I. ULUSLARARASI ŞEYH ŞA BÂN-I VELÎ SEMPOZYUMU

Kastamonu Üniversitesi I. ULUSLARARASI ŞEYH ŞA BÂN-I VELÎ SEMPOZYUMU -ŞEYH ŞA BÂN-I VELÎ'Yİ ANMA VE ANLAMA- -İkinci Cilt- 4 6 Mayıs 2012 Kastamonu 1

HALVETİYE-ŞA BANİYE PÎR-İ SÂNÎSİ ÇERKEŞÎ MUSTAFA EFENDİ NİN TORUNU MUHAMMED TEVFİK EFENDİ VE HEDİYYETÜ S-SIBYAN ADLI ESERİ CHERKESHİ MUSTAFA EFFENDİ THAT KHALVETİYE- SHABANİYE SECOND PİR, GRANDSON MOHAMMED TEVFİK EFFENDİ AND HİS HEDİYYETÜ S-SIBYAN Prof.Dr. Muhittin Eliaçık Kırıkkale Üniversitesi, Türkiye Özet Es-Seyyid Mustafa Çerkeşî Efendi Halvetiye Tarikatı Şa bâniye kolunun Pîr-i Sânîsi olarak bilinmektedir. Mustafa Çerkeşî Efendi nin üç oğlu olup, bunlardan Osman Vehbi Efendi, Çerkeşizadeler adlı bir ulema silsilesinin meydana gelmesine sebep olmuştur. Onun DA Muhammed Tevfik Efendi adında bir oğlu olup, son dönem Osmanlı ilmiye teşkilatında mühim görevlerde bulunmuş ve birçok eser kaleme almıştır. Bu bildiride onun eserlerinden çocuklara Arapça öğretmek amacıyla kaleme aldığı Arapça bir gramer kitapçığı mahiyetindeki Hediyyetü s-sıbyan adlı eseri tanıtılacaktır. Anahtar Sözcükler: Çerkeşî Mustafa Efendi, Pîr-i Sânî, Muhammed Tevfik Efendi, Hediyyetü s-sıbyan. Abstract Es-Sayyid Mustafa Cerkesi Effendi is known as Second Pir conjecture Shabaniyya arm of Sect Khalwatiyya. Mustafa Effendi has three sons. Osman Vehbi Efendi that one of his three sons, he is predecessor of Cherkeshizadahs, itself consists of a chain of scholars. He has a son named Mohammed Tewfik Effendi, the late-ottoman ilmiye organization found and wrote many important tasks. In this paper will introduce from his works named Hediyyetü's-sıbyân which was written to teach children Arabic, the nature of an Arabic grammar booklet. Key Words: Cherkeshi Mustafa Effendi, Pîr-i Sânî, Mohammed Tewfik Effendi, Hediyyetü s-sıbyan. GİRİŞ Es-Seyyid Mustafa Çerkeşî Efendi (1743-1814) Halvetiye Tarikatı Şa baniye kolunun pîr-i sânîsi olarak bilinmektedir. Bugün Çerkeş te Kadınşah Camii bitişiğindeki türbede medfun olup, babası Hacı Ali ve dedesi Vehbi Sultan, Abdulkadir Geylânî nin halifelerindendir. Vehbi Sultan ın Horasan bölgesinden geldiği, Çerkeş te yerleştiği rivayet edilmektedir. Mustafa Çerkeşî Efendi dünyaya geldiğinde, Nakşibendiye 179

180 Kastamonu Üniversitesi mürşitlerinden olan dedesi Vehbi Sultan ın kucağına verildiği, dedesinin de onu koklayıp okşadıktan sonra kulağına yaklaşıp dinleyerek: Bu çocuk, halveti, halveti diyor. İnşaallah Halvetiyye şeyhlerinin büyüklerinden olacaktır. dediği rivayet edilmektedir. Nitekim o da Halvetiye Tarikatının Şa baniyye kolu ikinci piri ve müceddidi olduğu gibi, bir de Halvetiliğin Çerkeşiyye şubesini kurmuştur. Bu şube son yarım asra kadar devam etmiştir. Mustafa Çerkeşî Efendi nin mürşidi Karabük e bağlı Zora köyünde yetişen Halveti-Şabani şeyhlerinden Şeyh El-Hac Mehmet Zoravi dir. Mustafa Efendi ondan tekmîl-i hâl ederek bilahare mürşidince icazet ve irşatla görevlendirilmiştir. Mustafa Efendi nin, devrin padişahı II.Mahmud a yöneltilen sorulara cevaben yazdığı Risale fi tahkiki t tasavvuf adlı eseri çok tanınmıştır. Mustafa Efendi, mensup olduğu Halvetî-Şa banî tarikatındaki yirmi şartı üçe (mürşide tam teslimiyet, mürşidden tövbe almak, zikir yapmak) indirmesi sebebiyle bu tarikatın pîr-i sânîsi olarak kabul edilmiştir. İrşad hayatında çok sayıda velî yetiştirmiş ve on sekiz kişiyi de hilafet ve irşadla görevlendirmiştir. Mustafa Çerkeşî Efendi nin üç oğlu olup, bunlardan Osman Vehbi Efendi, Çerkeşizadeler adlı bir ulema silsilesinin meydana gelmesine sebep olmuş ve bu şekilde tanınmıştır. 242 Osman Vehbi Efendi nin Muhammed Tevfik Efendi adında bir oğlu olup, son dönem Osmanlı ilmiye teşkilatında mühim görevlerde bulunmuş ve birçok eser kaleme almıştır. Bu bildiride onun eserlerinden çocuklara Arapça öğretmek amacıyla kaleme aldığı Arapça bir gramer kitapçığı mahiyetindeki Hediyyetü s-sıbyan adlı eseri tanıtılacaktır. ÇERKEŞÎZÂDE MUHAMMED TEVFİK EFENDİ Osmanlı ilmiye teşkilâtında yüksek görevlerde bulunmuş bir kimse ve aynı zamanda güçlü bir şair olup birçok ilim ve fikir adamı çıkarmış olan Çerkeşîzâdeler ailesinden gelmektedir. Yukarıda adı geçen Çerkeşî Mustafa Efendi nin oğlu Osman Vehbi Efendi nin oğlu olup 1826 da Ankara da doğmuş ve ilk tahsilini babasından almıştır. 1847 de yüksek öğrenim için İstanbul a giderek Vidinli Mustafa ve Hafız Seyyid Efendilerden dersler almış ve 1854 de icazet almaya hak kazanmıştır. Kadılık mesleğinde önce 1856 da Beşiktaş, iki yıl sonra Halep ve sonra sırayla Bursa, Kayseri, Balıkesir, Çankırı kadılıklarında bulunmuştur. 1866 da önemli bir kadılık olan Mısr-ı Kahire kadılığına getirilmiştir. İki yıl sonra Kastamonu Vilayeti 242 Osman Vehbi Efendi, babası Çerkeşî Mustafa Efendi nin ölümünden sonra Ankara ya yerleşerek şehrin tanınmış alimlerinden birisi olmuştur. Kendisi sûr-ı hümâyûn için 1834 de İstanbul a davet edildiğinde Sultan II.Mahmud tarafından ilmiye rütbelerinden İstanbul rüûsuyla taltif edilmiştir. Bu sırada sekiz yaşlarında olan oğlu Muhammed Tevfik Efendi de babasıyla birlikte İstanbul a gitmiştir. Çerkeşîzâdeler ailesinden Muhammed Tevfik Efendi ve oğlu nakibüleşraf Ahmed Muhtar Efendi, Osman Vehbi Efendi nin Mehmet Refî adlı oğlundan olan torunu Halil Halid Bey gibi, ünlü ilim ve fikir adamları çıkmıştır. (Bursalı M.Tahir, Osmanlı Müellifleri, 2000: I/55; Vicdani, 1338-41:72-77; N.Azamat, Kuşadalı İbrahim Halvetî, 1984, s.330; DİA,1993, s.272; A.Abdülkadiroğlu, İki Vesika, AÜİFD XXVIII, 1986, ss.338-48.)

müfettiş hükkamlığına atanmış, daha sonra 1870 de yine önemli bir kadılık olan Medine-i Münevvere kadılığına atanmıştır. Bu görevinin bitiminden sonra Ankara ya dönerek on iki yıl müderrislik yapmıştır. Bu zaman zarfında bir çok öğrenciye icazet vermiş, eserler yazmış ve yaptığı bazı önemli hizmetlerden dolayı üçüncü rütbeden bir kıt a Osmanlı nişanıyla taltif edilmiştir. 1880 de uhdesine İstanbul yüksek payesi ve ikinci rütbeden bir kıt a Mecîdî nişanı verilerek Mahkeme-i Teftiş müsteşarlığına atanmış, 1883 de de en önemli kadılık olan İstanbul kadılığına atanmıştır. Üç yıl İstanbul kadılığı yaptıktan sonra 1886 da Meclis-i Tedkîkât-ı Şer iyye üyeliği de eklenerek Rumeli kazaskerliği muavinliğine atanmış, aynı yıl Meclis-i Meşâyih Nezâreti başkanı olmuş, 1889 da Anadolu, ertesi yıl Rumeli kazaskerliği pâyelerini almış ve şeyhülislamlığın Meclis-i Müellefât Encümeni başkanlığına atanmıştır. Dedesinin tarikatına mensup olan Muhammed Tevfik Efendi 1893 de 67 yaşında vefat etmiş ve İstanbul Aksaray da Ekmel Dergâh ına defnedilmiştir. Oğlu Ahmed Muhtar Efendi nakîbü l-eşrâflık görevinde bulunmuştur. Şiirlerinde Tevfik mahlasını kullanmıştır. 243 Eserleri genellikle Arapça ve dinî konularda olup şunlardır: Meziyyet-i İslâmiyye (İstanbul 1306), Gâyetü l-beyân fî-ilmi l-mîzân (İstanbul 1306), Behcetü t-tarf fî-ilmi s-sarf (İstanbul 1308), İcmâl-i Nahv-i Arabî, Hediyyetü s-sıbyân (İstanbul 1308), Miftâhü l-akâid (İstanbul 1301), Levâyihü l-kudsiyye fî-fezâili Şeyhu Ekber (İstanbul 1303), Mecmûa-i Fezâil, el-itkân fî-tahkîki l-îmân, Tahkîk-i İdrâkât, Risâle fî-kabûli t-tevbe. Şerh-i Akâid-i Nesefî Tercümesindeki Hatâlara Dâir Risâle, Kasâid-i Tevfîk (1286 Şam, 1304 İstanbul). HEDİYYETÜ S-SIBYÂN Uzun yıllar medresede müderrislik yapmış olan M.Tevfik Efendi, anlattığı Arapça sarf ve nahiv konularını çocuklara bir ders kitabı hâlinde daha pratik biçimde anlatmak istemiş ve bu eserini bu amaçla bir hediye olarak hazırlamıştır. Sıbyân mekteplerinde öğrenim gören çocuklara verilen Arapça dersleri için hazırlanmış olan bu kitapçıkta, klasik ve pratik bir metodla belli başlıklar altında sarf ve nahiv konuları, emsile ve avâmil başlıkları altında anlatılmıştır. Eserin birinci bölümünde muhtelif emsile bapları, her biri 24 ayrı şekli ile birlikte örnekleriyle gösterilmiştir. İkinci bölümde avâmil konuları anlatılmış olup bu kısmın özeti şöyledir: avâmil yüz adet olup semâ î, kıyâsî, ma nevî olarak üçe ayrılır. Semâ î 91, kıyâsî 7, ma nevî 2 olup toplamı 100 dür. 91 tane olan semâ î 13 tür ve hurûf, esmâ,ef âl diye üç kısma ayrılır. Hurûf 41 kısım, 6 nev ; esmâ 22 kısım 3 nev ; ef âl 28 kısım 4 nev olmak üzere toplamı 91 kısım, 13 nev dir. Birinci nev, cer harfleri olup 17 dir:vâv, bâ, 243 M.Tevfik Efendi, Kasâid-i Tevfik, 1304, s.46; M.Tahir, Osmanlı Müellifleri, I, s.271, 2000; DİA, 1993, s.272. 181

Kastamonu Üniversitesi tâ, kâf, lâm, rubbe, münzü, müz, fî, alâ, hattâ, ilâ, câe, şâe, adâ, min, an, halâ. 2.bânın dokuz mânâsı olup:ilsâk, isti ânet, musâhabe, mukâbele, ta ziye, zarfiyye, zâide, tefdiye, kasemiyyedir. 3. minin beş mânâsı olup: ibtidâ-i gayet, tebyîn-i cins, teb îz, bi-ma nâ fî, zâidedir. 4. ilânın iki mânâsı olup: intihâ-i gayet, bi-ma nâ ma a-kalîldir. 5. fînin iki mânâsı olup: zarfiyye, bi-ma nâ alâ kalîldir. Zarfiyye de hakîkî, mecâzî şeklinde iki kısımdır. Lâmın beş mânâsı olup:temlik, tahsis, ta lîl, bi-ma nâ an, zâidedir. 6.rubbe, 7. alâ, 8. an, 9.kâf, 10.müz, 11.münzü,12. Hattâ, 13.vâv, 14.tâ-i kasem, 15.hâşâ, 16. adâ, 17.halâ. 244 2.nev : hurûf-ı müşebbehe-i bi l-fi l altıdır: inne, enne, keenne, lakinne, leyte, lealledir. Amelleri, isimlerini nasb, haberlerini ref etmektir 3.nev : leyseye müşâbih olan harfler ikidir: mâ, lâ. 4. nev : Müfred ismi nasb eden harfler yedidir: vâv, illâ, yâ, eyâ, heyâ, ey, hemze; bu beşi nidâ içindir. (Aradaki nev lere ait sayfalar yoktur) 11. nev : Ef âl-i mukâreb dörttür: asâ, kâde, kerebe, evşeke; amelleri, isimlerini ref, haberlerini nasb etmek olup, bir adı da ef âl-i nâkısa-i sugrâdır. 12.nev : ef âl-i medh ü zem: ni me, bi se, habbezâ, sâ e şeklinde dörttür. 13. nev 245 Bâblar, adetleri ve çekimler. Sarf bâbları 35 olup dört kısmı sülâsî mücerred, rubâî mücerred, sülâsî mezîdün-fîh, rubâî mezîdün-fîhtir ve buna aksâm-ı erbaa denilir. Sülâsî mücerred altı bâb, rubâî mücerred bir bâb, sülâsî mezîdün-fîh 25 bâb, rubâî mezîdün-fîh üç bâbtır. (3.dipnotta da belirtildiği üzere, eseri sadece tanıtma amacı güttüğümüzden ayrıntılara girilmemiştir.) HÂZÂ KİTÂB-I HEDİYYETÜ S-SIBYÂN Bismillahirrahmânirrahîm Hâzâ emsiletü l-muhtelifeti min-bâbi l-evvel nasara. yensuru. nasren. fe-hüve nâsırun. ve zâke mansûrun. lem yensur. lemmâ-yensur. mâ-yensuru. lâ-yensuru. len-yensure. li-yensur. lâ-yensur. unsur. lâ-tensur. mansarun. minsarun. nasraten. nisraten. nusayrun. nasriyyun. ensaru. nassârun. mâ-ensarahu. ve-ensır bihi. Fi lü l-mâzî ma lûm müfred müzekker gâ ib sahih sâlim sülâsî mücerred müte addî min-bâbi l-evvel ma nâsı yardım etdi bir gâ ib er geçmiş zamanda. -Hâzâ emsiletü l-muhtelifeti min-bâbi s-sânî darabe. yadribu. darben. fe-hüve dâribun. ve zâke madrûbun. lem yadrib. lemmâ-yadrib. mâ-yadribu. lâ-yadribu. len-yadribe. li-yadrib. lâ-yadrib. 244 Eserde örnekler ayrı ayrı gösterilmiştir. Biz eseri daha ziyade, tanıtma amacını güttüğümüzden ayrıntı ve örnekleri atladık. 245 Nüshada aradaki başlıklar atlanmış olup, müteakip sayfa aded-i ebvab-ı tasrif bahsi ile devam etmektedir. 182

ıdrib. lâ-tadrib. madribun. midrabun. darbeten. dirbaten. duraybun. darbiyyun. adrabu. darrâbun. mâ-edrabehu. ve-edrıb bihi. -Hâzâ emsiletü l-muhtelifeti min-bâbi s-sâlis feteha. yeftehu. fethen. fe-hüve fâtihun. ve zâke meftûhun. lem yeftah. lemmâ-yefteh. mâ-yeftehu. lâ-yeftehu. len-yefteha. li-yefteh. lâ-yefteh. ifteh. lâ-tefteh. meftehun. miftehun. fethaten. fithaten. fütayhun. fethiyyun. eftehu. fettâhun. mâ-eftehahu. ve-eftih bihi. -Hâzâ emsiletü l-muhtelifeti min-bâbi r-râbi 246 alime. ya lemu. ilmen ve ulûmen -Hâzâ emsiletü l-muhtelifeti min-bâbi l-hâmis hasüne. yahsünü. hüsnen. fe-hüve hâsinün -Hâzâ emsiletü l-muhtelifeti min-bâbi s-sâdis hasibe. yahsibu. hisâben. fe-hüve hâsibün -Hâzâ emsiletü l-muhtelifeti min-bâbi l-ef âli min-mezîdü l-fîhi s-sânî ekreme yükrimü. ikrâmen. fe-hüve mükrimün. ve zâke mükremün. lemyükrim. lemmâ-yükrim. mâ-yükrimü. lâ-yükrimü. len-yükrime. li-yükrim. lâ-yükrim. ekrim. lâ-tükrim. mükremün. ikrâmeten. ikrâmeten şedîdeten. ikrâmiyyün. eşeddü ikrâmen. mâ-eşedde ikrâmehu. ve eşdid bi-ikrâmihi. -Sekizinci tef îl bâbıdır. Hâzâ emsiletü l-muhtelifeti min-bâbi t-tef îl tavvefe 247. yutavvifu. tatvîfen. fe-hüve mutavvifün. ve zâke mutavvefün. lem-yutavvif. -Dokuzuncu mufâ ale bâbıdır. Hâzâ emsiletü l-muhtelifeti min-bâbi lmufâ ale kâtele 248.yukâtilü.mukâteleten ve kıtâlen ve kîtâlen.fe hüve mukâtilün.. -Onuncu tefe ül bâbıdır. Hâzâ emsiletü l-muhtelifeti min-bâbi t-tefe ül tefaddale 249. yetefaddalu. tafaddulen. fe hüve mutafâddılün.. -Onbirinci tefâ ul bâbıdır. Hâzâ emsiletü l-muhtelifeti min-bâbi t- tefâ ul tedârebe 250. yetedârebu. tedâruben. fe hüve mütedâribün -Onikinci infi âl bâbıdır. Hâzâ emsiletü l-muhtelifeti min-bâbi l- infi âl insarefe 251. yensarifu. insırâfen. fe hüve münsarifun -Onüçüncü ifti âl bâbıdır. Hâzâ emsiletü l-muhtelifeti min-bâbi l- ifti âl ihtekara 252.yahtekiru.ihtikâren. fe hüve muhtekirun -Ondördüncü if ilâl bâbıdır. Hâzâ emsiletü l-muhtelifeti min-bâbi lif ilâl ihmerre. 253 yahmerru.ihmirâren. fe hüve muhmerrun 246 Eserde emsile örnekleri ayrı ayrı gösterilmiştir. Ancak, bildirimizin amacı daha ziyade, eseri kısaca tanıtmak olduğundan, bu başlıktan sonra örneklere ve ayrıntılara ait kısımların çoğu atlanmış veya hiç verilmemiştir. 247 Ma nası tavaf etdi bir gaib er geçmiş zamanda 248 Ma nası katl etdi bir gaib er geçmiş zamanda 249 Ma nası artuk oldu ya ni ulu oldu bir gaib er geçmiş zamanda 250 Ma nası vuruşdu bir gaib er bir hazır kimesne ile geçmiş zamanda 251 Ma nası sarf eyledi bir gaib er geçmiş zamanda ey döndürdü ya bozdu. 252 Ma nası hark etdi bir gaib er geçmiş zamanda ya ni yakdı (manaya göre ihteraka olmalıydı). 183

Kastamonu Üniversitesi -Onbeşinci istif âl bâbıdır. Hâzâ emsiletü l-muhtelifeti min-bâbi l- istif âl istahrece. 254 yestahricu. İstihrâcen. fe hüve müstahricun -Onaltıncı if î âl bâbıdır. Hâzâ emsiletü l-muhtelifeti min-bâbi l- if î âl ihşevşene. 255 yahşevşinu. ihşîşânen.fe hüve muhşevşinün -Onyedinci if ivvâl bâbıdır. Hâzâ emsiletü l-muhtelifeti min-bâbi lif ivvâl iclevveze. 256 yeclevvizü. iclivvâzen. fe hüve müclevvizün -Onsekizinci if îlâl bâbıdır. Hâzâ emsiletü l-muhtelifeti min-bâbi l- if îlâl ihmârre. 257 yahmârru.ihmîrâren. fe hüve muhmârrun -Ondokuzuncu fa lele bâbıdır. Hâzâ emsiletü l-muhtelifeti min-bâbi lfa lele dahrece. 258 yudahricu.dahreceten.ve dihrâcen. fe hüve mudahricun -Yirminci tefa lele bâbıdır. Hâzâ emsiletü l-muhtelifeti min-bâbi tefa lele tedahrece. 259 yetedahrecu.tedahrücen.fe hüve mütedahricun -Yirmibirinci if anlele bâbıdır. Hâzâ emsiletü l-muhtelifeti min-bâbi if anlele ihranceme 260.yahrencimü. ihrincâmen. fe hüve muhrencimün -Yirmiikinci if allele bâbıdır. Hâzâ emsiletü l-muhtelifeti min-bâbi lif allele 261 -Yirmiüçüncü fa lele bâbıdır. Hâzâ emsiletin muhtelifetin min-bâbi fa lele -Yirmidördüncü fiv âl bâbıdır. Hâzâ emsiletin muhtelifetin min-bâbi lfiv âl -Yirmibeşinci fî âl bâbıdır. Hâzâ emsiletin muhtelifetin min-bâbi l- fî âl -Yirmialtıncıci fi vâl bâbıdır. Hâzâ emsiletin muhtelifetin min-bâbi lfiv âl cehvere. yücehvirü. cehvereten. ve cihvâren. fe-hüve mücehvirün. -Yirmiyedinci fi yâl bâbıdır. Hâzâ emsiletin muhtelifetin min-bâbi lfi yâl Hâzâ emsiletin muhtelifetin min-bâbi l- fi lâl. kalnese yukalnisü kalnesen.. -Yirmisekizinci fi lâ bâbıdır. Hâzâ emsiletin muhtelifetin min-bâbi lfi lâ -Yirmidokuzuncu tefa lele bâbıdır. Hâzihi emsiletin muhtelifetin min-bâbi tefa lele 253 Ma nası mübalağa ile kızardı bir gaib er geçmiş zamanda. 254 Ma nası çıkarmağı taleb etdi bir gaib er geçmiş zamanda. 255 Ma nası mübalağa ile ir oldu bir gaib er geçmiş zamanda. 256 Ma nası mübalağa ile yorgaladı bir gaib er geçmiş zamanda. 257 Ma nası ziyade mubalağa ile kızardı bir gaib er geçmiş zamanda. 258 Ma nası yuvarladı bir gaib er geçmiş zamanda. 259 Ma nası yuvarlandı bir gaib er geçmiş zamanda. 260 Ma nası ıhdı bir gaib er geçmiş zamanda ey çökdü. 261 Bu ve sonraki bapların emsilesini biz göstermedik. 184

-Otuzuncu tefev ale bâbıdır. Hâzihi emsiletin muhtelifetin min-bâbi t-t tefev ale -Otuzbirinci tefey ul bâbıdır. Hâzihi emsiletin muhtelifetin min-bâbi ttefey ul -Otuzikinci tefa vul bâbıdır. Hâzihi emsiletin muhtelifetin min-bâbi tefa vul -Otuzüçüncü tefa lâ bâbıdır. Hâzihi emsiletin muhtelifetin min-bâbi tefa lâ -Otuzdördüncü if inlâl bâbıdır. Hâzihi emsiletin muhtelifetin min-bâbi if inlâl -Otuzbeşinci if inlâ bâbıdır. Hâzihi emsiletin muhtelifetin min-bâbi lif inlâ HÂZÂ ADED-İ AVÂMİL BUDUR. Matlab-ı avâmil Bismillahirrahmânirrahîm Avâmil yüz. üç kısım: semâ î kıyâsî ma nevî. semâ î doksan bir, kıyâsî yedi, ma nevî iki mecmûı yüz. semâ î doksan bir, on üç nevi, üç kısmı: hurûf esmâ ef âl; hurûf kırk bir, altı nevi ; esmâ yirmi iki, üç nevi ; ef âl yirmi sekiz, dört nevi. mecmûı doksan bir, on üç nevi. Hurûf kırk bir, altı nevi. Nev -i evvel hurûf-ı cârre onyedi:vâvu bâu tâu kâfu lâmu rubbe münzü müz fî alâ hattâ ilâ câe şâe adâ min an halâ, amelleri cer. Evvelkisi bâ, dokuz ma nâsı var:ilsâk isti ânet musâhabe mukâbele ta ziye zarfiyye zâide tefdiye kasemiyye.ikincisi min beş ma nâsı var:ibtidâ-i gâyet.tebyîn-i cins.teb îz.bi-ma nâ fî.zâide. Üçüncüsü ilâ, iki ma nâsı var: intihâ-i gâyet bi-ma nâ ma a-kalîl. Dördüncüsü fî iki ma nâsı var zarfiyye bi-ma nâ alâ kalîl. Zarfiyye de iki kısım:hakîkî, mecâzî. hakîkîye misâl:el-mâu fî l-kûzi ve l-mâlu fi l-kîsi. Mecâzîye misâl:en-necâtu fi s-sıdki kemâ enne l-helâke fi l-kizbi.beşincisi lâm beş ma nâsı var:temlik, tahsis, ta lîl, bi-ma nâ an, iza stu mile,ma al-kavli,zâide.altıncısı rubbe.. Yedincisi: alâ.. Sekizincisi: an Dokuzuncusu:kâf..Onuncusu:müz, onbirincisi:münzü bu ikisinin birer manası var zamn-ı mazide ibtida gayet için. Onikincisi: hattâ..onüçüncüsü:vâvu kasem bâ-i kasem. Ondördüncüsü: tâu kasem. Onbeşincisi:hâşâ. Onaltıncısı: adâ. Onyedincisi:halâ Nev -i Sânî: hurûf-ı müşebbehe-i bi l-fi l altı:inne enne keenne lakinne leyte lealle amelleri ismlerin nasb haberlerin ref etmek Nev -i Sâlîs:leyseye müşâbih olan harfler iki: mâ lâ Nev -i râbi :ism-i müfredin nasb eden harfler yedi:vâv bi-mana maa illâ istisnâiyye yâ eyâ heyâ ey hemze bu beşi nidâ için Nev -i hâdî aşer:ef âl-i mukâreb dört: asâ.kâde.kerebe.evşeke, amelleri ismlerin ref haberlerin nasb etmek bunların bir adı dahi ef âl-i nâkısa-i sugrâ Nev -i sânî aşer: ef âl-i medh ü zem,dört:ni me, bi se, habbezâ, sâ e, amelleri lâm-ı ta rîf ile mu arref olan ism-i cinsi ref etmek; ni me ve habbezâ, bu ikisi medh içün, bi se ve sâe bu ikisi zemm içün. 185

Kastamonu Üniversitesi Nev -i sâlis aşer: 262 Hâzâ aded-i ebvâb-ı tasrif: Sarfın bâbları otuzbeş, dört kısmı sülâsî mücerred rubâî mücerred sülâsî mezîdün-fîh rubâî mezîdün-fîh;buna aksâm-ı erbaa dirler; aksâm-ı erbaadan Kısm-ı evvel: sülâsî mücerred altı bâb Kısm-ı sânî: rubâî mücerred bir bâb fa lele. Kısm-ı sâlis: sülâsî mezîdün-fîh yirmibeş bâb iki kısm; gayr-i mülhak. Mülhak olan dürsin gayr-i mülhak oniki bâb üç nev, nev -i evvel: mezîd sülâsî rubâî ya nî sülâsî üzerine bir harf ziyâde kılınıp mâzîsi dört harf üzerine olan üç bâb(if âl, tef îl, müfâ ale), nev -i sânî: mezîd sülâsî humâsî ya nî sülâsî üzerine iki harf ziyâde kılınıp mâzîsi beş harf üzerine olan beş bâb(infi âl, ifti âl, if ilâl, tefe ül, tefâ ül). nev -i sâlis: mezîd sülâsî südâsî ya nî sülâsî üzerine üç harf ziyâde kılınıp mâzîsi altı harf üzerine olan dört bâb(istif âl, if î âl, if ivvâl, if îlâl. iki de mülhak:if inlâl, if inlâ ). Kısm-ı râbi : rubâî mezîdün-fîh üç bâb iki nev, nev -i evvel mezîd-i rübâ î humâsî ya nî rübâ î üzerine bir harf ziyâde kılınıp mâzîsi beş harf üzerine olan bir bâb (tefa lele) nev -i sânî: mezîd-i rübâ î südâsî ya nî rübâ î üzerine iki harf ziyâde kılınıp mâzîsi altı harf üzerine olan iki bâb (if anlele, if allele). Temme bi-avnillahi te âlâ KAYNAKÇA Abdülkadiroğlu, A(1986), İki Vesika, AÜİFD XXVIII, Ankara. Azamat, N(1984), Kuşadalı İbrahim Halvetî, Osmanlı Araştırmaları IV, İstanbul. Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri(OM), Ankara 2000. Diyanet İslam Ansiklopedisi(DİA, 1993), Çerkeşî Mustafa Efendi, C.8, s.272, İstanbul. Kasâid-i Tevfik(1304), Mihran Matbaası, İstanbul. Lewis, Bernard(1993), Modern Türkiye nin Doğuşu (Çev. Metin Kıratlı), TTK Basımevi, Ankara. Müstakimzâde S.Sadeddin(1978), Devhatü l-meşâyih.ts. (maa zeyl. hz. Ahmed Rifat Efendi)İstanbul. 262 Nüshada aradaki başlıklar atlanmıştır. Müteakip sayfa aded-i ebvab-ı tasrif bahsinden devam etmektedir. 186