BEYNİMİZ NASIL ÇALIŞIR? Editörler Uzm. Dr. Gül Yalçın Çakmaklı Hacettepe Üniversitesi Nörolojik Bilimler ve Psikiyatri Enstitüsü Prof. Dr. Rana Karabudak Hacettepe Üniversitesi Nöroloji Anabilim Dalı Uzm. Dr. Gürdal Şahin Lund Üniversitesi BRAINS Ünitesi-İsveç
2016 ADA Basın Yayın Ltd. Şti. iletisim@ada-medya.com adabasinyayin.com Kitap Adı Beynimiz Nasıl Çalışır? ISBN 978-605-84686-1-0 Editörler Gül Yalçın Çakmaklı, Rana Karabudak ve Gürdal Şahin Proje Gürdal Şahin İllüstrasyonlar ve Kapak Tasarımı Bengt Mattsson Sayfa Uygulama Uğur Saçı Genel Sanat Yönetmeni Erdal Şahin Baskı ve Cilt Bilnet Matbaacılık UYARI Bu ürünün içeriği ve kullanımı, bütün olarak veya kısmi olarak, Ada Basın Yayın ile okuyucu arasında herhangi bir şekilde hekim-hasta ilişkisi oluşturmaz. Bu kitap en güncel tıbbi gelişmeleri yansıttığı iddiasında değildir, ve Ada Basın Yayın bu kitaptaki bilgilerin doğruluğu, eksiksizliği ve yeterliliğine dair herhangi bir iddia, söz ve garanti sunmaz. Ada Basın Yayın ve birlikte çalıştığı şirketler, yazarlar, katılımcılar ve sponsorlar kitaptaki bilgilere dayalı olarak veya dayalı olmayarak yapılan bütün hareketlerden doğan, insanlarda ve cihazlarda yaralanma ve/ veya hasarlardan sorumlu değildir. İzin alınmadan tümü ya da bir bölümü çoğaltılamaz, kaynak gösterilmeksizin kullanılamaz.
İÇİNDEKİLER BEYNİMİZE GİDEN SİHİRLİ YoL 1 Gül Yalçın Çakmaklı, Rana Karabudak ve Gürdal Şahin ANNEMİN BEYNİ, BABAMIN BEYNİ Sinan Canan ve Serkan Karaismailoğlu AKIL NEDİR, NASIL AKILLI oluruz? Atay Vural BEYNİMİZİ NASIL KoRURUZ? Aslı Tuncer BEYNİMİZ ZARAR GÖRÜRSE NE olur? Oya Özdemir NÖRoN NEDİR? Yasemin Gürsoy Özdemir NÖRoNLAR NASIL HABERLEŞİRLER? Hülya Karataş Kurşun SİNİR SİSTEMİNİN YAPISI NASILDIR? Ayşe Bora Tokçaer BEYİN-oMURİLİK SIVISI NEDİR? Aslıhan Taşkıran Sağ NASIL GÖRÜRÜZ? Koray Gümüş İLLÜZYoNLARIN SIRRI Tuğba ve Luis Alarcon Martinez 4 10 18 22 25 29 33 40 44 50
İÇİNDEKİLER NASIL İŞİTİRİZ Evren Hızal BEYNİMİZ VE MÜZİK Şükrü Torun NASIL KoKU ALIRIZ? Müge Yemişci DoKUNDUKLARIMIZI NASIL HİSSEDERİZ? Yeşim Tekin NASIL TAT ALIRIZ? Haldun Oğuz NASIL HAREKET EDERİZ? Birgül Baştan DENGEMİZİ NASIL SAĞLARIZ? Seda Kibaroğlu NASIL KoNUŞURUZ VE ANLARIZ? Gül Yalçın Çakmaklı UYUMAK VE RÜYA GÖRMEK İrsel Tezer Filik NASIL HATIRLARIZ VE NEDEN UNUTURUZ? Emine Eren Koçak AYNA NÖRoNLAR Münire Kılınç Toprak 60 66 71 74 79 84 89 95 102 109 113
44 NASIL GÖRÜRÜZ? NASIL GÖRÜRÜZ? Doç. Dr. Koray Gümüş E D K Biz insanlar, etrafımızdaki canlı ve cansız tüm varlıklarla beş duyumuz aracılığıyla iletişim kurarız. Bu duyular görme, işitme, dokunma, koku alma ve tat almadır. Bu bölümde, sizlerle beraber gözümüzü tanıyacak ve nasıl gördüğümüzü anlamaya çalışacağız. Öncelikle görmemizi sağlayan göz yapılarını ve genel olarak gözümüzü inceleyelim. Gözümüz farklı çaptaki iki kürenin, küçüğü dışta kalacak şekilde iç içe girmesiyle oluşan bir yapıya sahiptir. Göz küresi kafatasımızda orbita ismini verdiğimiz kemik bir kafes içerisinde yer almaktadır (Şekil 9). Göz küresinin ön bölümünü şeffaf olan kornea, arka kısmını ise şeffaf olmayan sklera oluşturmaktadır (Şekil 10). Göz küremizi dış ortamdan korumak ve görmenin daha sağlıklı bir şekilde gerçekleştirilebilmesi için, alt ve üst olmak üzere ikişer adet göz kapağımız bulunmaktadır. Göz kapaklarımız hem istemli olarak çalışmakta, hem de refleks olarak kapanabilmektedir. Göz sağlığımız için, göz kapaklarımızı istemli bir şekilde kapattığımızda gözümüzün hiçbir şekilde açık kalmaması gereklidir. Hadi şimdi deneyelim ve gözlerimizi istemli bir şekilde kapatıp açalım. Bunun adına göz kırpmak diyoruz. Peki, bir günde ortalama kaç kez göz kırptığımızı biliyor musunuz? Yaklaşık olarak, dakikada 12, saatte 720 ve 1 günde tam 10.000 kez göz kırpıyor ve gözümüzü koruyoruz. Göz sağlımız için diğer önemli bir yapı da gözyaşımızdır. Hem orbita dediğimiz kemik kafesin üst dış kısmında yer alan ana gözyaşı bezi, hem de göz küremizin içerisinde yer alan yardımcı bezler ile gözyaşımız devamlı olarak üretilmekte ve salgılanmaktadır. Üretilen bu gözyaşı, ağladığımızda gözümüzden akan gözyaşından biraz daha farklı özelliklere sahiptir. Gelin, bunları birlikte öğrenelim.
NASIL GÖRÜRÜZ? 45 Göz kasları Göz küresi Görme siniri Şekil 9. Bu resimde göz küresini, göz kaslarını ve optik siniri bir arada görüyoruz. Gözyaşımızın Görevleri Gözyaşımız, öncelikle gözün ön kısmını daha kaygan hale getirerek, yukarıda anlattığımız göz kırpma hareketimizin çok daha rahat bir şekilde yapılmasını sağlar. Göz kuruluğu olduğu zaman, her göz kırptığımızda rahatsızlık hissetmemiz bu nedenledir. Vücudumuzdaki tüm hücrelerin canlılıkları için beslenmeleri ve beslenme için de kan damarları gereklidir. Ama gözümüzün en önemli tabakalarından biri olan korneamız saydamdır ve içerisinde kan damarları bulunmaz. Korneanın beslenmesinde gözyaşımız çok önemli rol oynar. Gözyaşımız içerisindeki maddeler ile gözü mikroplara karşı korur, ayrıca, gözlerimizin temizlenmesini ve gözümüze kaçan yabancı cisimlerin uzaklaştırılmasını sağlar. Dışarıda oyun oynarken, gözlerinize toz kaçtığında neden gözlerinizin sulandığını sanırım şimdi çok daha iyi anladınız. Son olarak da, gözyaşımız korneayı sürekli ıslak tutmakta ve daha kaliteli görmemizi sağlamaktadır.
46 NASIL GÖRÜRÜZ? Göz Hareketleri Etrafımızda olup bitenleri detaylıca görebilmemiz için gözlerimizin hareket yeteneği son derece önemlidir. Gözlerimiz hiç hareket etmeseydi ve sabit olsaydı acaba ne olurdu, hiç merak ettiniz mi? Eğer gözlerimiz sadece bir yönde sabit olsa ve hareket etmeseydi, kısıtlı bir alanı görebilirdik. Diğer yönleri de görebilmemiz için sürekli kafamızı ve bedenimizi çevirmemiz gerekirdi. Bunun ne kadar zor olduğunu anlayabilmek için, bir anlık gözlerinizin hareketsiz olduğunu hayal edin, sadece karşıya doğru bakın ve gözlerinizin yönünü değiştirmeden sağınıza ve solunuza bakmaya çalışın. Ne kadar zor değil mi? İşte bu zorluk oluşmasın diye, göz küremizin etrafında gözümüzü hareket ettiren kaslar vardır (Şekil 9). Bu kaslar istemli olarak, yani bizlerin isteğine ve yönlendirmesine göre ve uyum içerisinde çalışırlar. Bu sayede, etrafımızdaki her yeri gözlerimizi farklı yönlerde hareket ettirerek görebiliriz. Bu bölüme kadar gözümüzü tanımaya çalıştık. Şimdi de görmek için gerekli göz yapılarının nasıl çalıştığına ve nasıl görebildiğimize bir göz atalım. Öncelikle görmemizde rol oynayan yapıları ve onların önemli özelliklerini anlamaya çalışalım. Kornea Gözün en ön tabakasıdır (Şekil 10). Saydamdır ve dış bükey bir yapıya sahiptir. Görmenin sağlanabilmesi için korneanın saydamlığı ve yapısı çok önemlidir. Çevremizdeki cisimlerden gelen ışık ışınlarının, göze ulaştıklarındaki ilk kırıldığı yer korneadır. Oyun oynarken gözlerimize dikkat etmemiz gerekir, çünkü gözümüze gelen darbeler korneamızı zedeleyebilir ve kalıcı görme kaybına yol açabilir. İris ve Göz Bebeği (Pupilla) İris gözümüzün pigmentli (renkli) kısmıdır (Şekil 10). İrisimizdeki melanin pigmentinin (renkli maddenin) yoğunluğu göz rengimizi belirler. Bu nedenle, her birimiz mavi, yeşil, ela, gri, kahverengi gibi
NASIL GÖRÜRÜZ? 47 farklı göz renklerine sahibiz. İrisin ortasında ışığın göze girişini sağlayan, göz bebeği (pupilla) dediğimiz açıklık vardır. İrisimizde bulunan iki farklı kas grubunun yardımı ile göz bebeğimizin boyutları, ortamdaki ışık miktarına göre ayarlanır. Örneğin, çok ışıklı ortamlarda göz bebeğimiz küçülür (göze daha az ışık girmektedir), karanlığa girdiğimizde ise genişler (göze daha çok ışık girmektedir). Göz bebeğindeki değişimleri test etmek çok kolaydır. Bunu siz de deneyebilirsiniz. Bu test için karanlık bir ortam oluşturun. Elinize bir el feneri alın. Arkadaşınızın gözüne feneri tuttuğunuzda göz bebeği küçülecek, feneri çektiğinizde ise göz bebeği yeniden büyüyecektir. Göz Merceği (Lens) İki yüzeyi de dış bükey, saydam ve renksiz olan göz merceği ince elastik bir kapsül içerisindedir (Şekil 10). Kapsülü yerine tutan lifler göz içinde yer alan büyük kaslara bağlanır. Bu kasların kasılmasına göre göz merceğinin şekli değişir ve dışarıdan gelen ışık ışınlarının kırılması ayarlanır. Dolayısıyla göz merceği, oluşan görüntünün sinir ağ tabakasında odaklanabilmesi için son derece önemli bir rol oynar. Retina (Ağ Tabaka) Retina dediğimiz ağ tabaka saydam ve ışığa duyarlı bir tabakadır. Fotoreseptör adı verilen ışık reseptörlerini ve oluşan uyarıları beyne ileten sinir hücrelerini içerir. (Şekil 10). Ağ tabakada maküla, ya da sarı benek, dediğimiz bir bölge vardır. Gözde en net görüntü bu noktada oluşur. Ağ tabakası birçok katmandan oluşan karmaşık bir yapıdır. Bu tabakada milyonlarca hücre vardır. Ağ tabakasının en iç kısmında fotoreseptör hücreleri bulunur Işık ışınları üst katmanlardaki hücrelerden geçerek bu katmana ulaşır. Işığa duyarlı bu hücreler, loş ışığa duyarlı çubuk ve parlak ışığa duyarlı konik olmak üzere iki tiptedir. Gelen ışınlar tarafından uyarılan bu hücrelerdeki ışığa duyarlı kimyasal maddeler belirli dalga boylarındaki ışınlarla tepkimeye girerek elektriksel uyarımı başlatırlar. Bu uyarılar iki kutuplu hücreler dediğimiz sinir hücrelerine iletilir.
48 NASIL GÖRÜRÜZ? Maküla Retina Kan damarları İris Göz bebeği Kornea ens Sklera Şekil 10. Gözümüzün ön ve arka kısımları böyle görülür.. Optik Sinir (Görme Siniri) ve Diğer Görme Yolları Retinaya ulaşan uyarılar ışığa duyarlı reseptör hücrelerinde elektriksel sinyale dönüştürülerek iki kutuplu (bipolar) sinir hücrelerine iletildikten sonra, uzantıları görme sinirini oluşturan gangliyon hücrelerine aktarılır. Görme siniri gelişimsel olarak aslında beynin doğrudan bir uzantısıdır. (Şekil 9). Beyindeki Görme Merkezleri Her iki gözden ayrılan görme sinirleri beynin tabanından geçtikten sonra, görme çaprazı denilen bölgede birbirine yaklaşırlar. Bu bölgede her iki retinanın buruna yakın tarafından uyarılan sinir lifleri çaprazlaşarak karşı tarafa geçer (Şekil 11). Böylece iki ayrı gözün algıladığı görüntülerden tek bir görüntü oluşması sağlanır. Aslında, her bir göz diğerinden az da olsa farklı bir görüntü algılar. Bunu gözlerinizi belli bir noktaya sabitleyip elinizle önce bir gözünüzü sonra diğerini
NASIL GÖRÜRÜZ? 49 kapayarak deneyebilirsiniz. Görme yolları ikiye ayrıldığı için beynin her iki tarafı her iki gözden de görme uyarısı alır. Beyin bu iki uyarıdan tek görüntü elde eder. Böylelikle derinlik ve mesafe kavramları hatasız bir şekilde oluşur. Görme yolları Şekil 11 de gösterilmiştir. Sağlıklı bir şekilde görebilmemiz için yukarıda anlattığımız karmaşık sistemin düzgün çalışması gerekir. Bu nedenle, yaşam boyunca göz sağlığımıza dikkat etmeli ve hiçbir şikayetimiz olmasa dahi, çok küçük yaşlardan itibaren düzenli aralıklara göz doktorumuza kontrole gitmeliyiz. Şekil 11. Beynimizde görme yolları.