. Altabev, Mary. 2003. Judeo-Spanish in the Turkish Social Context. The Isis Press. Istanbul. Bali, Rıfat. N. 2003. Aliya: Bir Toplu Göçün Öyküsü (1946-1949). İletişim Yayınları. İstanbul. Bali, Rıfat. N. 2008. Mayer Mağazası ve Georg Mayer. İçinde, Mayer, Georg. Türk Çarşısı, Şark ta Ticaretin Püf Noktaları. ss. IX-XXXIX. Kitabevi. İstanbul. Frayman, Erdal., Grosman, Moşe ve Schild, Robert. 2000. Yüksekkaldırım da Yüz Yıllık Bir Sinagog: Aşkenazlar. Tiryaki Yayınları. İstanbul. Freud, Sigmund. 2002. Dinin Kökenleri. Payel Yayınevi. İstanbul. Galante, Abraham. 2000. Sabetay Sevi ve Sabetaycıların Gelenekleri. Zvi-Geyik Yayınları. İstanbul. Güleryüz, Naim. A. 1992. İstanbul Sinagogları. Ajans Class Reklamcılık, Yayıncılık, Organizasyon ve Pazarlama. İstanbul. Güleryüz, Naim. A. (Küratör). 2004. 500. Yıl Vakfı Türk Musevileri Müzesi. Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş. İstanbul. Güleryüz, Naim A. ve Keribar, İzzet. 2008. İstanbul Sinagogları. Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş. İstanbul. Güleryüz, Naim A. ve Keribar, İzzet. 2008. Trakya ve Anadolu Sinagogları. Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş. İstanbul. Halperin, Don. A. 1986. The Old Synagogues of Turkey. Wyndham Hall Press, Inc. Indiana. İnalcık, Halil. 1998. Essays in Ottoman History. Eren Yayıncılık Ltd. İstanbul. Juhasz, Esther. (Editor). 1990. Sephardi Jews in The Ottoman Empire. The Jerusalem Publishing House. Jerusalem. Kaçan, Lütfi. 2004. Kitab-ı Mukaddes ve İslam Geleneğinde Ahid Sandığı. Ataç Yayınları. İstanbul. Karmi, İlan. 1992. Jewish Sites of Istanbul, A Guide Book. The Isis Press. Istanbul. Koestler, Arthur. 1999. Onüçüncü Kabile, Hazar İmparatorluğu ve Mirası. Say Yayınları. İstanbul. Levi, Avner. 1992. Türkiye Cumhuriyeti nde Yahudiler. İletişim Yayınları. İstanbul. 28 Güleryüz, Naim. A. (Küratör). 2004. 500. Yıl Vakfı Türk Musevileri Müzesi. Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş. İstanbul. 10

Mayer, Georg. 2008. Türk Çarşısı, Şark ta Ticaretin Püf Noktaları. Kitabevi. İstanbul. Parry, Aaron. 2005. Talmud nedir? Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş. İstanbul. Saner, Turgut. 1998. 19. Yüzyıl İstanbul Mimarlığında Oryantalizm. Pera Turizm ve Ticaret A.Ş. İstanbul. Sevilla-Sharon, Moshe. 1982. Türkiye Yahudileri, Tarihsel Bakış. Kudüs İbrani Üniversitesi. Jerusalem. Şarhon, Karen Gerson. 2003. Judeo-Espanyol Dil ve Kültürü. TÜSİAD, Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği, Görüş Dergisi. Türkiye Yahudileri, 500 Yıllık Geçmiş. ss. 24-25. Eylül-Ekim. Özel Sayı: 56. Şeni, Nora. 2008. Seni Unutursam İstanbul. Kitap Yayınevi. İstanbul. Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı. 1994/1995. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı ortak yayını. İstanbul. Tradigo, Alfredo. 2006. Icons and Saints of the Eastern Orthodox Church. The J. Paul Getty Museum. Los Angeles. TÜSİAD, Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği, 2003. Görüş Dergisi. Türkiye Yahudileri, 500 Yıllık Geçmiş. Eylül-Ekim. Özel Sayı: 56. Yaron, Yosef. (Compiled by). 2003. An Introduction to Karaite Judaism: History, Theology, Practice, and Custom. Al-Qirqisani Center. New York. 11