OSMANLI DÖNEMĐ ĐZMĐT CAMĐLERĐ Đlknur ERBAŞ * Hatice GÜÇLÜ NERGĐZ ** ÖZ Kocaeli, günümüzde bir sanayi kenti olarak tanınmaktadır. Kent ekonomisi 1960 lı yıllara kadar tarıma dayanmakta iken, sanayinin de gelişmesi ile kent farklı bir yönde gelişme göstermiştir. Ancak, bu durum kentin turizm değerlerinin çok fazla değerlendirilememesine de sebep olmuştur. Kocaeli, eski bir yerleşim yeridir, bu durum kentin farklı uygarlıklara da sahne olmasını sağlamıştır. Kocaeli turizm açısından değerli tarihi ve kültürel değerlere sahip önemli bir merkezdir. Tarih boyunca birçok kez istilaya uğrayan ve uğruna savaşlar yapılan Kocaeli; coğrafi konumu, Đstanbul iline olan yakınlığı, doğal limanı (Đzmit Körfezi), orman varlığı ve ulaşım imkanları nedeniyle bütün dönemlerde önemli bir cazibe merkezi olmuştur. Kocaeli nin çekicilikleri arasında kentin tarihi zenginlikleri içerisinde Đzmit ilçe merkezinde yer alan Osmanlı Dönemi ne ait camilerde yer almaktadır. Bu çalışmada, kültür turizmi kapsamında değerlendirilebilecek olan Đzmit ilçesinde yer alan Osmanlı Dönemi camileri incelenmiştir. Bu amaçla, ilçede yer alan bu eserlerin özelliklerine yer verilmiş ve kentin kültür turizmindeki önemine değinilmiştir. Anahtar Kelimeler: Fevziye Cami, Orhan Cami, Pertev Paşa Cami, Akça Cami, Kocaeli. GĐRĐŞ Şehirlerin kalkınmasında tarımın yerini sanayinin almasının ardından, günümüzde tek başına bir şehrin gelişiminde sanayinin tek başına yeterli olmadığı görülmektedir. Sanayinin yoğun bir kent olduğu Kocaeli ilinde bu sektörün göreli öneminin azalması ile yeni sektörlerden yararlanılma ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Bu açıdan incelendiğinde kente değer kazandıracak, kentin marka kent haline gelmesini sağlayacak sektörlerin başında ise turizm sektörü gelmektedir. Kocaeli ilindeki turizm potansiyeli incelendiğinde kentte doğal, tarihi ve kültürel turizm açısından önemli değerlerin bulunduğu saptanmaktadır. Turizmde şehirlerin pazarlanmasında ve marka kent haline gelmesinde kentte bulunan en önemli değerler göz önünde bulundurulmalıdır. Kocaeli ilini bu açıdan incelediğimizde Osmanlı dönemine ait camilerin oldukça önemli bir yere sahip olduğu tespit edilmektedir. Sanat tarihi açısından büyük öneme sahip bu eserlerin kültür turizminde bir arz kaynağı olarak değerlendirilebilmesi amacı ile Osmanlı dönemi Đzmit camilerinin incelenmesi hedeflenmiştir. * Öğr. Gör., Kocaeli Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi, Hereke/ Kocaeli, nur.erbas@hotmail.com. ** Yrd. Doç. Dr., Kocaeli Üniversitesi Derbent Turizm Đşletmeciliği ve Otelcilik Yüksekokulu, 41080 Derbent/ Kocaeli, hg.nergiz@kocaeli.edu.tr, hguclu@anadolu.edu.tr.
Bu amaçla bu çalışmada Đzmit ilçesinde yer alan Osmanlı dönemine ait camiler incelenmiş, kentin kültür turizminde Bursa ve Đstanbul gibi marka kent haline gelebilmesi amacı ile bazı öneriler getirilmiştir. KÜLTÜR TURĐZMĐ ve KOCAELĐ Kültürel ve tarihi varlıklar ideal bir turizm yapısı için talep yaratıcı sürdürülebilir faktörlerin başında yer almaktadır (Tosun ve Bilim 2005). Kültür turizminin ana kaynakları arasında toplumsal gelenek, görenek ve yaşam biçimleri; toplumsal düzeyde kabul görmüş kişiler, isimler, karakterler; mimari değeri olan yapılar, güzel sanatlar kapsamına giren eserler ve müzeler; her türlü kültür mirası ve doğal değerler yer alır (Smith 1977). Sanatsal ve tarihi yerler arasında yer alan camiler bir kentin en önemli bir kültürel değerleri arasındadır. Kültürel çekicilikleri görmek, kültür bazlı bilgi ve deneyimleri artırmak için girişilen geçici yer değiştirme faaliyeti kültür turizmi olarak ifade edilir (Richard 1996). Bir başka görüşe göre kültür turizmi; insanların geçmişteki yaşam tarzlarını görmeye doğru yönelmelerini ifade eder (Ondimu 2002: 1036). Đzmit ilçe merkezinde yer alan Osmanlı dönemi camilerinin kültür turizmi kapsamında değerlendirilmesi mümkündür. Bu camilere değer kazandıran en önemli özellik bu eserlerin Mimar Sinan tarafından yapılmış olmalarıdır. Sanayi şehri olarak bilinen Kocaeli nin turizmde sahip olduğu değerlerden ve avantajlarından yararlanılabilmesi gerekmektedir. Kocaeli nde kültür turizminden yararlanılması ile aynı zamanda kültür turizminin amaçlarını da gerçekleştirme fırsatı olacaktır. Bu amaçlar arasında, mevcut kültür değerlerini korumak, kaybolan kültürel değerleri yeniden canlandırmak ve yaşatmak, yerel halkta mekansal ve kültürel olarak bir bölge bilinci oluşturmak, altyapıyı ve üstyapıyı bölgenin kültürüne uygun geliştirmek ve önceliğin yerel halka verilmesini sağlamak yer almaktadır (Akoğlan Kozak ve Bahçe 2009: 149). Kültürün tamamlayıcı bölümü olan tarihi miras ulusları temsil eden önemli bir unsurdur. Macdonald (2006: 11) mirası kimliğin önemli bir kanıtı olarak ifade eder. Bu açıdan Đzmit te yer alan camiler bir kültürel bir miras olmasının yanı sıra, şehrin kimliğini yansıtan en önemli kanıtlardan biridir. Miras, sadece geçmişe ait kalıntılar değildir (Park 2010: 116). Aynı zamanda geleceğe ışık tutan ve bireylerin geleceklerini şekillendirme de bir rol üstlenen eserlerdir. Palmer (2005) kültürel mirasların turizmde değerlendirilmesi ile ulusların aidiyetlerini anlamak, düşünmek ve doğrulamalarını sağladığını ifade etmiştir. Dünya'nın önemli yollarının kavşak noktası durumunda olan Đzmit ve civarında tarih öncesi çağlardan yaklaşık olarak M.O. 3000'den itibaren insanların yaşamakta olduğu yapılan
araştırmalar sonucu ortaya çıkmıştır. Bu sebeple, eski bir yerleşim yeri olan Kocaeli kültür turizminde önemli pek çok esere sahiptir. Günümüze kadar devamlı iskan edilmiş olan Đzmit'e ait ilk deliller M.Ö. 12. yüzyıla dayanmaktadır. Bu tarihlerde Frigler bölgeyi ellerinde tutmuş, ardından Yunanistan'ın Megara şehrinden kendilerine yeni bir yer aramak için yola çıkan göçmen bir grup, şimdiki Başiskele mevkiinde Astakoz adını verdikleri şehri kurmuşlardır. Trakia kralı Lysimakhos'un Astakoz u tahrip ettirmesiyle bugünkü Đzmit'in de üzerinde bulunduğu yamaçlara Nikomedia adında yeni bir şehir kurulur. Sonrasında şehir M.Ö. 91-94 yıllarında Romalılara bağışlanır. M.S. 284 yılında Đmparator Diokletionus, Nikomedia'yı yeniden başkent yapar. Onun zamanında Nikomedia; Roma, Antakya, Đskenderiye'den sonra dünyanın 4'ncü büyük şehridir. 11. yy'ın son çeyreğinde Nikomedia, Selçuklular tarafından zapt edilir. I. Haçlı Seferi nde geri alınan Nikomedia, bir süre Latinlerin işgalinde kaldıktan sonra tekrar Selçuklulara geçer. Kent, en parlak dönemini Kanuni Sultan Süleyman döneminde yaşamıştır. Đstanbul un erzak, kereste ve yakacak odunu Đzmit ten tedarik edilmiştir. Anadolu dan gelen kervanlar Đzmit te dağılırdı, yükler burada bırakılıp gemilerle Đstanbul a devam edilirdi. Bu yüzdende bu kişileri barındıracak hanlar ve kervansaraylar bakımından zengin bir kentti (Tuğlacı 1985: 175). 1888 yılına kadar Đstanbul'a bağlı kalan Đzmit bu tarihten sonra ayrı bir kent olur. Đstiklal Harbi öncesi Đngiliz ve Yunan kuvvetlerinin işgalinde kalan şehir 28 Haziran 1921'de kurtarılmış, Cumhuriyetin ilanından sonra da Kocaeli vilayetinin merkezi olmuştur. Bugün ileri düzeyde sanayi ve endüstri kenti olan Kocaeli; çevresi ile demiryolu ve en gelişmiş karayoluna sahiptir. Bunun yanı sıra Derince ve Đzmit limanlarıyla da dünyanın dört bir yanına deniz yolu bağlantısı kurulmuştur. Yüzölçümü açısından küçük bir il olan Kocaeli, gerek sanayi sektöründeki üretim ve katma değer, gerekse bu sektörde çalışan insan açısından sadece Türkiye için değil, dünya için de ilginç bir örnektir. Doğal güzellikleri, plajları, yaylaları, kayak merkezi ve tarihi eserlerinin yanında Karadeniz ve Marmara denizine olan kıyıları, Kocaeli iline ticaret ve turizm açısından da ayrı bir önem kazandırmaktadır (http://www.kocaeli.bel.tr). ĐZMĐT CAMĐLERĐ Kente ait bir çok tarihi eser bulunup tarih boyunca da Đstanbul a yakınlığı, kervansarayların geçiş güzergahında olması gibi bir çok özelliğinden dolayı, daima iskan edilen bir yer olmuştur. Tüm camiler tarihsel değer taşır, bu değere sebep olan bir diğer unsur ise Đzmit camilerinin bir çoğunun Mimar Sinan ın eseri olarak gösterilmesinden kaynaklanmaktadır. Akça Cami
Đzmit merkezde, Akça Cami Caddesi nde yer alır. Cumhuriyet devrinde minare kaidesi dışında bütünüyle yenilenmiştir. Caminin olduğu yerde daha önce küçük kara planlı bir mescit vardır (Ürkmez 2007: 117). Yapıya adını veren Akça Đbrahim in Đzmit in fethine katılanlardan olması nedeniyle caminin ilk yapımının 1326 civarında olduğu düşünülmektedir. Minare kaidesi ise ilk devirden kalmadır (Ürkmez 2007: 121). Bu gün kare planlı kubbeli, caminin cephelerinde kot farkı gözlenmektedir. Kubbe kasnağı etrafında pencereler yer alıp, kubbede içinde ise son zamanda yapılmış kalem işi süslemeler yer alır. Mihrap nişi çinilerle kaplanmıştır. Mihrabın yanında yer alan minber ahşaptan yapılmıştır. Cami ana mekanın girişinde sağda mahfil solda ise kadınlar mahfiline çıkış merdivenleri yer alır. Cami içi 1967 yılında çinilerle kaplatılmıştır. Yapının içinde sonradan yapılan çini ve kalemişi süslemeler dikkat çeker. Akçakoca (Dere) Cami Cami kalenin eteklerinde, Akçakoca Mahallesi nde yer almaktadır. Mimari belli olmayan yapının Akçakoca tarafından 1327-1328 yıllarında yaptırdığı düşünülmektedir (http://www.varbak.com). Eğimli bir arazi üzerine inşa edilen caminin cephelerinde farklı yükseklikler oluşmuştur. Cami kapalı bir son cemaat yerine sahiptir. Đç kısımda düz ahşap çatı ile örtülen cami, dışarıdan kırma çatılıdır.minare ise tuğla dan inşa edilmiştir. Cami giriş cephesinin batısında mahfile çıkış yer alır. Cami içinde girişin iki yanında müezzin mahfilleri ve üstede kadınlar mahfili yer almaktadır. Mihrap nişi ise dışarıdan görülebilecek şekilde vurgulanmıştır. Mihrabın iki yanında ise birer adet sütün yer alır.sütunların üzerinde ise birer kandil benzeri kap formu işlenmiştir. bu nesneli bezeme haricinde mihrap nişi içerisindeki süslemeler yine 19.yy. özelliğini göstermektedir. Mihrabın içinde bir perde motifi ve ortasında madalyon vari bir sarkıt yer alır. Mihrabın iki yanında yer alan sütunlar, üst ve alt pencereler ile bir simetri oluşturulmuştur. Minber geç dönem özelliği gösterip, ahşaptan yapılmış ve üzeri boyanmıştır (Ürkmez 2007: 111). Minare tek şerefeli ve tuğladan olup, 1999 depreminde yıkılan külah kısmı halen daha yapılmamıştır. Alaca Mescit (Gümüşlüoğlu Camisi) (Merkez) Kocaeli Hacı Hasan Mahallesi, Hasan Kasım Yokuşu yanında, bulunan bu caminin Bizans çağında yapılmış olan Justinianus sarayının kalıntıları üzerine kurulmuştur. Caminin beyaz zemin üzerine lacivert renkte sülüs yazılı çini kitabesinden El Hac Bin Mehmet Gümüş zade tarafından 1598-1599 yıllarında yapıldığı öğrenilmektedir. Cami zamanla onarılmış iki yanı
ile arka cephesine eklemeler yapılmıştır. Bugünkü hali ile ahşap çatı ile örtülüdür (http://www.varbak.com). Yapının banisi olan Gümüşoğlu Konağı da caminin 150 m. batısındadır.yapının aslı kare planlı olup sonrasında yapılan eklemelerle dikdörtgen plana çevrilmiştir (Ürkmez 2007: 139-141). Giriş kapısının iki yanında dikdörtgen üzerinde ise yuvarlak kemerli pencereler yer alır.bu pencere düzenini yapının diğer cephelerinde de görmekteyiz. Yapının zaman içerisinde geçirdiği yenilikler her alanda göze çarpmaktadır. Đç mekana girişinin iki yanında kapalı bölümler yer alır. Yapı içeriden yine ahşap tavanla örtülüdür.mihrap boyanmış olup, istiridye bir kavsaraya sahiptir. Üzerinde vitray yuvarlak pencere yer alır. Minberde yine son dönemde yapılıp orijinal değildir (Ürkmez 2007: 141). Harim girişinde yer alan bezemeli kitabe dikkat çekicidir. Çini kitabe üç satırdan oluşup, yazının etrafı bitkisel bezemelerle süslenmiştir. Yapının minaresi kare bir kaide üzerine silindirik olarak yükselmektedir. Yapının ilk onarımı 1963 yılında vakıflar genel müdürlüğü tarafından yapılmıştır. Đkinci onarım ise 1999 depremi sonrasında, 2006 yılında bitirilen onarımdır (Ürkmez 2007: 142). Arapzade Cami Hacı Hızır mahallesinde yer alan cami benzer diğer camiler gibi araziden dolayı yükseltilerek yapılmıştır. Binanın dışında doğu cephesinde (girişin solunda) kadınlar mahfiline çıkış yapının dışından merdivenler ile sağlanır. Caminin çoğu bölümü zaman içerisinde yenilenmiş olmakla beraber çokgen bir kaide üzerine oturan kubbeye sahiptir. Yapı minaresi orijinaldir (Tuğlacı 1985: 176). Minarenin kaidesi kadınlar mahfiline giriş kapısının hemen yanında yer alır. Alt ve üst kat cephelerinde yuvarlak kemerli pencereler kullanılmıştır. Fevziye (Mehmet Bey) Cami Bu gün Hürriyet caddesi üzerinde yer alan cami Kanuni Sultan Süleyman ın damadı Rüstem Paşa nın Kethüdası Mehmet Bey adına 1576 da yapılmıştır. Tarihi boyunca depremler ve yangın gibi afetlere maruz kalmıştır. 1719 da deprem geçiren cami 1757 de yangın ile tamamen yanmış ve Hacı Halil Ağa vasıtasıyla yenide inşa edilmiştir. 1837 de geçirdiği yangın sonrasında ise Kaptanı Derya Fevzi Paşa tarafından cami yeniden yapılmıştır. Bu günkü adını da buradan almıştır. 1894 yılında geçirdiği deprem sonrasında Abdulhamit in isteği doğrultusunda yıktırılıp yeniden yapılmıştır. 1897 yılında bitirilen cami Abdulhamit Han ın Cülüs günü ibadete açılmıştır. 1999 depreminde minaresi yıkılıp camide de ağır hasar oluşunca 2002 yılında cami yıkılıp tekrar yapılmıştır. Son yapım Đzmit halkı ile cami derneğinin katkıları ile Bursa Kültür ve
Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından aslına uygun proje ile yeniden yapılmıştır 1. 1894 Depremi öncesinde ki yapının mekan tasarımı bugünkü camiye benzemektedir. Ancak üst örtü ve pencerelerde farklılıklar vardır (Kaya 2009: 116). Arazinin durumundan dolayı yarı fevkani olarak yapılan bina ön giriş yönünden düz bir girişi arka tarafta ise bir bodrum katına sahiptir. Cami dikdörtgen planlı olup, kapalı bir son cemaat yerine sahiptir. Yapı alt ve üst kattan oluşan çift sıra pencerelere sahiptir. Giriş cephesinin ortasında cami giriş kapısı yer alır. Kapının üstünde ise üçgen bir alınlık ve ortasında bir madalyon motifi ilgi çekicidir. Güney cephesinde mihrap çıkıntısı görülebilmektedir. Cami girişinden sonra son cemaat yerine geçilir. Buranın da üzeri ahşap ile örtülüdür. Son cemaat yerinin solundan kadınlar mahviline çıkılmaktadır. Harimin üzeri kubbe ile örtülüp kalemişi süslemelere sahiptir. Mihrap oldukça sade tutulmuş mihrap içini çeviren mermer küçük sütünceler ve mihrabın iki yanında birer yazı kuşağı yer alır. Bunların yanında mermerden sütunlar üzerlerinde de vazo içinde çiçek motifinden oluşan süslemeler yer alır. Mihrabın sağında yer alan minber ahşaptan olup, korkuluklarında ajur tekniği kullanılmıştır. Mihrabın solunda ise ahşaptan bir vaaz kürsüsü yer alır. Hüseyin Paşa Cami Kocaeli Çukurbağ Mahallesi nde bulunan bu camiyi Sultan III.Selim in süt kardeşi Kaptan-ı Derya Küçük Hüseyin Paşa tarafından yaptırılmıştır (http://www.varbak.com). Caminin yapım tarihi olarak 1767 verilmektedir. Yapı geçirdiği onarımlar sonrasında orijinal şeklini koruyamamıştır (Tuğlacı 1985: 176). Cami, dikdörtgen planlı olup, kuzeyine sonradan ilave edilen bölüm;betonarme olarak yapılmıştır. Üst bölüm kırma çatıdır (Kaya 2009: 121). Kadınlar mahfiline çıkış, cephenin batısında yer alan kapıda sağlanmaktadır. Girişin iki yanında birer mahfil ve bunların hemen üzerinde kadınlar mahfili yer alır. Kadınlar mahfilinin orta kısmı yarım daire biçiminde dışarıya doğru taşırılmıştır. Minare kaidesi yapının içerisinde kalmış ve içerisinden de görülebilmektedir. Cami içerisi düz ahşap tavan ile örtülü olup, ortada küçük bir kubbe yer alır. Kubbe fonksiyonel olmayıp, kubbe içi bitkisel bezemelerle süslenmiştir. Mihrap oldukça sadedir. Mihrap nişi beyaza boyanmış süslemeler ise mihrap nişi etrafında yer almaktadır. Mihrabın hemen yanında ahşap minber ise farklı bir görünüme sahiptir. 1 Đzmit Fevziye ve Tepecik Camileri Koruma Derneği nin cami girişine astıkları tabelada yazılıdır.
II. Dünya Savaşı yıllarında bir süre askerlere tahsis edilmiş, savaşın sonrasında da halk tarafından onarılıp ibadete açılmıştır. Bugünkü durumu ile mimari yönden fazla bir özelliği bulunmamaktadır (http://www.varbak.com). Đmaret Cami Tepecik mahallesinde yer alan Cami Tersane banisi defterdar Abdüsselam efendi tarafından yaptırılmıştır. Pars Tuğlacı,yapının, Abdüsselam efendinin kendine ait olan arazi üzerine 1530 yıllarında yaptırıldığını söylese de (Tuğlacı 1985: 177). Cami giriş kapısında 1518-1524 tarihleri yer alır. Caminin Mimar Sinan a yaptırıldığı, yapının Sinan ın ilk eseri olduğu gibi bilgiler mevcuttur.ancak günümüzde eski cami yıkılıp yerine yenisi inşa edilmiştir (Yüce 1998: 29) Engin Ürkmez ise yapının birçok onarım geçirdiği 16.yüzyıla tarihlendirilen yapıyı mimar Sinan ın onardığını yazmaktadır (Ürkmez 2007: 135). Vakıf kayıtlarından bu caminin daha önce yapıldığı ve Mimar Sinan tarafından genişletilerek yenilendiği öğrenilmektedir (http://www.varbak.com). Caminin kubbesi 1776 yılı depreminde yıkılmıştır. 1872 yılında Altıncıoğlu Hatice Hanım tarafından onarım yapılmıştır (Öztüre 1981: 215 ). Caminin doğu bölümünde yer alan dikdörtgen bölüm ise,19.yy da yapılan onarım sırasında ilave edilmiştir (Kaya 2009: 119). Caminin üzeri ahşap çatı ile örtülüdür. Bugün caminin kuzey cephesi kolordu binasına bitişik durumdadır. Dikdörtgen planlı cami ye sonradan eklendiği düşünülen mekanlar mevcuttur. Çift girişe sahip olan yapının mihrap çıkıntısı dışarıdan belli olmaktadır. Yapının doğu kısmında yer alan girişin olduğu bölümde abdesthane kısmı yer alır. Mahfile çıkışında yer aldığı bu bölümde iki adet kapı bulunur.tavan ahşap kaplı olup ortasında küçük boyutlu bir kubbe yer alır.yarım daire biçimindeki mihrap yağlı boya ile boyanmıştır. Mihrabın sağında yer alan minberde son dönemde yapılmış ve ahşaptandır (Ürkmez 2007: 135) Orhan Cami Cami şehre hakim bir tepede eski kentin bulunduğu, iç kalenin ortasında, Orhan mahallesinde yer almaktadır. Şehzade Süleyman Paşa tarafından 1332 yılında yaptırılmıştır (Tuğlacı 1985: 176). Caminin mimarı bilinmemektedir. Ancak, 1840 da Sultan Mecit ve Rıfat Paşa zamanında oldukça büyük bir değişime uğradığı bilinmektedir (Ürkmez 2007: 95). Aynı zamanda pars tuğracı yapının 1849 ve 1894 yıllarında onarım gördüğünü söyler (Tuğlacı 1985: 176). Cami tek şerefeli minaresi 1840 yılında onarımda yapılmış ve 1999 depreminde tekrar yıkılmıştır (Ürkmez 2007: 104). Đzmit te ki diğer yapılar gibi, bu cami de 1999 depreminde ağır hasar alıp 2004 yılında tekrar ibadete açılmıştır
Zaman içinde tahrip olan cami, 19.yy da yapılan onarımda orijinal durumundan oldukça uzaklaşmıştır. Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivindeki kayıtlarda cami Orhan Gazi nin evkafı arasında gösterilmiştir. Sultan Abdülmecit döneminde yapılan onarım kitabesinde de Süleyman Paşa nın ismi bulunmaktadır. cami dikdörtgen planlı bir yapı olup, moloz taştan yapılmıştır. Sonraki yıllarda, 1843 te ahşap son cemaat yeri ile hünkar mahfili eklenmiştir. Büyük olasılıkla cami, orijinal temelleri üzerine aynı planda yeniden yapılmıştır (http://www.varbak.com). Cami girişinde ahşaptan üzeri kapalı bir son cemaat yeri bulunmaktadır. Sonrasında bu cephe ahşap kaplanmıştır. Camide son cemaat yerinin de bulunduğu, kuzeydeki kapıdan girildikten sonra harime geçişi sağlayan kapıya ulaşılır. Girişin solunda ise kadınlar mahfiline çıkış merdivenleri yer alır. Yapının iç kısmında yer alan süslemeler oldukça ilginçtir. girişin kuzeyinde hünkar mahfili, aynı doğrultuda alt kısımda müezzin mahfili,yer alır. Kubbe dört ahşap sütun üzerine oturmaktadır.kubbe süslemesi oldukça orijinal olup, kalemişi tekniğinin de kullanıldığı, altın yaldız ve mavi rengin hakim olduğu kubbe ortasında güneş ışınları,ya da yıldız vari ışınsal bir süsleme altında küçük rozetler ve eteğine doğru bir balık pulu yada damla olarak adlandırılan benzerine az rastlanır bir kubbe süsleme programıyla karşılaşılmaktadır Girişin hemen karşısında güney duvarın da mihrap ve hemen sağında minber yer alır. Mihrap yuvarlak bir kemerle çevrili, yarım daire biçimindedir. mihrap nişinin içinde geç dönemde yapılan süslemeler dikkati çeker. Yanlardan tutturulmuş bir perde motifi ve bunun ortasından sarkan bir kandil motifi yer alır. Mihrabın üst kısmında yeşil zemin üzerinde yazı bulunmaktadır. Minber ahşaptan yapılmış olup yan taraflarında ve korkuluklarda yine geç döneme ait bitkisel bezemeler yer alır. Benzer süslemeler vaaz kürsüsünde de görülmektedir. Engin Ürkmez kitabında buradaki süslemelerin 2004 onarımın da üzerindeki yağlıboyalar kazınarak ortaya çıkarılmış olduğunu yazmaktadır (Ürkmez 2007: 99). Cami Đzmit in en eski camilerinden biri olma özelliğin yanı sıra farklı özelliklere de sahiptir. Örneğin caminin üst katında yer alan mahfil hünkarın geldiğinde dinlendiği, Đzmit i seyrettiği odaların olduğu bölümdür (Ürkmez 2007: 99, 102). Caminin bir diğer özelliği de her Cuma Orhan Gazi nin kılıcı ile birlikte burada hutbeye çıkmasıdır. Sonrasında ise bu gelenek devam etmiştir (Ürkmez 2007: 104). Caminin bu gün ayakta olmayan medresesinde yine Orhan Gazi tarafından yaptırıldığı düşünülmektedir (Ürkmez 2007: 105).
Pertev Paşa (Yeni Cuma) Cami Bu gün Yeni Cuma Mahallesinde yer alan külliyenin Yapımı 1546 dır (Yüce 1998: 29). Vezirlerden Pertev Mehmet Paşa nın Đzmit te sancak beyliği yaptığı dönemde başlattığı ancak bitimini göremediği camidir (Öztüre 1981: 100). Rumeli beylerbeyi Pertev Paşa (Ölümü 1572) Vakfı olarak yaptırılmıştır (Tuğlacı 1985: 176). Cami, çeşme, hamam, medrese, kervansaray ve aşhaneden oluşan bölümleri ile bir külliye içerisindedir. Külliyeden günümüze fazla bir yapı kalmasa da cami oldukça iyi durumdadır. Menzil külliyesi olan yapı daha ziyade Osmanlı ordusunun geçiş güzergahında olması nedeniyle orduya da hizmet eden bir yapıydı. Külliye Mimar Sinan ın eseri olarak kabul edilir (Yüce 1998: 19). Yüksek duvarlarla çevrili avlu içinde yer alan camide 12 kenarlı şadırvan yer alır. Güney batı köşesinde ise iki kısımdan oluşan çeşme yer alır. Üzeri örtülü bir son cemaat mahalline sahiptir. Cami tek kubbeli olup, yüksek bir kasnak üzerine oturan kubbe etrafında 24 pencere yer alır. Cami, yapıldığı devrin özelliklerini taşır. Avlu kapısı üzerinde Camii Şerifi Pertev Mehmet Paşa Sene 987 yazısı vardır. Zaman içerisinde yapı bazı onarımlar görmüştür. Bunlardan 1546 içindeki süslemeler ve nakışları kısmen onarım görmüştür. Minare külahı değiştirilmiştir (Yüce 1998: 29). Girişte çift revaklı bir son cemaat yeri ile karşılaşılmaktadır. Günümüzde cami ana mekan girişinin hemen sağında oldukça dar bir alandan kadınlar mahfiline giriş verilse de kullanışlı olmamasından dolayı fazla tercih edilmemektedir. Üst katta ise oldukça geniş bir kadınlar mahfili yer alır. Camide süsleme olarak taş, kalem işi, vitray gibi farklı bezeme teknik ve malzemeleri kullanılmıştır beden duvarlarına açılan pencereler ise vitraylarla hareketlendirilmiştir. Kubbeye geçişte kullanılan tromplarda ve kubbe yine bitkisel bezemelerle süslenmiştir. Yapıda mihrap mermerden olup, mihrap nişi mukarnaslıdır. Mihrap kenarlarında ise sütünceler yer alır.mihrap nişini iki yanında yer alan gülbezekler yine farklı renklerle hareketlendirilmiştir. Minber ise renkli mermerden yapılmıştır. Minber yan aynalıkları ortasında rozetler yer alır.korkuluklarda ise ajurlar dikkat çeker. Camideki mermer işlerinin yanı sıra ahşap işçiliği de ileri bir düzeydedir. Özellikle kündekari tekniğinde yapılmış kapı kanatları önemlidir.pencere kanatlarında ise sedef kullanılmıştır (Ürkmez 2007: 76). Urgancı Ahmet Çelebi (Baç) Cami
Paç mevkiinde çınarlı mahallesinde yer alan caminin ilk yapım tarihi belli değildir.orijinal halinden kalan kısımlar minare,son cemaat yeri kuzey duvarıdır (Tuğlacı 1985: 176). Camiyi yaptıran Urgancı Mehmet Çelebi dir. Yapının günümüze ulaşan bir kitabesi bulunmadığından yapım tarihi ve mimarı bilinmemektedir. Bu cami şehrin dış surlarının doğu kapısı yakınında olduğundan ve buradan geçen kervanlardan rüsum (baç) alındığından banisinin ismi yerine halk arasında Baç Camisi olarak tanınmıştır. Buna dayanılarak caminin XVI. yüzyılda yapıldığı sanılmaktadır (http://www.varbak.com). Caminin yerinde eskiden ahşap bir cami mevcutken, 1928-1929 yılındaki yangından sonra 1933 te bu günkü cami yapılmıştır (Ürkmez 2007: 166). Kare planlı yapı kagir olup, orijinalliğini koruyamamıştır. Üst örtü olarak da dışarıdan kırma çatı ile örtülüdür. Yapıya batı cephesinden girilmektedir. Yapının kuzeyinde ilk son cemaat yerine oradan da ikinci son cemaat yerine geçilir (Ürkmez 2007: 167). Bu mekanın sağından kadınlar mahfilinin merdivenleri yer alır. Oldukça geniş bir alana sahip kadınlar mahfili harimin iki yanında da yine iki ayrı dikdörtgen bölümler yer alır. Orta mekanın üzeri ahşap çatı olup,ortada kubbe yer alır. Kubbe dışarıdan belli olmayıp süsleme amaçlı yapılmıştır. Cami içerisi süsleme bakımından oldukça sade tutulmuştur. Mihrabı ve minberinde de aynı sadelik dikkati çeker. Minber korkuluklarında ajur işi bezemeler görülmektedir.kubbe iç süslemesinde bazı rozetlerle hareketlendirilmeye çalışılmıştır Üstte kırma çatı ile örtülüdür (Kaya 2009: 121). Yapı bir çok onarım geçirmişse de 1933 yılındaki onarım oldukça geniş çaplıdır (Ürkmez 2007: 169). Mihrap çok sade olup, minberde de benzer sadelik görünmektedir. Korkuluk kısmı ajurlu olup günümüzde beyaza boyanmıştır. Minare de orijinal olmayıp, bir çok kez elden geçirilmiştir. Kare bir kaide üzerine oturan minare silindirik gövdeli olup petek külahla son bulur. Yalı Cami Bu gün Halkevi Meydanında yer alan cami, Đzmit Vakıflar Müdürlüğü Hayrat Kütüğü ndeki bilgilere göre Çalık Ahmet 1907 yılında yaptırılmıştır. Kitabesi bulunmamaktadır (http://www.varbak.com). Bazı kayıtlarda caminin Çalık Ahmet adına şehir halkı tarafından bitirildiği yazılıdır. Yapım tarihi olarak 1703 verilmektedir. 1894 yılı depreminde minaresi dışında tamamen yıkılan cami tekrar yapılmıştır. Yapı 19.ve 20. yy ın ortasında iki onarım geçirmiştir (Ürkmez 2007: 150-153).
Caminin cephesinde yer alan dışa taşkın mihrap dikkat çekmektedir. Cami içinde kalem işi süslemeler ağırlıktadır.son dönemde yapılan kalem işi bezemelerle süslü mihrabın iki yanında yüksek sivri kemerli pencereler yer alır. Mihrabın yanında bulunan minber ahşaptan yapılmış ve oldukça sadedir. Cami son şeklini 1894 depreminden sonra almıştır. 1999 da ise eski şekli korunarak yenilenmiştir (Kaya 2009: 119). Cami ana girişinin iki yanında mahviller yer alır. Girişin solunda ise kadınlar mahfiline çıkış bulunmaktadır. Kadınlar mahvili ahşap korkuluklarla çevrilmiştir. Cami içi düz ahşap çatı ile örtülü olup ortasına küçük bir kubbe bulunur. Burada yer alan kubbenin fonksiyonel bir görevi yoktur. Tıpkı mihrapta olduğu gibi kubbe içinde de kalem işi süslemeler görülmektedir. Günümüzde cami Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından tescillenerek koruma altına alınmıştır. Yumurtacı (Hacı Hasan) Cami Sırrı Paşa Caddesi nde yer alan cami, küçük ölçekli olup, dikdörtgen bir plan arzeder. Đnşa tarihi olarak 1631 gösterilmektedir (Ürkmez 2007: 145). Meyilli bir arazi üzerine inşa edilen yapı cepheleri arasında kot farkı oluşmuş, eğim nedeniyle yapı yükseltilmiştir. Kadınlar mahfiline giriş dışarıdan cami giriş cephesinin solundan verilmiştir. Yapı içerisi ahşap çatılı olup, girişin karşısında mihrap nişi yer alır. Mukarnaslı kavsaraya sahip mihrap yine yarım daire formundadır. Mihrap nişi yanlardan kademeli olarak yukarıdan aşağıya doğru genişletilmiş ve mukarnaslarda boyamaya gidilerek hareketlendirilmiştir. Mihrabın yanında yer alan minber ahşap olup, üzerinde ahşap süslemeler yer almaktadır.günümüzde üzeri yine boyanmıştır. Kadınlar mahfilinin bulunduğu kısım, ahşap kafesler ile çevrelenip üzerleri beyaz boya ile boyanmıştır. Minare ise batı cephesinde yer alıp minarede bir çok kez elden geçmiştir. SONUÇ Bu çalışmada, Đzmit ilçesinde yer alan Osmanlı dönemine ait camilerin bir bölümü incelenmiştir. Sadece bu kapsamda ele alınan 12 eser, bölgenin kültürel ve tarihi miras varlıkları açısından oldukça zengin olduğunu ortaya koymaktadır. Zaman içinde yok olma tehlikesi ile karşı karşıya kalan bu eserlerin korunması temel çalışmalardan biri olmak zorundadır. Kocaeli nin kültür turizminde sahip olduğu değerlerin en kısa sürede özelliklerinin belirlenmesi ve gerekli koruma planlarının devreye konulması gerekmektedir. Mimar Sinan tarafından yapılmış olan bu eserlerin gelecek nesillere bozulmadan aktarılabilmesi büyük önem taşımaktadır. Kültürel mirasının önemli bir bölümünü son 30 yıl içinde kaybeden Türkiye nin koruma konusundaki en önemli sorunlarından biri tercihlerde
yaşanan geçmiş ve gelecek arasındaki karşıtlık tartışmalarıdır (Yağcı ve Bilim 2005: 33). Bu sebeple Kocaeli nde yer alan kültürel değerlerin bir kültür politikası kapsamında incelenerek, Kocaeli nin kültür turizminde Bursa ve Đstanbul illeri ile rekabet edebilir hale gelebilmesinde bu eserlerin değerlendirilmesi gerekmektedir. Đzmit ilçesinde yer alan tarihi ve kültürel değerlerden en önemlisi olan camilerden turizmde daha fazla yararlanabilmek için tüm çalışmaların bir plan dahilinde yürütülmesi gerekmektedir. Yörede turizmin gelişmesi bir sanayi şehri olarak bilinen Kocaeli nin farklı alanlarda da gelişmesi ve gelir elde etmesinde önemli bir role sahiptir. KAYNAKLAR Akoğlan Kozak, M. ve A. S. Bahçe. (2009). Özel Đlgi Turizmi. Ankara: Detay Yayıncılık. Kaya, Ş. (2009). Tanzimat tan Cumhuriyet Đzmit Kenti(1839-1938). Kocaeli: Kocaeli Büyük Şehir Belediyesi. Macdonald, S. (2006). Undesirable Heritage: Fascist Material Culture and Historical Consciousness in Nuremberg, International Journal of Heritage Studies, 12 (1): 9-28. Ondimu, K. I. (2002). Cultural Tourism in Kenya, Annals of Tourism Research, 29 (4): 1036-1047. Öztüre, A. (1981). Resim Fotoğraf Belgelerle Đzmit Tarihi /Nicomedia. Palmer, C. A. (2005). An Ethnography of Englishness: Experiencing Identity Through Tourism, Annals of Tourism Research, 32 (1): 7-27. Park, H. Y. (2010). Heritage Tourism: Emotional Journeys into Nationhood, Annals of Tourism Research, 37 (1): 116-135. Richard, G. (1996). Cultural Tourism in Europea. England: Cab. International. Smith, V. L. (1977). Hosts and Guests. Phladelphia: University of Pennsylvania Press. Tosun, C. ve Y. Bilim. (2005). Hatay Yöresi nin Kültürel ve Tarihi Varlıklarının Turizm Açısından Değerlendirilmesi, Tarihi ve Kültürel Çekicilikleri Açısından Türkiye Turizminin Dünya Turizmindeki Yeri 4. Ulusal Sempozyumu, Đzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi. Tuğlacı, P. (1985). Osmanlı Şehirleri. Đstanbul: Milliyet Yayınları. Ürkmez, E. (2007). Đzmit'te Türk Eserleri. Kocaeli. Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları. Yağcı, Ö. ve Z. Bingöl. (2005). Kültür Varlıklarının Turizm Amaçlı Kullanımı Frig Vadisi Örneği, SOĐD Seyahat ve Otel Đşletmeciliği Dergisi, 2 (4):31-36. Yüce, R. (1998). Đzmit ve Çevresel Tarihi : Kocaeli ve 1950 ye Kadar Sakarya Tarihsel Notlar ve Anılar. Đzmit: Đzmit Rotary Kulübü.
Internet Kaynakları http://www.kocaeli.bel.tr adresindeki Kocaeli kısmındaki bilgilerden yararlanılmıştır (Erişim Tarihi: 25.01.2010). http://www.varbak.com adresindeki TÜRKĐYEM Bölgeler Şehirler Özel bölümünde yer alan Kocaeli ilindeki Kocaeli Cami ve Mescitleri ndeki bilgilerden yararlanılmıştır (Erişim Tarihi: 25.01.2010).