ULUDAĞ (BURSA) DAKĠ YABAN MERSĠNĠ (Vaccinium myrtillus L) POPÜLASYONLARI ÜZERĠNDE ĠNCELEMELER Cihat TÜRKBEN 1 Erdoğan BARUT 1 Hulusi MALYER 2 Bige KARAMAN 3 Erdem DURGUT 4 1 Uludağ Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Bursa 2 Uludağ Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Bursa 3 Uludağ Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Gıda Mühendisliği Bölümü, Bursa 4 Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarım İl Müdürlüğü, Bursa ÖZET Bu çalışma, 2005 yılında Bursa-Uludağ da yayılışı saptanan Çoban üzümü veya yaban mersini olarak bilinen Vaccinium myrtillus L. popülasyonlarının durumunu tespit etmek amacıyla gerçekleştirilmiştir. Bu nedenle, türün Uludağ ın farklı bölgelerinden (Kirazlıyayla, Sarıalan, Çobankaya, Bakacak ve Alaçam) alınan örnekleri üzerinde incelemeler yapılmıştır. Çalışmada yaban mersininin tanımı, yayılışı, ekolojisi ve toprak yapıları hakkında bilgiler verilmiştir. Ayrıca bu bitkilerden meyve örnekleri alınarak, bazı fiziksel (100 tane ağırlığı, meyve rengi) ve kimyasal (askorbik asit, toplam asit, ph ve suda çözünür kuru madde) analizler yapılmıştır. Uludağ ın farklı bölgelerinde yapılan gözlemler sonucunda bitkinin, dağın kuzey yönündeki nemli bölgelerde, 1250-1900 m yüksekliklerde ve çoğunlukla göknar (Abies nordmanniana subsp. bornmüelleriana) ağaçları altında yoğun popülasyonlar halinde yayılış göstermektedir. Bitkinin incelenen populasyonlarındaki toprakların ph düzeyinin 4.9-6.6 arsında değiştiği görülmüştür. Bu bölgelerde hasat edilen meyvelerin küçük olmasına rağmen askorbik asit düzeylerinin yüksek olduğu saptanmıştır. Anahtar kelimeler: Yaban mersini, Vaccinium myrtillus L, Bursa, Uludağ ABSTRACT INVESTIGATIONS ON POPULATION OF BLUEBERRY (Vaccinium myrtillus L) AT ULUDAG (Mount Olympus in Bursa, Turkey) This study was carried out in 2005 in order to determine the current situation of Vaccinium myrtillus L. population which is endemic to Bursa-Uludag. For this purpose, samples taken from different regions of Uludag (Kirazlıyayla, Sarıalan, Çobankaya, Bakacak and Alaçam) were investigated. In this study, information about the descriptions of blueberry plants, ecology and soil structure was given. In addition, fruit samples were taken and various chemical (ascorbic acid, total acidity, ph and total soluble solid) and physical (100 fruit-weight and fruit color) analyses were done. Observations in the different regions of the Uludag Mountain showed that Vaccinium myrtillus L. populations were usually located under Abies nordmanniana subsp. bornmüelleriana trees in humid northern regions of the mountain at 1250-1900 m elevation. The ph of the soil where Vaccinium myrtillus L. populations has been growing ranged from 4.9 to 6.6. Although the fruits of these plants were small, the ascorbic acid level was high. Key words: Blueberry, Vaccinium myrtillus L, Bursa, Uludağ GĠRĠġ Yaban mersini (Vaccinium sp.), Dünya nın birçok bölgesinde yaygın bir şekilde yetiştirilmektedir. Dünya daki toplam üretim miktarı yaklaşık 210 bin ton dur. Bu üretimin 115 bin tonunu ABD sağlamakta, bunu ardışık olarak Kanada (60 bin ton) ve Polonya (16 bin ton) takip etmektedir. Ayrıca Hollanda, Litvanya, Özbekistan, Şili, Romanya, Yeni Zelanda, İsveç, İtalya gibi ülkelerde de yetiştiriciliği yapılmaktadır. Ülkemizde genellikle doğal olarak yetişmekle birlikte,
ancak son yıllarda ekonomik boyutta Karadeniz bölgesinde kültürünün yapılması yönünde adımlar atılmaya başlanmıştır (Çelik 2003., 2004, 2005 ). Yaban mersini ılıman iklim kuşağına adapte olmuş bir meyve türüdür. Ekonomik olarak kültürü yapılan bir çok türünün ( V. corymbosum, V.angustifolium, V. ashei ) yanı sıra doğada da yabani olarak yetişen değişik formları bulunmaktadır (Gough 1996). Vaccinium un Türkiye de yayılış gösteren 4 türü bulunmaktadır. Bu türler arasında yer alan V. myrtillus L (yaban mersini/çoban üzümü) alçak boylu olup, yayılıcı özellik göstermektedir. V. myrtillus L. ın yabani formları bazı lokal yerler (Bursa-Uludağ, Balıkesir-Kaz dağları, Kırklareli-Istıranca dağları) hariç tutulacak olursa, özellikle ülkemizin kuzey bölgelerindeki yüksek dağ kesimlerinde yayılış gösterir. Yabani formların genellikle, Rhododendron, Alnus, Fagus, Pinus, Abies ve Juniperus gibi bitkilerin altlarında, asidik habitatlarda yetiştiği gözlenmektedir (Davis 1978, Ağaoğlu 1986 ) Genellikle asitli (ph: 4 5.5) topraklarda yetişen yaban mersini, organik maddece zengin (en az % 4), drenajı sağlanmış topraklarda daha iyi gelişme gösterir (Gough 1996, Smith 2001.). Kültür çeşitlerinin olgunlaşmış sürgünleri kışın - 15 o C ye kadar dayanırken, ilkbaharda genç sürgün ve yapraklar -4 o C ve açmış çiçekler de - 1 o C den itibaren zarar görmeye başlarlar (Ağaoğlu 1986, Çelik 2005). V. myrtillus L. rizomlu, 50 cm ye kadar boylanabilen çoğunluk alçak boylu (15-30 cm) çalılardır. Gövdeleri köşeli, bazen seyrek, küçük ve ince tüylüdür. Yapraklar kısa saplı, yaprak ayası oval veya eliptiktir. Çiçekler tepeye doğru ve tek tek, soluk yeşilimsi-kırmızı renklerdedir. Meyveleri 3-7 mm, küresel, koyu mor, üzeri buğulu veya bazen parlaktır (Davis 1978). Meyve ağırlıkları kültür çeşitlerine göre değişmekle birlikte 31-232 g (100 tane) arasındadır (Ağaoğlu 1986). İnsan beslenmesi açısından önemli bir meyve olan yaban mersini en fazla antioksidant madde içeren bir bahçe bitkisidir. Ayrıca meyveleri başta C vitamini (askorbik asit) ve diğer vitaminler açısından oldukça zengindir (Çelik 2005, Gough 1996). Meyvelerin askorbik asit içeriği de 1.3-16.4 mg/100 g arasında değişmektedir (Anonim. 2006). MATERYAL VE YÖNTEM Bu araştırma kapsamında; 14.06.2005 tarihinde Uludağ ın alpin bölgesi ve kuzeyi (Kirazlıyayla, Sarıalan, Çobankaya, Bakacak), 15.06.2005 tarihinde güneyi (Keles) ve 16.06.2005 tarihinde de kuzeybatısı (Alaçam) olmak üzere değişik 6 ayrı bölge, yaban mersini populasyonunun durumunu tespit etmek amacıyla dolaşılmıştır. Çalışma yapılan yerlerde yaban mersini bitkilerinin morfolojik özellikleri, ekolojileri, toprağın yapısı, hangi bitkiler ile birlikte yetiştiği ve bitkilerin bulunduğu rakımlar ayrı ayrı incelenmiştir. Yaban mersininin populasyonlarının bulunduğu yerlerden alınan toprak örneklerinin analizleri Bursa Valiliği İl Özel İdaresi Su ve Toprak Laboratuarında yapılmıştır. Meyveler, olgunluğun en sık kullanılan göstergesi olan koyu mavi rengi aldıklarında (27.07.2005) hasat edilmişlerdir. Meyvede fiziksel (100 tane ağırlığı, meyve rengi) ve kimyasal (askorbik asit, toplam asit, ph ve suda çözünebilir kuru madde) parametreler incelenmiştir. Meyvelerin renk ölçümleri Minolta CR 300 renk ölçüm cihazı kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Askorbik asit analizlerinde spektrofotometrik ve toplam asit (sitrik asit olarak) analizlerinde de titrimetrik metot kullanılmıştır. BULGULAR Yapılan gözlemlerde Uludağ ın özellikle alpin bölge (Çobankaya, Bakacak) ve kuzey yamaçlarında (Kirazlıyayla, Sarıalan, Alaçam ) yayılışı saptanan yaban mersini populasyonlarına dağda 1250 m rakımdan itibaren başladığı görülmüştür. Ancak dağın güney yönüne bakan Keles bölgesinde yaban mersini populasyonlarına rastlanmamıştır (Çizelge 1).
Çizelge 1. Bursa Uludağ da inceleme yapılan bölgelerin yaklaşık rakımı ve yaban mersini popülasyon durumu Ġnceleme Yapılan Bölgeler Rakım (m) Yaban Mersini Populasyon Durumu Kuzey Yönü Kirazlıyayla 1450-1550 Var Sarıalan 1600-1650 Var Çobankaya 1750-1800 Var Bakacak 1750 Var Alaçam üstleri 1300 Var Güney Yönü Keles 1500 Yok Uludağ da yaban mersininin yetiştiği yerler incelendiğinde, yaban mersini bitkilerinin Kirazlıyayla da göknar (Abies nordmanniana subsp. bornmüelleriana) ve göknar-çam (Pinus nigra), Sarıalan ve Çobankaya da ardıç (Juniperus communis var. saxatilis) ve göknar, Bakacak da ardıç-göknar- kayın (Fagus orientalis), Alaçam üstlerinde ise kayın-göknar ağaçlarının altında yetiştiği tespit edilmiştir (Şekil 1, 2, 3, 4, 5). Uludağ ın güney yönünde bulunan Keles bölgesinde ise bu ağaçlar görülmesine rağmen, yaban mersini gözlenememiştir. Şekil 3. Çobankaya da yaban mersini bitkileri Şekil 4. Bakacak da yaban mersini bitkilerileri Şekil 1. Kirazlıyayla da yaban mersini bitkileri Şekil 5. Alaçam da yaban mersini bitkileri Şekil 2. Sarıalan da yaban mersini bitkileri
Araştırmada Uludağ ın 6 değişik bölgesinden alınan toprak örneklerine ait sonuçlar Çizelge 2 de verilmiştir. Bu tablodan da görüleceği gibi genel olarak yaban mersini yetişen toprakların tınlı veya kumlu-tınlı bir yapısı vardır. Organik madde düzeyi ise % 4.8 ile 7.8 arasında değişmektedir. Toprakların ph düzeyi ise en fazla 6.6 olarak bulunmuştur. Çizelge 2. Bursa-Uludağ da inceleme yapılan 6 ayrı bölgeye ait toprak analizi sonuçları DERĠNLĠK (cm) KUM MEKANĠK ANALĠZ KĠL SĠLT Kirazlıyayla 0-30 57,2 14,8 28,0 BÜNYE Toprağın Suya Doygunluğu ph 25 C Toplam Tuz Fosfor P 2 O 5 (kg/da) Potasyum K 2 O (kg/da) 85 6,6 0,03 4,3 38 6,2 Sarıalan 0-30 43,2 18,8 38,0 Tınlı 96 4,9 0,03 2,8 60 7,8 0-30 Çobankaya 61,2 12,8 26,0 74 4,9 0,01 4,1 32 6,2 0-30 Bakacak 65,2 12,8 22,0 70 4,9 0,02 3,2 34 4,8 Keles 0-30 43,2 20,8 36,0 Tınlı 70 5,6 0,01 3,6 118 5,4 Alaçam 0-30 45.5 17,8 36.6 Tınlı 77 5,1 0,01 3,5 89 5,1 Organik Madde Tespit edilen bitkilerden hasat edilen meyvelere ait fiziksel ölçüm değerleri Çizelge 3 te verilmiştir. Araştırmanın yürütüldüğü tüm bölgelerde meyve ağırlığı birbirine yakın bulunmuş, ancak özellikle Sarıalan bölgesinde meyvelerin daha ağır olduğu saptanmıştır. Çizelge 3 Bursa Uludağ da inceleme yapılan yerlerde hasat edilen yaban mersini meyvelerine ait fiziksel parametrelerin değişimi. 100 Tane Renk Ağırlığı L a b (g) Kirazlıyayla 21.03 13.23 + 2.12 0.93 Sarıalan 26.67 13.14 + 4.17 0.61 Çobankaya 19.44 12.80 + 2.40 0.34 Bakacak 24.44 11.26 + 2.33 0.37 Alaçam 24.71 16.69 + 1.55 0.58 Meyvedeki kimyasal parametreler incelendiğinde ise genel olarak meyvelerdeki askorbik asit oranının 8.89 ile 13.86 mg/100g arasında değiştiği görülmektedir (Çizelge 4). Özellikle Bakacak yöresinde hasat edilen meyvelerin askorbik asit düzeyinin yüksekliği, buna karşın toplam asit ve suda çözünebilir kuru madde oranının da düşüklüğü dikkat çekicidir. Çizelge 4. Bursa Uludağ da inceleme yapılan yerlerde hasat edilen yaban mersini meyvelerine ait kimyasal parametrelerin değişimi Askorbik Asit Toplam Asit ph Suda (mg/100g) (g 100g) Çözünebilir Kuru Madde (g/100g) Kirazlıyayla 8.89 1.02 2.86 10.50 Sarıalan 11.26 1.19 2.87 10.00 Çobankaya 9.72 1.23 2.76 11.00 Bakacak 13.86 0.90 2.87 9.00 Alaçam 11.18 1.15 2.94 9.00
TARTIġMA Bu araştırma, Bursa yöresinde yaban mersini konusunda yapılan bir ilk çalışma olma özelliğini taşımaktadır. Çalışma ile Bursa- Uludağ ın yaban mersini açısından zengin bir popülasyona sahip olduğu saptanmıştır. Uludağ da yaban mersini popülasyonlarının bulunduğu toprakların düşük ph a (en fazla 6.6) ve yüksek organik madde oranına (en az %4.8) sahip olması oldukça önemlidir. Zira, Gough (1996) ve Smith (2001) gibi araştırıcılar yaban mersinin yetişebilmesi için mutlaka toprağın düşük ph ve yüksek organik madde oranına ( en az % 4) sahip olması gerektiğini belirtmektedirler Karadeniz bölgesinde doğal yaban mersini populasyonlarının genellikle çam, kızılağaç, kayın ve göknarın yetiştiği, meyilli arazilerde bulunduğu çeşitli çalışmalarda belirtilmektedir (Ağaoğlu 1986, Davis 1978). Yaptığımız gözlemlerde de yaban mersininin Uludağ da genellikle göknar ve ardıç altlarında yayılış gösterdiği saptanmıştır. Ancak göknarla beraber, kayın ve çam altlarında da bitkiye rastlanılmıştır. Uludağ ın kuzey yönünde yoğun yaban mersini popülasyonlarına rastlanmasına rağmen, güney yönünde (Keles) olmaması önemli bir sonuçtur. Gerek bakı, ekolojik şartlar, gerekse yaban mersini yetişme koşullarının en önemlilerinden olan toprak ph ı açısından Keles bölgesi topraklarının sınırda olması, topraktaki kil veya potasyum oranlarının yüksekliği bu konuda etkili olabilir. Tespit edilen yabani yaban mersini meyvelerinin çok küçük olmasına rağmen askorbik asit yani C vitamini yönünden zengin olduğu Çizelge 3 den anlaşılmaktadır. Bu durum da bu bitkilerin ıslah materyali olarak kullanılabilmesine imkan sağlamaktadır. Yine bitkilerin oldukça yüksek rakımlarda yetişebilmesi de soğuklara dayanım açısından bu bitkilerin melezleme ıslahında önemli bir materyal olarak kullanılabileceğini göstermektedir. Bu araştırma Bursa yöresinde yaban mersini konusunda yapılan bir ilk çalışma olma özelliğini taşımaktadır. Çalışma ile Uludağ ın yaban mersini konusunda önemli bir ıslah materyal temin merkezlerinden birisi olabileceği belirlenmiştir. Bu çalışmadan elde edilen bilgilerin doğrultusunda, bundan sonra yapılacak çalışmalarda Bursa-Uludağ daki yaban mersini popülasyonu üzerine çalışmaların dağın diğer yönleri de dikkate alınarak devam ettirilmesi oldukça yararlı olacaktır. Özellikle bu bölgelerde yaban mersini seleksiyon çalışmalarının, gerekirse de melezleme çalışmalarının yürütülmesi mutlaka gereklidir. Islah sonucunda elde edilen yaban mersini formlarının hızlı ve sağlıklı bir şekilde çoğaltılması da kuşkusuz büyük önem taşımaktadır. KAYNAKLAR Anonim 2006.http: //www. naturalhub. com/natural_ food_guide_fruit_vitamin_c.htm Ağaoğlu,Y.S.1986. Üzümsü Meyveler. Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Yayın No: 984, 377 s. Çelik,H. 2003. Bazı Yüksek Yaban Mersini Çeşitlerinin Rize deki Performanslarının Saptanması Üzerine Araştırmalar-1. Ulusal Kivi ve Üzümsü Meyveler Sempozyumu, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Ordu Ziraat Fakültesi (23-25 Ekim 2003), 454-460. Çelik,H. 2004. Üzümsü Meyvelerin Kralı Likapa (Yaban Mersini). Hasad Dergisi 20(235):42-51 Çelik,H. 2005. Yaban Mersini (Likapa) Yetiştiriciliği. Hasad Yayıncılık, 128 s. Davis,P.H. 1978, Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Edinburgh Gough,R.E 1996. Blueberries, North and South.(In Small Fruits in Home Garden. Food Products Press, : Gough,R.E., Poling,E.B.), The Haworth Pres,Inc., 10 Alice Street, Binghamton NY 1 3904-1580,USA, 71-106 Smith,M. 2001. Backyard Fruits and Berries. Chartwell Books, 114 Northfield Avenue Edison, New Jersey 08837 USA, pp.160.