ERZURUM İLİ UYGUN YATIRIM ALANLARI ARAŞTIRMASI Şubat 2017 ANKARA
Hazırlayanlar: Mehmet Ali KAFALI - Kıdemli Uzman Koordinasyon: Ömür GENÇ Müdür Mustafa Şimşek Daire Başkanı Teknoloji, Araştırma ve İş Geliştirme Daire Başkanlığı Şubat 2017
İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... 1 TABLOLAR LİSTESİ... 4 GRAFİK LİSTESİ... 8 HARİTALAR LİSTESİ... 9 KISALTMALAR... 10 ÖNSÖZ... 11 YÖNETİCİ ÖZETİ... 12 GİRİŞ... 29 ERZURUM İLİ EKONOMİK VE SOSYAL DURUM PROFİLİ... 31 2.MEVCUT DURUM... 34 2.1. COĞRAFI YAPI... 34 2.2. DEMOGRAFİK YAPI... 39 2.2.1. Nüfus... 39 2.2.2. Eğitim... 48 2.2.3. İstihdam... 55 2.2.4. Sağlık... 63 2.3. İKTİSADİ YAPI... 66 2.3.1. Tarım... 66 2.3.1.1. Tarım Hasılasının Gelişimi ve Dağılımı... 66 2.3.1.2. Tarım Alanlarının Dağılımı... 70 2.3.1.3. Tarımsal İşletmelerin Yapısı... 77 2.3.1.4. Bitkisel Üretim... 79 2.3.1.5. Örtü Altı ve Organik Üretim... 92 2.3.1.7. Hayvancılık... 102 2.3.1.7.1. Canlı Hayvan ve Hayvansal Ürünler Üretim Değeri... 103 2.3.1.7.2. Canlı Hayvan Varlığı ve Hayvansal Ürünler Üretimi... 107 2.3.1.7.3. Su Ürünleri Üretimi... 120 2.3.2. Sanayi... 123 2.3.2.1. Sanayi Hasılası... 124 2.3.2.2. Elektrik Tüketimi ve Kişi Başı Elektrik Tüketimi... 127 2.3.2.3. İmalat Sanayinin Yapısı... 130 2.3.2.3.1. TRA1 Bölgesi İmalat Sanayi Göstergeleri... 130 2.3.2.3.2. TRA1 Bölgesi Sanayi Yoğunlaşması ve Kümelenmesi... 141 2.3.2.3.3. Erzurum İmalat Sanayi Profili... 147 2.3.3. Hizmetler Sektörü... 159 2.3.3.1. Hizmetler Sektörünün Gelişimi... 159 2.3.3.2. Turizm... 161 2.3.3.2.2. Turizm Arz ve Talebi... 173 2.3.3.3. Bankacılık... 177 2.3.3.3.1. Mevduat Durumu... 178 2.3.3.3.2. Kredi Durumu... 180 2.3.3.3.3. Kredi/Mevduat Oranı... 183 3. İÇ VE DIŞ TİCARET ANALİZİ... 185 3.1. İÇ TİCARET... 185 3.1.1.Erzurum daki İşletmelerin Net Satışları ve Aktif Büyüklükleri... 190 3.1.2. Erzurum İli Yurtiçi Alış ve Satışları... 191 3.1.3. Erzurum İli Yurtiçi Alış ve Satışlarında Ticari Uzaklık Endeksi (TUEN)... 193 1
3.2. DIŞ TİCARET... 200 3.2.1. Genel Hatlarıyla Dış Ticaret Göstergeleri... 200 3.2.2. Diş Ticarette Yoğunlaşma... 207 3.2.2.1. Dış Ticarette Ülke ve Sektör Yoğunlaşması... 209 3.2.2.1.1. Dış Ticarette Ülke Yoğunlaşma Oranları... 209 3.2.2.1.2. Dış Ticarette Sektörel Yoğunlaşma Oranları... 212 3.2.2.2. Herfindahl - Hirschman Endeksi... 219 3.2.3. İhracatta Uzmanlaşma Katsayısı ve İl İhracatında Öne Çıkan Sektörlerin Belirlenmesi... 222 3.2.3.1. İhracat Uzmanlaşma Katsayısı Yüksek Olan Sektörler... 222 3.2.3.2. Dış Ticarette Rekabet Gücüne Sahip Sektörler... 224 3.2.4. İmalat Sanayi Dış Ticaretinde Teknoloji Düzeyi... 227 3.2.4.1. İmalat Sanayide Teknoloji Yapısı... 227 3.2.4.1.1. Erzurum İli İmalat Sanayi Dış Ticaretinde Teknoloji Düzeyi... 227 3.2.4.1.2. İmalat Sanayinde Teknoloji Düzey Puanı... 231 4. TÜM SEKTÖRLERİ KAPSAYAN KÜMELENME ANALİZİ... 238 4.1. ERZURUM İŞYERİ SAYISINA GÖRE KÜMELENME ANALİZİ SONUÇLARI... 239 4.2. ERZURUM İLİNDE İSTİHDAM SAYISINA GÖRE KÜMELENME ANALİZİ SONUÇLARI... 242 5. YERALTI KAYNAKLARI VE DOĞAL KAYNAK POTANSİYELİ... 244 5.1. MADENLER VE JEOTERMAL KAYNAKLAR... 244 5.2.ERZURUM DA DOĞAL KAYNAKLARA DAYALI ENERJİ ÜRETİM POTANSİYELİ... 249 5.2.1.Erzurum da Güneş Potansiyeli... 249 5.2.2. Erzurum da Rüzgar Potansiyeli... 255 5.2.3. Su Kaynakları ve HES Potansiyeli... 256 5.3. ORMAN VARLIĞI... 259 6. ALTYAPI OLANAKLARI... 261 6.1. ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME... 261 6.1.1. Karayolları... 261 6.1.2. Demiryolları... 264 6.1.3. Havayolları... 265 6.1.4. Su, Kanalizasyon ve Elektrik Açısından Altyapı... 267 6.1.4.1. Su kullanımı ve Kanalizasyon... 267 6.1.4.2. Elektrik... 269 6.2. SANAYI ALTYAPISI... 272 6.2.1. Küçük Sanayi Siteleri... 275 6.2.2. Teknoloji Geliştirme Bölgeleri (TGB) Teknoparklar... 276 6.2.3. AR-GE ve Yenilik Faaliyetleri... 279 6.3. KAMU YATIRIM HARCAMALARI... 284 7. BÖLGENİN GELİŞMİŞLİK DURUMU VE EKONOMİK-SOSYAL GÖRÜNÜM... 287 7.1. GAYRİSAFİ YURTİÇİ HASILA AÇISINDAN ERZURUM... 287 7.2. SOSYO-EKONOMIK GELIŞMIŞLIK DÜZEYI AÇISINDAN ERZURUM... 292 7.3. İNSANI GELIŞME ENDEKSI (İGE) AÇISINDAN ERZURUM... 299 7.4. YAŞAM MEMNUNIYETI... 303 8. YATIRIMLARDA DEVLET YARDIMLARI (DESTEK UNSURLARI)... 308 8.1. GENEL DURUM... 308 8.2. TEŞVIK SISTEMI VE ERZURUM... 309 8.2.1. Genel Teşvik Uygulamaları... 309 8.2.2. Bölgesel Teşvik Uygulamaları... 310 2
8.2.3. Büyük Ölçekli Yatırımların Teşviki... 314 8.2.4. Öncelikli Yatırımlar:... 318 8.2.5. Kümelenme Yatırımları:... 320 8.2.6. Stratejik Yatırımların Teşviki... 320 8.2.7. Cazibe Merkezleri Programı ve Yatırım Destek Hamlesi... 322 8.3. ERZURUM İLININ YATIRIM TEŞVIKLERINDEN YARARLANMA DÜZEYI... 328 9. SWOT ANALİZİ VE GELİŞİM BİLEŞENLERİ... 332 9.1. GÜÇLÜ YÖNLER... 332 9.2. ZAYIF YÖNLER... 333 9.3. FIRSATLAR... 335 9.4. TEHDITLER... 336 9.5. GELIŞIM BILEŞENLERININ BULUNABILIRLIĞI... 337 10. ERZURUM İLİNİN GELİŞİM POTANSİYELİ VE ÖNERİLEN YATIRIM KONULARI... 338 10.1. İLIN SEKTÖREL GELIŞME EKSENLERI... 338 10.2. ERZURUM İÇIN ÖNERILEN YATIRIM KONULARININ TESPITI... 339 10.2.1. İmalat Sanayi Rekabet ve Performans Analizi... 341 10.2.2. İldeki Sektörel Yatırım Eğilimleri... 350 10.2.3. Girdi-Çıktı Analizi,... 352 10.2.3.1. Sektörlerarası Etkileşim ve Kısmî Bağlantı Katsayıları... 356 10.2.3.2. Önerilen Yatırım Konularının Belirlenmesinde Girdi-Çıktı Analizi Yaklaşımı... 365 10.2.4. Kümelenme Analizi Neticesinde İmalat Sanayinde Öne Çıkan Sektörler... 368 10.2.5. Sektörel Bazda Potansiyel Yatırım Konuları... 371 10.2.6. Yatırım Önerilerinin Değerlendirme Kriterlerine Göre Sınıflandırılması... 381 10.2.7. Kuruluş Yeri Faktörleri Açısından Önerilen Yatırım Konularının Değerlendirilmesi... 401 11. SEÇİLMİŞ BAZI YATIRIM KONULARININ SEKTÖRLERARASI ETKİLEŞİMİ VE ETKİ ANALİZİ... 405 11.1. SEÇILMIŞ BAZI YATIRIM KONULARI İÇIN SEKTÖRLERARASI ETKILEŞIM... 405 11.1.1 Seçilmiş Sektörlerin Kısmî Bağlantı Katsayıları... 409 11.1.1.1. Seçilmiş Sektörlerin Kısmî Doğrudan Geri Bağlantı Katsayıları... 409 11.1.1.2. Seçilmiş Sektörlerin Kısmî Toplam Geri Bağlantı Katsayıları... 412 11.1.1.3. Seçilmiş Sektörlerin Kısmî Toplam İleri Bağlantı Katsayıları... 415 11.1.1.4. Önemli Katsayılar Analizi... 417 11.2. ERZURUM İÇIN 2023 İHRACAT VIZYONU ÇERÇEVESINDE ETKI ANALIZI... 420 11.2.1. Seçilen Senaryo Bazında Erzurum İli İçin Etki Analizi... 429 12. GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ... 435 EKLER... 440 KAYNAKÇA... 463 3
TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: Türkiye, TRA1 Bölgesi ve Erzurum Nüfus Göstergeleri... 40 Tablo 2:İlçelere Göre Nüfus, Nüfus Artış Hızı ve Nüfus Yoğunluğu... 43 Tablo 3: Erzurum, TRA1 İlleri ve TRA1 Bölgesi nde Göç Durumu ve Net Göç Hızı... 45 Tablo 4: 2008-2015 Dönemi Erzurum İli Toplam Göç Hareketliliği... 46 Tablo 5: 2015 Yılı Düzey İki Bölgeleri Göç Durum ve Net Göç Hızına Göre Sıralaması... 47 Tablo 6: Okur-Yazarlık Durumuna Göre 6 Yaş ve Üzeri Nüfus (Kişi)... 49 Tablo 7: 2014 Yılı İtibariyle Eğitim Durumuna Göre 15 Yaş ve Üzeri Nüfusun Dağılımı (%)... 49 Tablo 8: Okul Gruplarına ve Cinsiyete Göre Net Okullaşma Oranları (%)... 50 Tablo 9: Eğitim Kademelerine Göre Okul Şube ve Öğretmen Başına Düşen Öğrenci Sayıları... 52 Tablo 10: Erzurum İli Üniversite Öğretim Elemanları ve Öğrenci Sayısı... 54 Tablo 11: Kurumsal Olmayan Nüfusun İşsizlik ve İstihdam Oranları (2013)... 55 Tablo 12: Erzurum ve Türkiye İstihdam Göstergeleri (%)... 56 Tablo 13: İstihdamın Sektörel Dağılımı (Bin, %) (2015)... 57 Tablo 14: İstihdamın İşyeri Büyüklüğüne Göre Dağılımı (Bin, %) (2015)... 57 Tablo 15: Sigortalı İşçi İstihdamının Sektörel Dağılımı (2015-Kişi)... 58 Tablo 16: Sigortalıların Sektörel Dağılımı (2015, %)... 59 Tablo 17: Türkiye İş Kurumu na Yapılan Başvurular ve İşe Yerleştirilenler (2015)... 60 Tablo 18: İş Girişimlerinin Sektörel Dağılımı (2013)... 61 Tablo 19: Sektörlere Göre Kayıt Dışı İstihdam Göstergeleri (2015)... 62 Tablo 20: Erzurum İli Yataksız Tedavi Kurumlarına Ait Veriler (2015)... 64 Tablo 21: Erzurum İli, TRA1 Bölgesi ve Türkiye Sağlık Hizmetleri Verileri (2015)... 65 Tablo 22: Tarım Sektörü Gayrisafi Yurtiçi Hasıla nın Gelişimi (Milyon TL)... 67 Tablo 23: Erzurum, TRA1 ve Türkiye Tarımsal Üretim Değerinin Gelişimi... 69 Tablo 24: Erzurum Genel Arazi Dağılımı (hektar) (2014)... 71 Tablo 25: İl Arazi Varlığının İlçelere Göre Dağılımı Dağılımı (ha) (2015)... 72 Tablo 26: Tarım Alanlarının Kullanış Amaçlarına Göre Dağılımı (ha) (2015)... 73 Tablo 27: Tarım Alanlarının İlçelere Göre Dağılımı Dağılımı (Dekar) (2015)... 74 Tablo 28: İlçelere Göre Sulanan Tarım Alanları (2015)... 76 Tablo 29:Tarımsal İşletme Sayısının Arazi Büyüklüğüne Göre Dağılımı... 78 Tablo 30: Erzurum Bitkisel Üretim Değerinin Gelişimi... 80 Tablo 31: Erzurum Ürünlere Göre Bitkisel Üretim Değeri (TL)... 81 Tablo 32: Tahıllar ile Diğer Bitkisel Ürünlerin Hasat Edilen Alanı ve Üretim... 82 Tablo 33: Tarla Ürünleri Üretimi ve Verim Durumu (2015)... 83 Tablo 34: Erzurum İli Önemli Tarla Ürünlerinin Gelişimi... 84 Tablo 35: Erzurum İli Önemli Tarla Ürünlerinin İlçeler İtibariyle Dağılım... 86 Tablo 36: Sebze Ürünleri Üretimi... 88 Tablo 37: İlçelere Göre Sebze Ürünleri Üretimi... 89 Tablo 38: Meyve Ürünleri Üretimi ve Ortalama Verim Düzeyi... 91 Tablo 39: İlçelere Göre Meyve Ürünleri Üretimi... 92 Tablo 40: Erzurum TRA1 ve Türkiye de Örtü Altı Tarımın Gelişimi*... 93 Tablo 41: Örtü Altı Tarımın Dağılımı (2015)... 94 Tablo 42: Organik Tarımın Gelişimi... 97 Tablo 43: İyi Tarım Uygulamalarının Gelişimi... 100 Tablo 44: Tarımsal Araç ve Gereç Sayısı (2015)... 101 Tablo 45: Canlı Hayvan Değeri (Milyon TL)... 104 Tablo 46: Hayvansal Ürünler Üretim Değeri... 106 4
Tablo 47: Erzurum Hayvan Varlığı (1000 Adet)... 109 Tablo 48: Erzurum Hayvan Varlığı İlçelere Dağılımı(2015, Adet)... 112 Tablo 49: Kümes Hayvanı Varlığı (1000 Adet)... 113 Tablo 50: Kümes Hayvanı Varlığının İlçelere Göre Dağılımı (Adet, 2015)... 114 Tablo 51: Arıcılık Faaliyetleri... 115 Tablo 52: Süt Üretimi ve Hayvan Başına Verim (2015)... 116 Tablo 53: Süt Üretiminin İlçelere ve Hayvan Türüne Göre Dağılımı (2015)... 117 Tablo 54: Sağılan Hayvan Sayılarının İlçelere ve Hayvan Türlerine Göre Dağılımı (2015)... 119 Tablo 55: Kesilen ve Sağılan Hayvan Sayıları... 119 Tablo 56: Su Ürünleri Yetiştiricilik Üretimi (Alabalık,Ton)... 120 Tablo 57: Avlanan İç Su Ürünleri (ton)... 121 Tablo 58: Sanayi Sektörü Hasılası ve GSYH İçindeki Yeri (Milyar TL)... 125 Tablo 59: Erzurum ve Türkiye Toplam Elektrik Tüketimi (MWh)... 128 Tablo 60: Kişi Başı Elektrik Tüketimi (KWh)... 128 Tablo 61: Sanayi Elektrik Tüketimi (MWh)... 129 Tablo 62: Kişi Başı Sanayi Elektriği Tüketimi (KWh)... 129 Tablo 63: Sanayi Elektriği Tüketiminin Toplam Elektrik Tüketimi İçindeki Payı (%)... 130 Tablo 64: TRA1 Bölgesi İmalat Sanayi Göstergeleri (2013)... 131 Tablo 65: TRA1 Bölgesi İmalat Sanayinin Sektörel Dağılımı (2013)... 132 Tablo 66: Sektörlerin Pay Dağılımları (2013, Yüzde Pay)... 133 Tablo 67: TRA1 Bölgesi Sektörlerinin Türkiye İçindeki Payları (2013, Binde Pay)... 134 Tablo 68: TRA1 Bölgesi İmalat Sanayinde Yoğunlaşma (2013, Yüzde Pay)... 135 Tablo 69: TRA1 Bölgesi ve Türkiye Ortalama Ücret Karşılaştırması (2013, Endeks)... 137 Tablo 70: TRA1 ve Türkiye İmalat Sanayi Karşılaştırması (2013, Endeks)... 139 Tablo 71: TRA1 Bölgesi İmalat Sanayiinde Öne Çıkan Sektörler... 140 Tablo 72: TRA1 Bölgesi İmalat Sanayi Sektörlerinin Kümelenme Analizi (2013)... 145 Tablo 73: TRA1 Bölgesi İmalat Sanayi Sektörlerinin Kümelenmesi... 146 Tablo 74: Kapasite Raporlarındaki İlk 5 Faaliyet ve Ürün (2015)... 149 Tablo 75: Erzurum İmalat Sanayi İşyerleri Göstergeleri... 150 Tablo 76: Net Satışlara Göre Büyüklük, Başatlık, Uzmanlık Analizi (2014)... 151 Tablo 77: Net Satışlara Göre Başatlık ve Teknoloji Düzeyi Analizi (2014)... 152 Tablo 78: 2014 yılı satışlarına göre sektörlerin uzmanlaşma gösterdiği iller... 153 Tablo 79: Net Satışlara Göre Üç Yıldız/Kümelenme Analizi (2014)... 154 Tablo 80: Erzurum İlinde İşyeri Sayısına Göre Kümelenme Özelliği Gösteren İmalat Sanayi Sektörleri... 156 Tablo 81: Erzurum İlinde İstihdama Göre Kümelenme Özelliği Gösteren İmalat Sanayi Sektörleri... 157 Tablo 82: Erzurum, TRA1 Bölgesi ve Türkiye Hizmetler Sektörü GSYH... 159 Tablo 83: Erzurum İlindeki Turizm İşletme ve Yatırım Belgeli Konaklama Tesisleri (2015)... 173 Tablo 84: Turizm İşletme Belgeli Tesislerin Konaklama ve Geceleme İstatistikleri (2015)... 174 Tablo 85: Belediye Belgeli Tesislerin Konaklama ve Geceleme İstatistikleri (2015)... 174 Tablo 86: Belediye Belgeli Tesislerde Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranı (2015)... 175 Tablo 87: Erzurum a Gelen Yerli ve Yabancı Turist Sayısı... 175 Tablo 88: Erzurum a Gelen Yabancı Turist lerin Ülkelere Göre Dağılımı (2015)... 176 Tablo 89: Erzurum ve Türkiye Geneli Bankacılık İstatistikleri... 177 Tablo 90: Banka Mevduatının Gelişimi... 178 Tablo 91: Mevduatın Türlerine Göre Dağılımı (2012)... 180 Tablo 92: Banka Kredilerinin Gelişimi (Milyon TL, USD)... 180 Tablo 93: Kredilerin Türlerine Göre Dağılımı... 182 Tablo 94: Kredi/Mevduat Oranı (%)... 183 Tablo 95: Erzurum, Doğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye Ticaret Hasılası *... 186 Tablo 96: Erzurum Ticaret ve Sanayi Odasına Kayıtlı Üyelerin İşletme Türlerine Göre Dağılımı... 188 5
Tablo 97: Kurulan, Tasfiye Edilen ve Kapanan Şirket Sayıları... 188 Tablo 98: Erzurum Ticaret Borsası'nda Başlıca İşlem Gören Maddeler... 190 Tablo 99: Erzurum daki İşyerlerinin Aktif Büyüklüğü ve Net Satışları (2014)... 190 Tablo 100: Erzurum un İllere Göre Satış ve Alış Değerleri (2014, TL)... 191 Tablo 101: Erzurum İli İlk 30 İle Göre Ticaret Hacmi ve Net Satış Değerleri (2014, TL)... 192 Tablo 102: En Yüksek Ticari Uzaklık Endeks (TUEN) Değerine Sahip 30 İl... 196 Tablo 103: Göreceli Ticari Uzaklık Endeksi En Yüksek 30 İl... 198 Tablo 104: Dış Ticaret Hacminin Gelişimi (Milyon USD)... 200 Tablo 105: Dış Ticaretin Gelişimi (Milyon USD)... 202 Tablo 106: Ana Sektörlere Göre İhracatın İthalatı Karşılama Oranı (%)... 203 Tablo 107: Firma Sayıları ve Firma Başına İhracat-İthalat... 204 Tablo 108: Erzurum Gümrük Müdürlü ğünden Yapılan İhracat ve İthalat (Bin USD)... 205 Tablo 109: Erzurum İli Ana Sektörlere Göre Dış Ticaret Dengesi (Bin USD)... 205 Tablo 110: İhracatın ve İthalatın Ülkelere Göre Dağılımı (2015)... 206 Tablo 111: Kişi Başı İhracat ve İthalat (USD)... 207 Tablo 112: Erzurum Dış Ticaretinde Ülke Yoğunlaşma Oranları (%)... 210 Tablo 113: Erzurum ve Türkiye Dış Ticaretinde Ülke Yoğunlaşma Oranları (%)... 211 Tablo 114: Türkiye ve Erzurum Dış Ticareti 2 Dijitte Yoğunlaşma Oranlarının Gelişimi... 213 Tablo 115: Dış Ticarette 2 Dijitte Sektörel Yoğunlaşma Oranları (2015)... 214 Tablo 116: Dış Ticarette 4 Dijitte Sektör Yoğunlaşma Oranları (2015)... 217 Tablo 117: Erzurum ve Türkiye Dış Ticaretinin 4 lü Dijitte Yoğunlaşma Oranlarının Gelişimi... 218 Tablo 118: Türkiye ve Erzurum Dış Ticaretinde Ülkelere Göre Herfindahl - Hirschman Endeksi (HHI)... 220 Tablo 119: Erzurum Dış Ticaretinde Sektörlere Göre Herfindahl - Hirschman Endeksi... 221 Tablo 120: Erzurum da İhracat Yoğunlaşma Katsayıları ve Öne Çıkan Sektörler (2 Digit)... 223 Tablo 121: Erzurum da İhracat Yoğunlaşma Katsayıları ve Öne Çıkan Sektörler (4 Digit)... 224 Tablo 122: RCA Skorlarına Göre Rekabet Gücü Olan Sektörler (2 Dijit)... 226 Tablo 123: RCA Skorlarına Göre Rekabet Gücü Olan Sektörler (4 Dijit)... 226 Tablo 124: Erzurum İmalat Sanayi Dış Ticaretinin Teknoloji Düzeyine Göre Gelişimi... 229 Tablo 125: Türkiye İmalat Sanayi Dış Ticaretinin Teknoloji Düzeyine Göre Gelişimi... 230 Tablo 126: İmalat Sanayi İhracat ve İthalatının Teknoloji Düzeyi Puanı (TDP)... 234 Tablo 127: İşyeri Sayısına Göre Aday Küme Özelliği Gösteren Sektörler... 240 Tablo 128: İşyeri Sayısına Göre Potansiyel Küme ve Olgun Küme Özelliği Gösteren Sektörler... 241 Tablo 129: İstihdama Göre Göre Aday Küme Özelliği Gösteren Sektörler... 242 Tablo 130: İstihdama Göre Göre Potansiyel Küme ve Olgun Küme Özelliği Gösteren Sektörler... 243 Tablo 131: Erzurum İli Maden Varlığının Dağılımı Ve Niteliği... 247 Tablo 132: Erzurum İli Linyit Varlığının Dağılımı Ve Niteliği... 248 Tablo 133: Erzurum Jeotermal Kaynakların Dağılımı Ve Niteliği... 248 Tablo 134: Türkiye Ve Erzurum Global Radyasyon Değerleri ile Güneşlenme Süreleri... 253 Tablo 135: Erzurum İli Potansiyel RES Kapasiteleri... 256 Tablo 136: Erzurum İli Akarsu Kaynakları... 258 Tablo 137: Erzurum İlinde Bulunan Göletler... 258 Tablo 138: Türkiye, TRA1 Bölgesi ve Erzurum da Karayolları Durumu (2015)... 262 Tablo 139: Erzurum ve Türkiye Geneli Taşımacılık Değerleri (2015) (Milyon)... 263 Tablo 140: Seçilmiş Bazı Kara Taşıtlarının İl, Bölge ve Türkiye İle Karşılaştırılması (2015)... 263 Tablo 141: Demiryolu Yolcu Taşıma İstatistikleri... 264 Tablo 142: Erzurum İli Demiryolu Yük Taşıma İstatistikleri (Ton)... 265 Tablo 143: Erzurum Havaalanın Uçak, Yolcu ve Yük Trafiği... 266 Tablo 144: Erzurum, TRA1 Bölgesi ve Türkiye Su Tüketim İstatistikleri (2014)... 267 Tablo 145: Erzurum, TRA1 Bölgesi ve Türkiye Kanalizasyon ve Atık Hizmetleri (2014)... 269 Tablo 146: Erzurum Toplam Elektrik Kurulu Gücü Tüketim... 270 6
Tablo 147: Erzurum İlinde Yürürlükte, Değerlendirmede Olan ve Uygun Bulunan Lisanslar... 270 Tablo 148: Erzurum İli I. OSB Parsellerde Faaliyet Gmsteren Firmaların Dağılımı (NACE REV 2)... 273 Tablo 149: Erzurum İlinde Tamamlanmış ve Yapımı Devam Eden Küçük Sanayi Siteleri... 276 Tablo 150: Patent, Faydalı Model, Endüstriyel Tasarım ve Marka Başvuruları... 281 Tablo 151: Türkiye ve Erzurum İlinin Net Satışları ve Ar-Ge Harcamalarının Gelişimi (Milyon TL)... 282 Tablo 152: Kamu Yatırım Harcamalarının Gelişimi (Cari Fiyatlarla, Bin TL)... 285 Tablo 153: 2015 Yılı Kamu Yatırım Harcamalarının Sektörel Dağılımı (Cari Fiyatlarla Bin TL)... 285 Tablo 154: Erzurum İli GSYH nın Gelişimi, Bölge ve Türkiye İçindeki Yeri... 287 Tablo 155: Kişi Başına Düşen Gayrisafi Yurtiçi Hasılanın Gelişimi... 288 Tablo 156: Cazibe Merkezleri Kişi Başına GSYH Açısından Türkiye Ortalamasıyla Karşılaştırması... 290 Tablo 157: Kişi Başına GSYH Açısından Cazibe Merkezleri... 291 Tablo 158: Doğu Anadolu Bölgesi İlleri Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması... 296 Tablo 159: Gelişmişlik Endeksine Göre Kademeli İl Grupları (2011)... 297 Tablo 160: İlçeler İtibariyle Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Durumu... 298 Tablo 161: Doğu Anadolu Bölgesi İlleri İnsani Gelişme Endeksi nin Gelişimi... 300 Tablo 162: Doğu Anadolu Bölgesi İlleri İnsani Gelişme Endeksi (2004)... 301 Tablo 163: Düzey 2 Bölgeleri Bazında İnsani Gelişme Endeksi... 302 Tablo 164: TRA1 ve Doğu Anadolu Bölgesi İllerinde Cinsiyetlere Göre Mutluluk Düzeyi (2013)... 303 Tablo 165: Cinsiyetlere Göre Umut Düzeyi (2013)... 304 Tablo 166: Kamu Hizmetlerinden Memnuniyet Düzeyi (2013)... 305 Tablo 167: Teşvik Sistemine Göre Bölgeler... 311 Tablo 168: Erzurum da Bölgesel Teşviklerden Yararlanabilen Sektörler ve Asgari Yatırım Tutarları... 312 Tablo 168 in Devamı: Erzurum da Bölgesel Teşviklerden Yararlanabilen Sektörler ve Asgari Yatırım Tutarları. 313 Tablo 169: Teşvik Sistemine Göre Büyük Ölçekli Yatırım Konuları... 314 Tablo 170: Teşvik Sisteminde Yatırıma Katkı Oranı... 315 Tablo 171: Teşvik Sisteminde Sigorta Primi İşveren Hissesi Desteği... 317 Tablo 172: Büyük Ölçekli ve Bölgesel Yatırımların Teşviki Özet Tablosu... 318 Tablo 173: Stratejik Yatırımlara Sağlanan Destekler... 321 Tablo 174: Erzurum ve Türkiye Yatırım Teşvik İstatistikleri... 329 Tablo 175: Yatırım Teşviklerinin Ana Sektörler İtibariyle Dağılımı... 330 Tablo 176: Yatırım Teşviklerinin Alt Sektörler İtibariyle Dağılımı... 330 Tablo 177: Performans Analizinde Kullanılan Kriterler... 341 Tablo 178: 2005-2013 Dönemi Toplulaştırılmış Sonuçlarına Göre Kriterler Bazında Sektörlerin Sıra Değerleri. 343 Tablo 179: Her Kriter Bazında En İyi Skor Değerine Göre Sektörler... 344 Tablo 180: Yıllar İtibariyle Sektörlerin Sıralaması... 345 Tablo 181: Üçlü Dijitte En İyi Skor Elde Eden Sektörler ve Skorları Sıralaması... 347 Tablo 182: Sektörlerin Performans Kriterlerinden Aldıkları Sıra Değerleri (1 ile 82 Arası)... 349 Tablo 183: İktisadi Faaliyet Kolları Bazında Sabit Sermaye Yatırımları (% Pay)... 350 Tablo 184: İmalat Sanayi Alt Sektörlerinin Teşviklerden Aldığı Pay (%)... 351 Tablo 185: Yatırım Teşvikleri Erzurum-Türkiye Farklılaşması... 352 Tablo 186: Toplulaştırma Sonrası Sektörler... 353 Tablo 187: Sektörlerin Bağlantı Katsayıları... 355 Tablo 188: İmalat Sanayi Kısmî Doğrudan Geri Bağlantı Katsayıları... 357 Tablo 189: İmalat Sanayi Sektörlerinin Kısmî Toplam Geri Bağlantı Katsayıları... 359 Tablo 190: İmalat Sanayi Sektörlerinin Toplam Kısmî İleri Bağlantı Katsayıları... 361 Tablo 191: İmalat Sanayi Sektörlerinin Bağlantı Katsayıları... 363 Tablo 192: I/O Tablosunda Yer Alan İmalat Sanayi Sektörleri... 366 Tablo 193: Toplam Geri Bağlantı Katsayısı Büyüklüğüne Göre İlk 18 İmalat Sanayi Sektörü... 368 Tablo 194: Erzurum İçin İmalat Sanayi Kapsamında Analize Tabi Tutulan Sektörlerin (3 lü Düzey) Genel Performans Açısından Sıralanması ve Değerlendirmesi... 375 7
Tablo 195: Tarım ve Hayvancılık Sektöründe Önerilen Yatırım Konularının Kuruluş Yeri Faktörlerine Göre Değerlendirilmesi... 385 Tablo 196: Madencilik Sektöründe Önerilen Yatırım Konularının Kuruluş Yeri Faktörlerine Göre Değerlendirilmesi... 387 Tablo 197: İmalat Sanayi Sektöründe Önerilen Yatırım Konularının Kuruluş Yeri Faktörlerine Göre Değerlendirilmesi... 388 Tablo 198: Enerji Sektöründe Önerilen Yatırım Konularının Kuruluş Yeri Faktörlerine Göre Değerlendirilmesi 398 Tablo 199: Lojistik ve Turizm Sektöründe Önerilen Yatırım Konularının Kuruluş Yeri Faktörlerine Göre Değerlendirilmesi... 399 Tablo 200: Eğitim Hizmetleri Sektöründe Önerilen Yatırım Konularının Kuruluş Yeri Faktörlerine Göre Değerlendirilmesi... 400 Tablo 201: Önerilen Yatırım Konularının Özet Değerlendirmesi... 403 Tablo 202: Erzurum İli İçin Girdi-Çıktı Analizi Yardımıyla İncelenecek Sektörler... 406 Tablo 203: Seçilmiş Sektörlerin Bağlantı Katsayıları ve Katma Değer Oranları... 407 Tablo 204: İlgili Sektörlerin Kısmî Doğrudan Geri Bağlantı Katsayıları ile En Yüksek Katsayıya Sahip İlk 5 Sektör... 410 Tablo 205: Seçilen Sektörlerin Kısmî Toplam Geri Bağlantı Katsayıları... 413 Tablo 206: Seçilen Sektörlerin Kısmî Toplam İleri Bağlantı Katsayıları... 416 Tablo 207: Et Ürünleri Sektörünün Önemli Katsayı Analizi... 419 Tablo 208: Erzurum İli İçin Hesaplanan Uzmanlaşma Katsayıları (LQi)... 424 Tablo 209: Erzurum İli 2023 Yılı Sektörlere Göre İhracat Tahmini (USD)... 427 Tablo 210: Dönüşüm İçin Detaylandırma/Toplulaştırma Uygulanan Sektörler... 428 Tablo 211: Erzurum İli 2023 Senaryosunun Sektörel Etki Analizi Sonuçları (USD)... 431 GRAFİK LİSTESİ Grafik 1: Erzurum İli Nüfus Piramidi (2015)... 42 Grafik 2: TRA1 Bölgesi Nüfus Piramidi (2015)... 42 Grafik 3: Türkiye Nüfus Piramidi (2015)... 42 Grafik 4: 2008-2013 Dönemi İşsizlik Oranının Gelişimi (%)... 56 Grafik 5: Düzey 2 Bölgeleri ve Türkiye Kayıt Dışı İstihdam Oranları (2015, %)... 62 Grafik 6: Düzey 2 Bölgeleri Tarımsal GSYH Değerleri-2014 (Milyar TL)... 68 Grafik 7: Erzurum İli tarımsal üretim Değerinin faaliyetlere Göre Dağılımı (2015, %)... 69 Grafik 8: Arazinin Kullanıma Göre Dağılımı (%)... 71 Grafik 9: Tarımsal İşletme Sayısının Arazi Büyüklüğüne Göre Dağılımı (Dekar)... 79 Grafik 10: Bitkisel Üretim Değeri (%)... 80 Grafik 11: Örtüaltı Üretimin İlçelere Göre Dağılımı (%)... 94 Grafik 12: Canlı Hayvan Üretim Değerinin Hayvan Türlerine Göre Dağılımı (2015)... 105 Grafik 13: Hayvansal Ürünler Üretim Değerinin Dağılımı (2015)... 107 Grafik 14: Erzurum Hayvan Varlığının Türlerine Göre Dağılımı (2015)... 110 Grafik 15: Sanayi Sektörü GSYH Endeksi Gelişimi (2004=100)... 125 Grafik 16: Kişi Başına Düşen Sanayi Sektörü Gayrisafi Yurtiçi Hasıla Değerinin Gelişimi (Cari Fiyatlarla)... 126 Grafik 17: Cazibe Merkezleri Kişi Başına Düşen Sanayi Sektörü Gayrisafi Yurtiçi Hasılası (TL, 2014)... 127 Grafik 18: Hizmetler Sektörü GSYH Endeksi Gelişimi (2004=100)... 160 Grafik 19: Kişi Başına Düşen Gayrisafi Hizmetler GSYH Değerinin Gelişimi (Cari Fiyatlarla)... 160 Grafik 20: Cazibe Merkezleri Kişi Başına Düşen Hizmetler GSYH (2014, TL)... 161 Grafik 21: Banka Mevduatının Gelişimi (% Artış)... 179 Grafik 22: Banka Kredilerinin Gelişimi... 181 Grafik 23: Kredi Mevduat Oranlarının Gelişimi... 184 8
Grafik 24: Erzurum Dış Ticaretinin Gelişimi (Milyon Dolar)... 201 Grafik 25: Erzurum İhracatında Herfindahl - Hirschman Endeksi (HHI)... 221 Grafik 26: Erzurum İthalatında Herfindahl - Hirschman Endeksi (HHI)... 222 Grafik 27: İmalat Sanayi İhracatının Teknoloji Düzeyine Göre Gelişimi... 228 Grafik 28: Erzurum İmalat Sanayi İthalatının Teknoloji Düzeyine Göre Gelişimi... 228 Grafik 29: 2015 Yılı Erzurum ve Türkiye İmalat Sanayi İhracatının Teknoloji Düzeyine Göre Dağılımı (%)... 231 Grafik 30: 2015 Yılı Erzurum ve Türkiye İmalat Sanayi İthalatının Teknoloji Düzeyine Göre Dağılımı (%)... 231 Grafik 31: Erzurum İhracat ve İthalatında Teknoloji Düzey Puanının Gelişimi... 233 Grafik 32: İmalat Sanayi İhracat ve İthalatının Teknoloji Düzey Puanına Göre Gelişimi... 235 Grafik 33: PV Tipi-Alan-Üretilebilecek Enerji (KWh-Yıl)... 254 Grafik 34: Toplam Ar-Ge Harcamalarının ve İnsan Gücünün İBBS Düzey 1 Bölgeleri Bazında Dağılımı (2014)... 280 Grafik 35: Erzurum Net Satışlar ve AR-GE Harcamalarının Türkiye İçindeki Payının Gelişimi (Binde)... 283 Grafik 36: Kişi başına GSYH nın Gelişimi (USD, 2004=100)... 289 Grafik 37: Cazibe Merkezleri Kişi Başı Gayrisafi Yurtiçi Hasılası (2014-USD)... 290 Grafik 38: Erzurum Sektörel Gelişme Eksenleri... 339 HARİTALAR LİSTESİ Harita 1: Erzurum İl Haritası... 37 Harita 2: Erzurum İli Deprem Haritası... 38 Harita 3: Erzurum İli Maden Haritası... 245 Harita 4: Türkiye Güneş Enerjisi Potansiyeli... 250 Harita 5: Erzurum İli Güneş Enerjisi Potansiyeli... 252 Harita 6: Erzurum İli Rüzgar Enerji Santralı Kurulabir Alanlar*... 256 Harita 7: Erzurum Karayolları Ulaşım Ağı... 262 Harita 8: Yeni Teşvik Sistemi Bölgeler Haritası... 310 Harita 9: Cazibe Merkezleri... 323 9
KISALTMALAR Ar-Ge BTC KUDAKA ÇKS EİE FAO GSYH GW GWh HES İBBS İŞKUR KOSGEB KSS km km² Kwh m 3 MW MTA MWe NACE OECD OSB RES GES HES SGK TCDD THY TEİAŞ TGB TOBB TPE TSO TÜİK Araştırma Geliştirme Bakü-Tiflis-Ceyhan Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı Çiftçi Kayıt Sistemi Elektrik İşleri Etüt İdaresi Dünya Gıda ve Tarım Örgütü Gayrisafi Yurtiçi Hâsıla Gigawatt Gigawatt Saat Hidroelektrik Santral İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması Türkiye İş Kurumu Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı Küçük Sanayi Sitesi Kilometre Kilometrekare Kilowatt Saat Metreküp Mega Watt Maden Tetkik Arama Megawatt Elektrik Nomenclature statistique des Activites economiques de la Communaute Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı Organize Sanayi Bölgesi Rüzgâr Enerjisi Santrali Güneş Enerjisi Santralı Hidrroelektrik Santralı Sosyal Güvenlik Kurumu Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları Türk Hava Yolları Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi Teknoloji Geliştirme Bölgesi Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği Türk Patent Enstitüsü Ticaret ve Sanayi Odası Türkiye İstatistik Kurumu 10
ÖNSÖZ Bu rapor T.C. Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı ile Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. arasında yapılan protokol gereği, Erzurum ilinin potansiyel yatırım konularının araştırılması amacıyla hazırlanmıştır. Rapor Türkiye Kalkınma Bankası nın uzman kadrosu tarafından güvenilir olarak kabul edilen kaynaklardan elde edilen verilerle hazırlanmıştır. Raporda yer alan görüşler ve öngörüler rapor kapsamında belirtilen ve kullanılan yöntemlerle üretilen sonuçları yansıtmaktadır. Raporda belirtilen sonuçlar, görüşler, düşünceler ve öngörüler, Türkiye Kalkınma Bankası tarafından açık ya da gizli olarak bir garanti ve beklenti oluşturmaz. Bir başka ifadeyle; bu raporda yer alan tüm bilgi ve verilerin kullanım ve uygulama sorumluluğu, doğrudan veya dolaylı olarak, bu rapora dayanarak yatırım kararı veren ya da finansman sağlayan kişilere ait olup, bu konuda her ne şekilde olursa olsun Türkiye Kalkınma Bankası ve/veya Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı sorumlu tutulamaz. Bu raporun tüm hakları saklıdır. T.C. Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı nın ve/veya Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. nin yazılı onayı olmadan raporun içeriği kısmen veya tamamen kopyalanamaz, elektronik, mekanik veya benzeri bir araçla her hangi bir şekilde basılamaz, çoğaltılamaz, fotokopi veya teksir edilemez, dağıtılamaz. Kaynak göstermek suretiyle alıntı yapılabilir. Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. 11
YÖNETİCİ ÖZETİ İstatistikî Bölge Birimleri Sınıflandırmasına göre TRA1 Bölgesi nde yer alan Erzurum ili, binlerce yıllık tarihi geçmişi, günümüze kadar gelmiş olan sayısız tarihi eserleri, doğal kaynakları ve güzellikleri, coğrafi ve iklim özellikleri, verimli toprakları ile ekonomik ve kültürel açıdan oldukça zengin bir ilimizdir. Bölgenin ekonomik aktivitesinde başat bir rol oynayan il, tarım ve hayvancılık, sanayi, ticaret ve turizm faaliyetleriyle ülke ekonomisine de büyük katkılarda bulunmuştur. Son yıllarda, pek çok ekonomik ve sosyal gösterge açısından, özellikle de iller arası ve Türkiye geneli ile yapılan karşılaştırmalarda geriye düşmüş görünen Erzurum un, kalkınmasının itici gücünü oluşturacak öncü sektörlerin belirlenmesi, kaynaklarını etkin bir şekilde ve uygun alanlara yönlendirmesi açısından oldukça önemli görünmektedir. Türkiye nüfusunun %0.97 sini bünyesinde barındıran Erzurum ili, nüfus büyüklüğü bakımından 29. büyük ildir. İldeki nüfus yoğunluğu, Türkiye nüfus yoğunluğunun oldukça aşağısındadır. (2015 yılında Türkiye de 102 kişi/km² iken, Erzurum da 30 kişi/km²). 2007-2015 döneminde Erzurum ilinde nüfus artış hızı 2011 yılı hariç negatif olarak gerçekleşmiştir. İldeki nüfus artış hızı, 2015 yılında Türkiye nüfus artış hızının altında, TRA1 Bölgesi nin üzerindedir. (2015 yılında -1.31). İl bu rakamla iller arası sıralamada 62. sırada bulunmaktadır. Erzurum, TRA1 Bölgesi ve Türkiye geneline göre nispeten daha genç bir nüfusa sahiptir. Erzurum ili, hem göç alıp hem göç vermekle birlikte, en çok net göç veren iller arasında bulunmaktadır (2015 yılında net göç hızı -15.85). 2015 yılında en çok göç veren iller arasında 14. sıradadır. Erzurum ilinde okuryazarlık oranı (%93.29) Türkiye ortalamasının (%96.13) altındadır. 2014 yılında, okuryazar nüfus oranı sıralamasında 61. sırada yer alan ilde, özellikle kadınların okuma yazma bilmeme oranı oldukça yüksektir (%11.30). Okul kademelerine göre okullaşma oranları, okul öncesi, ortaokul ve mesleki ve teknik ortaöğretim kademesinde Türkiye ortalamasının altındadır. 15 yaş üzeri nüfusun eğitim durumuna bakıldığında Erzurum, sadece ilköğretim ve doktora kademelerinde Türkiye ortalamalarının üzerinde yer alırken, ilkokul, ortaokul, lise, yüksekokul ve yüksek lisans kademelerinde Türkiye ve Bölge ortalamalarının altında kalmıştır. Erzurum da 2015-2016 döneminde, okul kademelerine göre okullaşma oranları, okul öncesi, ortaokul ve mesleki ve teknik ortaöğretim kademesinde Türkiye ortalamasının 12
altındadır. Erzurum ili, okul başına düşen öğrenci, şube başına düşen öğrenci ve öğretmen başına düşen öğrenci sayıları itibarıyla bütün eğitim kademelerinde Türkiye ve Bölge ortalamalarına yakın veya daha olumlu koşullara sahip bulunmaktadır. Erzurum Anadolu daki önemli yükseköğretim merkezlerinden biridir. Son yıllarda hızla artan öğrenci sayısı, önceki yıllarda Türkiye ortalamasına göre daha iyi olan öğretim elemanı, profesör, doçent başına öğrenci sayılarını yukarı çekmiş ve Türkiye ortalamalarına göre daha olumsuz bir durum ortaya çıkarmıştır. Erzurum ili, Türkiye ye kıyasla daha düşük işsizlik oranına sahiptir. Ayrıca istihdam oranında Türkiye nin üzerinde, işgücüne katılma oranında Türkiye nin gerisindedir. Erzurum işgücü piyasası ülke genelinde olduğu gibi krizlere karşı oldukça duyarlıdır. İlde, kriz yıllarında işsizlik oranı yükselmiş, %6.2 den %7.9 a çıkmıştır. TRA1 (Erzurum, Erzincan, Bayburt) Bölgesi nde istihdam genelde tarım sektöründe yoğunlaşmıştır. Bölgede sağlanan istihdamda tarımın payı %51.7, sanayinin payı %10.8, hizmetler sektörünün payı %37.5 dir. TRA1 Bölgesi istihdamında, Türkiye geneline göre daha yüksek oranda mikro ölçekli işyerleri hâkimdir. Bölge istihdamının %76.1 i 1-9 işçi çalıştıran işyerlerine aittir. 2015 yılı itibarıyla Erzurum da sigortalı işçi çalıştıran 9.405 işyeri mevcut olup, bu işyerlerinde 77.418 sigortalı işçi çalışmaktadır. TRA1 Bölgesi %52.5 kayıt dışı istihdam oranıyla 26 düzey 2 bölgesi içinde en yüksek orana sahip 5 inci bölgedir. Kayıt dışı istihdam sayısı açısından ise 189 bin kişi 22 nci sıradadır. TRA1 Bölgesi nde tarım sektöründe kayıt dışılık oranı %81.7, sanayi sektöründe %30.8 ve hizmetler sektöründe %18.5 dir. TRA1 Bölgesi nde toplam istihdamın %33.6 sı kadın %66.4 ü erkeklerden oluşmaktadır. Kayıt dışı istihdam kadınlarda %81.8 kadın, erkeklerde ise %36.8 dir. TRA1 Bölgesi kayıt dışı istihdam göstergelerinin tümünde Türkiye ortalamasına göre daha kötü performansa sahiptir. Erzurum sağlık hizmetleri altyapısı açısından, Türkiye ortalamalarının üzerinde ve iyi bir konumdadır. 2015 yılında Erzurum, iller arası sıralamada toplam hastane sayısında 16'ncı sırada, toplam yatak sayısında 15'inci sırada ve yüz bin kişi başına düşen toplam hastane yatak sayısında da 4'üncü sırada yer almıştır. Yataksız tedavi kurumları açısından da Türkiye ortalamalarına göre daha iyi olan Erzurum da 112 acil istasyon başına düşen nüfus 29,320, ambulans başına düşen nüfus 11,211, Aile hekimi başına düşen nüfus 3,176, 13
kişidir. Erzurum ili, toplam hekim sayısı açısından iller arası sıralamada 21., diş hekimi sayısında 32., eczacı sayısında 31., sağlık memuru sayısında 25., hemşire sayısında 24. ve ebe sayısında 35. sıradadır. Erzurum un da içinde yer aldığı TRA1 Bölgesi nde tarım sektörü, en büyük istihdam alanı olma konumunu sürdürmekte ve belli başlı geçim kaynağı olma özelliğini korumaktadır. Toplam istihdamın; Türkiye genelinde %20.6 sı, TRA1 Bölgesi nde %51.7 si tarım sektöründedir. 2014 yılı itibarıyla Türkiye Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (GSYH) nın %6.6 sı tarım sektörüne ait iken, TRA1 Bölgesi nde bu oran %15.5, Erzurum da %15.7 düzeyindedir. İl ve Bölge, Türkiye geneline kıyasla daha tarım ağırlıklı bir ekonomik yapıya sahiptir. Erzurum ili, 1.8 milyar TL tarımsal hasılası ile Türkiye tarım GSYH sından %1.4 pay almaktadır. TRA1 Bölgesi, 2.8 milyar TL tarımsal hasılası ile 26 düzey 2 bölgesi içinde tarımsal hasılanın büyüklüğü bakımından 21 inci sırada bulunmaktadır. Erzurum da tarım arazisinin %99.3 ü tarla alanı (tahıllar ve diğer bitkisel ürünler alanı) olarak kullanılırken, %0.3 ü sebze alanı ve %0.5 i de meyve alanı olarak kullanılmaktadır. Erzurum, su kaynakları bakımından oldukça zengindir. İlde 460 bin hektar tarım arazisinin yaklaşık olarak %24.1 i (111 bin hektar) sulanmaktadır (Türkiye ortalaması %23.6). Türkiye de çiftçi başına ortalama arazi büyüklüğü 59.9 dekar iken Erzurum da 68.5 dekardır. 2015 yılında Erzurum da gerçekleşen 3.6 milyar TL lik tarımsal üretim değeri Türkiye tarımsal üretim değerinin %1.5 ini oluşturmaktadır. 3.6 milyar TL tarımsal üretim değerinin içinde bitkisel ürünler üretiminin payı %13.4, canlı hayvanların payı %61.1 ve hayvansal ürünler üretiminin payı %25.4 tür. Erzurum, 487 milyon TL lik bitkisel üretim değeri ile 81 il içinde 55 inci sırada yer almaktadır. Bitkisel üretim değerinin %82 si tarla ürünlerine aittir. Tarla ürünleri üretim değeri içinde en yüksek pay %55 le tahıllarda olup, yumru bitkilerin payı %21, baklagillerin payı %10, meyvesi yenen sebzelerin payı %5 tir. 2015 yılı meyve üretim değeri 86.8 milyon TL olup, bunun %53 ünü ceviz oluşturmaktadır. Dut, çilek, üzüm vb. üzümsü bitkilerin meyve üretim değeri içindeki payı %20, elma, armut, ayva gibi yumuşak çekirdeklilerin payı %14, erik, kayısı, kızılcık vb. taş çekirdekli meyvelerin payı %13 tür. Erzurum da az da olsa seracılık yapılmakta olup, 2015 yılı itibariyle 115 dekar sera bulunmaktadır. 14
Erzurum ili, geniş arazisi, ürün çeşitliliği, toprak zenginliği ve kullanılmayan bakir tarım alanları dikkate alındığında organik tarım ürünleri açısından çok önemli bir potansiyele sahiptir. 2014 yılı itibarıyla Erzurum da 4,392 çiftçi, 43,600 hektar alanda organik tarım faaliyetiyle uğraşmakta olup toplam üretim miktarı 185,920 tondur. Türkiye de organik tarım yapan çiftçilerin %6.1 i, organik üretimin %11.3 ü ve organik tarım alanının %5.2 si Erzurum da bulunmaktadır. Türkiye de 2015 yılında 61 ilde 39,740 çiftçi 3.5 milyon dekar alanda iyi tarım uygulamaları kapsamında üretim yapmaktadır. Erzurum da ise 11 bin dekar alanda iyi tarım uygulaması yapan 8 çiftçi 195 ton ürün elde etmiştir. İl, canlı hayvan değerinin büyüklüğü açısından 81 il içerisinde dördüncü sırada, kişi başına canlı hayvan değerinin büyüklüğü açısından onuncu sıradadır. 2015 yılı itibarıyla Erzurum da canlı hayvan değeri 2.2 milyar TL düzeyinde olup, 73.1 milyar TL olan Türkiye canlı hayvan değerinin %3.0 ını, TRA1 Bölgesi nin (Erzurum, Erzincan, Bayburt) %73.9 unu oluşturmaktadır. 2015 yılı itibarıyla Türkiye de kişi başına düşen canlı hayvan değeri 928 TL, TRA1 Bölgesi nde 2,902 TL iken Erzurum da 2,913 TL olmuştur. Erzurum, sahip olduğu zengin bitki örtüsü nedeniyle arıcılık açısından oldukça yüksek bir potansiyel barındırmaktadır. İldeki arı kovanı sayısı, Türkiye deki toplam arı kovanı sayısının %1.6 sını oluştururken, toplam bal üretiminin de %1.4 ünü karşılamaktadır. TRA1 Bölgesi illeri olan Erzurum, Erzincan ve Bayburt, görece geri kalmış ve sanayinin gelişmemiş olduğu illerdir. Ancak sanayi sektörünün gelişimi açısından özellikle Erzurum ve Erzincan gelişim potansiyeline sahip illerdir. Bölge, sahip olduğu doğal yer altı ve yer üstü kaynakları, tarımsal çeşitliliği ve iklimi, işgücü potansiyeli, ulaşım olanakları, ve devlet yardımları (teşvik sistemi) açısından yatırımlar için cazip konumdadır. TRA1 Bölgesi ekonomisi içinde sanayi sektörünün payı az da olsa artış eğilimindedir. 2014 yılı itibarıyla, Erzurum daki toplam istihdamın %9.2 si, toplam işyeri sayısının %10.5 si imalat sanayi sektörüne aittir. Türkiye sanayi sektöründeki istihdamın %0.2 si ilde bulunmaktadır. Erzurum ili, 2014 yılında sanayi sektörü gayrisafi yurtiçi hasıla değerinin büyüklüğü bakımından 81 il içinde 46 ncı sırada, kişi başına düşen sanayi sektörü gayrisafi yurtiçi hasılası değeri açısından 68 inci sırada bulunmaktadır. 2014 yılı verilerine göre Erzurum da sanayi sektörü GSYH 1.8 Milyar TL iken, Türkiye de 576.4 milyar TL olup, İl, Türkiye sanayi gayrisafi yurtiçi hasılasından %0.31 pay almaktadır. 2014 yılı itibarıyla 15
Türkiye de kişi başına sanayi gayrisafi yurtiçi hasılası 7,469 TL iken Erzurum da 2,351 TL dir. TRA1 Bölgesi, imalat sanayi işletme sayısı bakımından 26 Düzey 2 bölgesi içinde 25 inci, çalışan sayısı açısından 25 inci, maaş ve ücret ödemeleri açısından 24 üncü, ciro açısından 25 inci ve brüt yatırımlar bakımından ise 24 üncü sırada yer almaktadır. Türkiye imalat sanayi işletmelerinin %0.64 ü, imalat sanayi çalışanlarının %0.33 ü, maaş ve ücretlerin %0.26 sı, cironun %0.16 sı ve yatırımların da %0.17 si TRA1 Bölgesi nde bulunmaktadır. TRA1 Bölgesi nde faaliyet gösteren imalat sanayi işletmelerinin önemli bir kısmı; Metal eşya, Ağaç ve ağaç ürünleri, Mobilya imalatı, Gıda ürünleri, Giyim eşyaları sektörlerinde faaliyet göstermektedir. İmalat sanayi istihdamının büyük bir kısmını Gıda ürünleri, Mineral ürünler, Metal eşya, Mobilya oluşturmaktadır. Ciro açısından Gıda ürünleri, Mineral ürünler, Temel eczacılık sektörleri, Maaş ve ücret ödemeleri açısından Gıda ürünleri, Mineral ürünler; brüt yatırımlar açısından ise Gıda ürünleri, Mineral ürünler öne çıkan sektörlerdir. TRA1 Bölgesi için TÜİK verilerinden hareketle yapılan üç yıldız kümelenme analizi neticesinde, farklı kriterlerde 12 sektörün iki yıldız alarak potansiyel küme özelliği taşıdığı görülmüştür (Gıda, Mineral ürünler ve Kurulum-Onarım). TRA1 Bölgesi nde tek yıldız alarak aday küme niteliği taşıyan 14 sektör (İçecek, Ağaç ve ağaç ürünleri, Ana metal, Metal eşya) bulunmaktadır. Erzurum da 2014 yılı SGK verileriyle kapsamlı bir kümelenme çalışması yapılmıştır. 3 lü digite göre 86 sektörlü imalat sanayi kümelenme analizinde istihdam kriterine göre 14 potansiyel küme ve 12 aday küme özelliği gösteren sektör bulunmaktadır. İşyeri kriterine göre ise 2 olgun küme; 12 potansiyel küme; 22 aday küme mevcuttur. Erzurum, hizmetler sektörünün büyüklüğü ve Türkiye hizmetler sektörü GSYH sından aldığı pay itibarıyla 81 il arasında 2014 yılında 26. sırada, kişi başına hizmetler sektörü hasılası açısından da 47. sırada yer almıştır. Tüm Türkiye genelinde olduğu gibi Erzurum ilinde de hizmetler sektörü gayri safi yurtiçi hasıla içinde en çok pay alan sektör konumundadır ve 2014 yılı itibarıyla sektörün Erzurum ili GSYH ndan aldığı pay %57.6 dır. İlde önemli bir turizm potansiyeli mevcuttur. İl turizm potansiyelleri değerlendirildiğinde, il genelinde turizm alanında gelir artışının sağlanabileceği, ekonomik üretim ve çalışma alanlarının çeşitlendirilip zenginleştirebileceği, il içindeki gelişmişlik farklarının 16
azaltılabileceği görülmektedir. Erzurum, 5 ay boyunca kayak yapmaya elverişli yapısı, kar kalitesi, uzun pistleri ve tesisleriyle dünyanın sayılı kış turizm merkezlerinden biridir. Erzurum, derin vadileri, zengin kuş ve kelebek türleri, boz ayıdan vaşağa yaban hayatı, endemik türler içeren florası, buzul gölleri, peri bacaları, nehirleri ve şelaleleriyle doğa turizmi konusunda büyük bir potansiyele sahiptir. İle gelen turistlerin geceleme süreleri oldukça düşüktür. İlin turizm altyapısında önemli eksiklikler bulunmaktadır. En önemli eksiklikler; konaklama tesislerinin nicelik ve nitelikleri ile dağılımları, dinlenme ve eğlence merkezlerinin yetersizliği, kültürel varlıkların korunması ve nitelikli personel konusundadır. Turizm çeşitliliğinin sağlanması, bölgede doğal güzellikler ve tarihi değerler üzerinden cazip turistik destinasyonların çizilmesi ve tanıtım faaliyetlerinin yeterince ve etkin bir şekilde yapılması ile turizm potansiyeli daha etkin kullanılabilecektir. Erzurum da bankacılık altyapısı ve teknoloji kullanımı Türkiye ortalamasının altındadır. Erzurum ili, toplam banka şubesi sayısı açısından 81 il arasında 31. sırada yer almaktadır. Doğu Anadolu Bölgesi ndeki 14 il arasında 1. sıradadır. İldeki şubeler, sanayi, ticaret, turizm ve hizmetler alanında ekonomik aktivitelerin yoğun olduğu ve nüfusun fazla olduğu merkezlerde yoğunlaşmıştır. Erzurum ili, 2015 yılı itibarıyla, ATM sayısı açısından 28., POS sayısı açısından iller arası sıralamada 32. sırada, ATM başına düşen ortalama nüfus açısından 47. sırada, POS başına düşen nüfus açısından 60., şube başına düşen ortalama nüfus açısından 60. sırada yer almaktadır. Erzurum ilinde ticari hayat sanayi, tarım ve hayvancılık faaliyetlerine oranla daha fazla gelişmiştir. Ulaşım olanakları, Doğu Anadolu Bölgesi içindeki konumu, yörenin tıp merkezi olma özelliği, ve ilde bulunan askeri birlikler gibi nedenlerle Erzurum, il dışından gelen ve bölgede pazarlanan ürünlerin bir dağıtım merkezi konumundadır. İlin ticari faaliyetlerinde tarım ve hayvancılık ürünleri önemli bir yer tutmaktadır. Gıda maddeleri, giyim, ev araç gereçleri, inşaat malzemeleri, mineral ürünler, krom, linyit, çimento, alçı ile taş ve toprağa dayalı sanayi ürünleri de ticarete konu olan diğer önemli sektörlerdir Erzurum da ticaret sektörü, küçük esnaf ve işletmelerden oluşmaktadır. Erzurum da bulunan işyerlerinin yaklaşık 14.6 milyar TL aktif büyüklüğü bulunmakta olup, bu işyerlerinde 12.7 milyar TL lik net satış yapılmıştır. Erzurum, ilde faaliyet gösteren işletmelerin bilançolarındaki aktif büyüklüğü bakımından 81 il arasında 34 üncü sırada, net satışlar bakımından ise 41 inci sırada yer almaktadır. 17
İl genelinde 3 Ticaret Odası, 1 Ticaret Borsası bulunmaktadır. Erzurum Ticaret ve Sanayi Odası nda en fazla üye, İkamet Amaçlı Bina İnşaatı meslek grubundadır. Erzurum Ticaret Borsasında, miktar bakımından da işlem değeri açısından da en fazla işlem gören maddeler; çeşitli gıda maddeleri, hububatlar, hububat mamulleri, canlı hayvanlar, nebati yağlar, hayvani yağlar ve bakliyat mamulleridir. 2015 yılı itibarıyla, değer olarak borsa işlem hacminin %28.2 si çeşitli gıda maddelerine, %17.3 ü hububatlara, %13.0 ı hububat mamullerine aittir. Erzurum un en çok satış ve alış yaptığı il İstanbul ve Ankara dır. Erzurum il satışlarının yaklaşık olarak %47 si bu iki ile yapılırken, il alışlarının %63 ü İstanbul ve Ankara dan yapılmıştır. Erzurum un ticaret hacmi en yüksek 30 ilden 9 u Karadeniz Bölgesi, 8 i Doğu Anadolu Bölgesi, 2 si Güneydoğu Anadolu Bölgesi illerinden oluşurken 11 i ise başta metropoller olmak üzere batı illeridir. Erzurum un net satışlarının pozitif olduğu-ticaret fazlası verdiği il sayısı toplam 23 tür. Erzurum, ticari ilişkide bulunduğu illerden en yüksek ticaret fazlası verdiği 10 il Trabzon, Iğdır, Ağrı, Erzincan, Kars, Van, Ardahan, Bayburt, Bitlis ve Bingöl illeridir. Bu 10 ilden 8 i Doğu Anadolu Bölgesi nde yer almaktadır. Satış/Alış farkının negatif olduğu il sayısı ise toplam 57 dir. Erzurum il ticaretinin açık verdiği illerin tamamına yakını Erzurum a göre daha gelişmiş batı illeridir. 2014 yılı itibariyle ilin ticaret hacmi 7.798.301.203 TL, net ticaret açığı 2.787.395.941 TL dir. Erzurum un 81 il ile yaptığı alış ve satışlar üzerinden Ticari Uzaklık Endeksi (TUEN) hesaplanmış, ulaşım maliyetleri açısından ilin iç ticarette dezavantajlı durumda olduğu görülmüştür. Türkiye (81 il) dış alış ortalaması 520 km iken Erzurum da dış alışların ortalama uzaklığı 980 km dir. Türkiye (81 il) dış satış ortalaması yine 520 km olup, Erzurum un dış satış (diğer illere) uzaklığı 760 km dir. İllerin kendi içinden yaptığı alış ve satışları dikkate alan toplam alışlarda Ticari Uzaklık Endeksi Türkiye ortalaması 247 km olarak gerçekleşirken Erzurum da bu endeks 754 km dir. Toplam satışlarda hesaplanan Ticari Uzaklık Endeksi Türkiye için 247 km, Erzurum ili için 465 km dir. Gerek alışlarda gerekse satışlarda TUEN değerlerinin Türkiye ortalamalarının bir hayli üzerinde çıkması Erzurum un yurt içi ticarette yakın mesafedeki illerle entegre olamadığı, özellikle alışlarda daha çok batı ve metropol illere bağımlı olduğu bu nedenle Ticari Uzaklık Endeksi nin (TUEN) yüksek çıktığı dikkat çekmektedir. 18
Erzurum sahip olduğu kaynaklar ve coğrafi konumu dikkate alındığında, üretim ve iç ticarette olduğu gibi dış potansiyelini de kullanamayan bir ildir. 20 milyon USD civarında olan il ihracatının Türkiye toplam ihracatı içindeki payı önemsiz bir yer tutmaktadır. Erzurum da kişi başına düşen ihracat 32 USD olup, 1,827 USD olan Türkiye kişi başına düşen ihracat tutarının çok altındadır. Erzurum un mevcut ihracatı ağırlıklı olarak imalat sanayi ürünlerinden oluşmaktadır. İl ihracatının %95 i imalat sanayi, %4 ü de madencilik ve taş ocakçılığı sektörü tarafından gerçekleştirilirken, ithalatının da %65 i imalat sanayi, %32 si, madencilik ve taş ocakçılığı, %4 ü de tarım ve ormancılık sektöründe gerçekleşmektedir. Erzurum dış ticaret açığı vererek net ithalatçı konumunda bulunmaktadır. 2015 yılında 20.2 milyon USD ihracata karşılık 37.8 milyon USD ithalat yapılmış ve 17.6 milyon USD dış ticaret açığı vermiştir. Türkiye de ihracatın ithalatı karşılama oranı %69 düzeyinde iken Erzurum da %53 tür. Erzurum ihraç pazarlarında ülke çeşitliliği çok az olup, il ihracatı kırılganlıklara karşı duyarlı, riskli bir yapıya sahiptir. İthalatta da benzer bir durum söz konusu olup, ülke çeşitliliğinin az, krizlere açık bir yapının olduğu görülmektedir. Ülke bazında yoğunlaşma analizi sonuçlarına göre Erzurum da hem ihracatta hem de ithalatta ülke yoğunlaşması yüksek düzeydedir. Erzurum da ihracatta ve ithalatta daha az sayıda sektöre dayalı bir dış ticaret profili bulunmaktadır. Erzurum ihracatında öne çıkan sektörler; 26-Metalik olmayan diğer mineral ürünler (18.1), 24-Kimyasal madde ve ürünler (%17.2), 28-Metal eşya sanayi (%15.6), 15-Gıda ürünleri ve içecek imalatı (%12.8) ve 31-Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazlar (%7.1) sektörleridir. Erzurum ithalatında önemli sektörler; 10-Maden kömürü, linyit ve turb (%32.6), 29-Başka yerde sınıflandırılmamış makine ve teçhizat (%18.3), 26- Metalik olmayan diğer mineral ürünler (15.2), 23-Kok kömürü, petrol ürünleri, nükleer yakıtlar (%12.0), 20-Ağaç ve mantar ürünleri (6.9) sektörleridir. Erzurum ili, ihracatta 2 li dijite göre 2 sektörde, 4 lü dijite göre ise 3 sektörde uzmanlaşmıştır. İl dış ticaretinde, 2 li dijitte 10 sektör, 4 lü dijitte ise 20 sektör rekabet gücüne sahiptir. Uzmanlaşılan sektörler; 2 dijitte 26-Metalik olmayan diğer mineral ürünler ile 15-Taşocakılığı ve diğer madencilik, 4 dijitte ise 2694-Çimento, kireç ve alçı, 2422- boya, vernik vb. kaplayıcı maddeler ve matbaa mürekkebi, macun ile 2893-çatal, bıçak takımı el aletleri ve hırdavat malzemeleri sektörleridir. Bunların dışında 2012-2015 19
ortalamalarına göre uzmanlık katsayısı yüksek çıkan ve uzmanlaşmanın olduğu kabul edilebilecek 2 dijitte 8, dört dijitte 34 sektör bulunmaktadır. Erzurum imalat sanayi ihracatı düşük ve orta düşük teknoloji ağırlıklıdır. Yıllar itibarıyla orta yüksek teknolojinin payı azalırken düşük ve orta düşük teknolojili ürünlere doğru bir dönüşümün yaşandığı görülmektedir. Erzurum ithalatında da düşük ve orta düşük teknolojili ürünler ağırlıktadır. Türkiye ve Erzurum Teknoloji Düzey Puanı açısından karşılaştırıldığında, Erzurum un, imalat sanayi ihracatında Türkiye ortalamasına yakın bir puana sahip olduğu, imalat sanayi ithalatında ise Türkiye nin altında bir puana sahip olduğu görülmektedir. Erzurum ili, metalik maden ve endüstriyel hammadde yatak ve rezervleri bakımından önemli bir potansiyele sahiptir. İl için en önemli madenler; bakır, molibden, krom ve civa, jips, perlit, tuğla-kiremit, mermer, Oltu taşı, linyit, manganez ve manyezittir. İspir ilçesi bakır-molibden, Narman ilçesi Civa, Aşkale ve Palandöken ilçeler ise krom bakımından önemli potansiyele sahiptir. Endüstriyel hammaddeler bakımından Aşkale ve Pasinler ilçeleri tuğla-kiremit ve perlit rezervleriyle, Oltu, Aşkale, Narman ve Tortum ilçeleri Jips yatakları ile öne çıkmaktadır. İspir ilçesinde mermer olarak değerlendirilebilecek volkanik ve magmatik kayaçlar bulunmakta, Karayazı ilçesinde de Şakirköy sahasında kaplama ve döşeme taşı olarak kullanılabilecek nitelikte 4.531.800 ton görünür mermer rezervi bulunmaktadır. Oltu-Olur, Pasinler-Tekman ve Tortum-Narman yörelerinde gerçekleştirilen çalışmalar sonucunda bakır ve altın açısından önemli olan sahaları ortaya çıkarılmış ve ruhsatlandırılmıştır. İlde 107 milyon ton rezerve sahip linyit oluşumları ve çok sayıda jeotermal alan bulunmaktadır. Önemli linyit oluşumları Horasan-Aliçeyrek, Oltu-Sütkans, İspir-Karahan, Oltu-Balkaya, Aşkale-Kükürtlü, Pasinler-Pekecik ve Hınıs-Zırnak yataklarıdır. Uzunahmet, Pasinler, Pasinler-Asboğa, Köprüköy, Ilıca, Horasan-Çermik jeotermal kaynakların bulunduğu bölgelerden bir kısmıdır. Ilıca ve Pasinlerde ki kaynaklar kaplıca amaçlı kullanılmaktadır. Çat, Tekman, Karayazı ve Hınıs ilçelerinin global radyasyon değerleri (KWh/m 2 ) yıl boyu Erzurum il ve Türkiye ortalamasının üzerinde olup, arazi stoğu açısından yüksek potansiyele sahiptir. Erzurum un global güneş radyasyon dağılımları ve güneşlenme süreleri, yüksek rakım, yerleşim birimlerinden ve kirlilikten uzak, açık bir gökyüzü geniş ve düz arazilerin varlığı vb. nedenler ilde güneş enerjisi yatırımları için elverişli bir ortam 20
oluşturmaktadır. Erzurum da belirlenecek arazilerin endüstri bölgesi ilan edilmesi durumunda, yatırım sürecinin önemli bir aşaması olan ÇED raporu ve diğer izinlerin alınması, yatırımcı için bir engel olmaktan çıkarılmış olacaktır. Dolayısıyla, yatırımcı açısından ortaya çıkabilecek ve yatırım sürecinde gecikmelere ve kayıplara neden olabilecek birçok teknik ve ekonomik riskin ortadan kaldırılmasına olanak sağlayacaktır. Erzurum ili su kaynakları hem tarımsal sulama hem de elektrik üretimi açısından önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. Erzurum su kaynakları üzerine 24 adet HES (Hidroelektrik Santral) kurulmuştur. Toplam 753,7 MW kurulu güce sahip olan bu santrallar Türkiye HES kurulu gücünün %1,04 ünü oluşturmaktadır. Erzurum da HES yatırımı yapmak üzere 50 lisans alınmıştır. Erzurum da üretilen endüstriyel odunun Türkiye üretimi içindeki payı %0.18 dir. Endüstriyel odun üretimi açısından Erzurum ili, iller arası sıralamada 50. sırada, yakacak odun üretiminde 52. sırada yer almıştır. İlde, 2015 yılı itibarıyla 91,191 hektarı normal, 165,691 hektarı boşluklu kapalı ormanlık alan olmak üzere, toplam 256,882 hektar ormanlık alan bulunmaktadır. Türkiye toplam ormanlık alan içerisinde, Erzurum ilinin payı %1.15 dir. Ormanlık alan büyüklüğü açısından Erzurum, iller arası sıralamada 32. sırada yer almaktadır. Erzurum, doğu-batı ve kuzey-güney doğrultusunda kesişen yolların kavşak noktasında bulunduğu için diğer illere göre karayolu ulaşımı yönünden avantajlı bir konumdadır. Erzurum daki toplam 1,690 km lik İl ve Devlet yolunun 1,605 km si asfalt, 24 km si toprak, 59 km si geçit vermeyen ve 2 kilometresi de parke yoldur. 2015 yılı itibarıyla, bin kişi başına düşen otomobil sayısı Türkiye genelinde 134, Erzurum da 69 dur. İldeki otomobil varlığının, Türkiye genelindeki otomobil varlığından aldığı pay %0.50, olup, mevcut otomobil varlığı ile 81 il arasında 42'nci sırada, kişi başına düşen otomobil sayıları açısından ise 63 üncü sıradadır. Erzurum un komşu illerle demiryolu bağlantısı 1939 yılında sağlanmış olup, il sınırları içindeki demir yolu ağı 211 km dir. Erzurum ilinin 2015 yılı Türkiye toplam demiryolu ağında taşınan yolcu sayısı içindeki payı %0.33, yük taşımacılığı içindeki payı %0.87 dir. TCDD Genel Müdürlüğü tarafından yapılan Erzurum Palandöken Lojistik Merkezi, 360,000 m 2 ve toplam 437,000 ton yük kapasitesine sahip olup, tamamlandığında bir yük merkezi olacaktır. Yüksek Yükleme Rampası, Yükleme Boşaltma Sahası, İhata, Loko Bakım ve Vagon Bakım Onarım Atölyesi, Su Deposu ve İdari hizmet binalarından oluşan Lojistik Merkez 21
Erzurum da ticari hareketliliği arttıracak bölgeden komşu ülkelere yapılacak ihracatta önemli bir işlev görecektir. Erzurum Havalimanı, 1947 yılında hizmete başlamış günümüzde ulaştığı 2,000,000 yolcu kapasitesiyle ulusal ve uluslararası uçuşlara açık bir havaalanı konumuna gelmiştir. Havalimanı ndan her gün tarifeli iç hat seferleri ve başta Almanya, Ukrayna ve Suudi Arabistan olmak üzere yurt dışına charter uçuşları gerçekleştirmektedir. Erzurum ilinde, nüfusun tamamına, şebeke ile içme ve kullanma suyu ulaştırılmaktadır. 2014 yılında Erzurum ilinin 20 ilçesine bağlı 1,182 mahalle ve köyün 1,178 inde içme suyu şebekesine, 4 köy ise çeşmeli içme suyuna sahiptir. Köy dışı yerleşim olan ünite sayısı 455 olup, bunların 307 sinde içme suyu şebekesi bulunmakta 148 inde ise çeşme ile içme suyu ihtiyacı karşılanmaktadır. 1,182 köyün 28 inde, 455 diğer yerleşim ünitesinin 65 inde içme ve kullanım suyu yetersizdir. İlde belediye nüfusunun tamamına yakınına kanalizasyon şebekesi ile hizmet verilmektedir. 2014 yılı itibariyle kanalizasyon şebekesi ile hizmet verilen belediye nüfusunun toplam belediye nüfusuna oranı Türkiye genelinde %90, Erzurum da %99 dur. İlin sanayi altyapısı, sanayi girişimleri açısından oldukça uygundur. İlde, biri besi organize sanayi olmak üzere dört organize sanayi bölgesi (1 i faal) ve bir teknoloji geliştirme bölgesi bulunmaktadır. Organize Sanayi Bölgesi nde son parselasyon planına göre 117 sanayi parseli bulunmaktadır. 117 parselden 116 sı girişimcilere tahsis edilmiştir. 2016 OSB Komisyon Denetim Raporuna göre 116 sanayi parselinin 58 inde üretim, 38 inde ruhsat ve izin eksikli üretim yapılmaktadır. 14 parseldeki işletmeler ise ya kapalı ya da üretime ara vermiş durumdadır. 6 parselde ise inşaat vb. nedenlerle üretim yapılmamaktadır. Erzurum ATA Teknokent Teknoloji Geliştirme Bölgesi nde, 62 firma faaliyet göstermektedir. Bu firmaların 32 si yazılım, 5 i enerji, 4 ü hayvancılık, 3 ü inşaat ve 18 i de diğer sektörlerdedir. Erzurum da 4 ü merkez ilçelerde 1 i Oltu ilçesinde, 1 i Horasan ilçesinde olmak üzere 6 Küçük Sanayi Sitesi faaliyet göstermektedir. Faal olan bu altı Küçük Sanayi Sitesinde 2016 yılı itibariyle dolu olan işyeri sayısı 1.190 olup, bu işyerlerinde 3.670 kişi çalışmaktadır. Ayrıca 3 ü yapım (1 inin geçici kabulü yapılmış) aşamasında, 1 i ihale aşamasında olmak üzere ilde 4 Küçük Sanayi Sitesi daha kurulmaktadır. Yenilik faaliyetleri açısından Erzurum ili istenen düzeyde bulunmamaktadır. Atatürk Üniversitesi, Erzurum Teknik Üniversitesi, ve Erzurum ATA Teknokent, ilde rekabetin ve 22
bölgesel gelişmenin, Ar-Ge ve yenilikçilik faaliyetlerinin desteklenmesi açısından etkili kurumlardır. 2015 yılı itibarıyla Türkiye genelindeki toplam sınai mülkiyet başvurusunun %0.19 u, gerçekleşen sınai mülkiyet tescilinin %0.17 si Erzurum iline aittir. Mevcut Ar-Ge altyapısının geliştirilerek, sanayi ve üniversite işbirliği üzerinden bölgede yenilikçilik yaklaşımının daha üst seviyelere taşınmasına ihtiyaç bulunmaktadır. Erzurum da kişi başına düşen kamu yatırım harcaması TRA1 Bölgesi ve Türkiye ortalamasından daha düşüktür. 2015 yılında Türkiye genelinde kişi başına düşen kamu yatırımı ortalama 790.4 TL iken, Erzurum, Erzincan ve Bayburt tan oluşan TRA1 Bölgesi nde 766.3 TL, Erzurum ilinde ise 663.7 TL dir. Kamunun Erzurum da yaptığı yatırımlar ağırlıklı olarak eğitim (%32.2), diğer kamu hizmetleri (%27.8), tarım (%10.7), ulaştırma-haberleşme (%9.1), sağlık (%8.8) ve enerji sektörlerindedir. (%8.5). İmalat, madencilik ve turizm sektörlerinin kamu yatırımlarından aldığı pay ise çok düşük oranlardadır. Erzurum sosyo ekonomik gelişmişlik sıralamasında Türkiye genelinde 59. Sırada, Doğu Anadolu Bölgesi nde 5. sıradadır. İl sosyo ekonomik gelişmişlik açısından altı gelişmişlik kademesi arasında beşinci derecede gelişmiş iller -Orta gelişmişlik grubu- içinde yer almaktadır. Erzurum İnsani Gelişmişlik sıralamasında, tüm iller arasında 65., Doğu Anadolu Bölgesi illeri arasında 4. sırada bulunmaktadır. Erzurum ili, diğer Doğu Anadolu Bölgesi illeriyle birlikte, orta insani gelişme grubunda yer almaktadır. 2013 yılı Yaşam Memnuniyeti Araştırması na göre; Erzurum da mutlu olduğunu ifade edenler (%65.7) Türkiye geneline göre (%59.0) daha yüksektir. İl, bu oran ile iller arasında (81 il) yirminci sırada, Doğu Anadolu Bölgesi nde (14 il) ikinci sırada yer almıştır. Erzurum da mutluluk düzeyi kadınlarda erkeklere göre daha yüksek olup, kadınların %68.2 si, erkeklerin %63.1 i mutlu olduğunu ifade etmiştir. Yaşam Memnuniyeti Araştırması na göre Türkiye genelinde bireylerin %77.01 i umutlu olduğunu ifade ederken, Erzurum da bu oran %80.4 tür. Umut düzeyi oranları açısından Erzurum, Türkiye sıralamasında yirmi yedinci sırada, Doğu Anadolu Bölgesi sıralamasında ise dördüncü sıradadır. Mevcut teşvik sistemine göre Erzurum ili; en çok teşvik edilen 5 inci derecede (en çok teşvik edilen 2.Grup) gelişmiş illerin yer aldığı 5 inci bölgede yer almaktadır. 2002 yılından 2016 yılı Temmuz sonuna kadar teşvik sistemi kapsamında Erzurum daki 23
yatırımlar için toplam 289 adet yatırım teşvik belgesi düzenlenmiş olup, bu belgeler kapsamındaki projelerin sabit yatırım tutarı 2.2 milyar TL, bu yatırımlarla hedeflenen yeni istihdam da 5,741 kişidir. 2002 2016 döneminde Türkiye genelinde düzenlenmiş olan yatırım teşvik belgelerinden yaklaşık %0.58 oranında pay alan Erzurum, sabit yatırım tutarından %0.35 ve istihdamdan da %0.30 pay almıştır. Erzurum ili gelişim bileşenlerinin bulunabilirliği açısından yeterli bir görünüm arz etmektedir. Temelde kuruluş yeri faktörlerini içeren ve yatırımların karlılığı ve verimliliği üzerinde etkili olan 22 gelişim bileşeninden 13 ü yeterli, 7 si kısmen yeterli, 2 si ise yetersizdir. Bölgede gelişim bileşenleri açısından yetersiz düzeyde olan deniz yolu ulaşımı ve liman Erzurum a yaklaşık 300 km mesafede Trabzon dan sağlanabilmektedir Erzurum un sektörel gelişme eksenleri tarım, turizm, imalat sanayi ve enerji alanlarındadır. Erzurum için sektörel gelişme eksenleri tespit edilirken; yerel dinamiklere ve içsel potansiyele dayalı gelişmenin sağlanmasına özen gösterilmiş ve bölgede rekabet gücünün artırılması, istihdamın artırılması, sosyal kalkınmanın sağlanması ve bölgesel gelişmenin sağlanması gibi temel gelişme stratejileri dikkate alınmıştır. Erzurum için önerilen yatırım konularını tespiti için çok sayıda teknik eşanlı olarak kullanılmıştır. Önerilen yatırım konularının tespitinde öncelikle ilin sahip olduğu kaynaklar ve bu kaynakların kullanılabilme potansiyelleri dikkate alınmıştır. Ayrıca imalat sanayine ilişkin yatırım önerilerinin belirlenmesinde sektörel performans değerlendirmesi, girdiçıktı analizi, yatırım eğilimi, sektörel yoğunlaşma, kümelenme analizi, dış ticaret performansı, ihracatta uzmanlaşma durumu (LQ) ve rekabet gücü (RCA) gibi farklı teknikler de kullanılmıştır. Güncel verilerden oluşan ve yenilenen sektörel performans analizi, en son verilerden yararlanılarak hesaplanan kümelenme analizi ve dış ticaret performansları imalat sanayi için yatırım konusu belirlemede öncelikle dikkate alınmıştır. Tespit edilen yatırım konularının değerlendirilmesinde ise Kuruluş Yeri Faktörleri analizi kullanılmıştır. Değerlendirmede, tarım, sanayi ve turizm-lojistik-diğer hizmetler sektörlerine yönelik olmak üzere üç ayrı değerlendirme kriteri uygulanmıştır. Her bir yatırım konusu kendi kategorisindeki kuruluş yeri faktörleri açısından değerlendirilerek, il açısından uygun olup olmadığı belirlenmiştir. İl için 2 farklı senaryo ile etki analizi yapılmıştır. İlk kısımda Erzurum için detaylı bir analiz yapabilmek amacıyla Kuzeydoğu Kalkınma Ajansı ndan fikir alınmış, Doğu Anadolu İhracatçılar Birliği tarafından hazırlanmış rapor ve araştırmalar ile Erzurum Valiliği nce 24
yapılan çalışmalardan yararlanılmıştır. Belirlenen 18 sektör için ileri-geri bağlantılar ortaya konulup, bu sektörlerin en fazla ilişkili olduğu sektörler belirlenerek önemli sektörler analizi yapılmıştır. Etki analizi ile, seçilen hedef sektörlerin belirlenmesi durumunda bu sektörlerle etkileşimde olan sektörlerin ne ölçüde gelişmesi gerekeceği, hedef sektörün tetiklediği diğer sektörlerin hangileri olduğu belirlenmiştir. İkinci kısımda ise 2023 yılına yönelik geliştirilen bir senaryo için etki analizi yapılmıştır. Erzurum un ihracatçı sektörleri, ihracat potansiyeli taşıyan sektörleri için 2023 yılı hedefli bir senaryo bazında hedefler belirlenerek, bu hedeflerin gerçekleşmesi durumunda il içerisinde gerçekleşecek üretim tutarı ve il dışından tedarik edilmesi gereken üretim ihtiyacı belirlenmiştir. Bu sayede gelecek dönem hedeflerinin gerçekleşmesi için (gerçekleşmesi durumunda) Erzurum da hangi sektörlerde ne kadar üretim gerçekleşeceği ve hedefin karşılanması için hangi sektör ürünlerinden ne kadarının il dışından karşılanacağı hesaplanmıştır. Türkiye nin 2023 vizyonu ve 500 milyar USD ihracat hedefi kapsamında Erzurum için belirlenen ihracat hedefinin gerçekleşmesi durumunda Çimento&Kireç&Alçı, Karayolu Taşımacılık, Elektrik, Mali Aracılık, Taşocakçılığı, Demirdışı Metaller, Perakende Ticaret, Demir-Çelik ve Diğer Metal Eşya sektörlerinin belirlenen ihracat hedeflerine göre ilde en fazla üretim artışı sağlayacak sektörler olduğu görülmektedir. Genel olarak, il için belirlenen 2023 yılı hedefi 118,885,023 USD lik ihracat hedefine göre; bu ihracat için gerekli toplam 319,661,702 USD lik üretimin 148,377,251 USD lik kısmı (toplam üretim ihtiyacının %46.4 ü) Erzurum ili içinde gerçekleştirilebilecek, 171,284,451 USD lik kısmı ise (toplam üretim ihtiyacının %53.6 sı) il dışından karşılanacaktır. Yapılan değerlendirmeler neticesinde 72 yatırım konusu önerilmiştir. Yörenin doğal, sosyal ve ekonomik koşulları ve potansiyel gelişme eksenleri dikkate alınarak NACE Revize 2 faaliyet sınıflaması bazında üçlü digite göre belirlenen 42 sektörden seçilen dörtlü digitteki 72 yatırım konusu kuruluş yeri faktörlerine göre değerlendirilmiştir. Erzurum için kuruluş yerinin uygunluğu açısından önerilen yatırım konularının 24 ü A grubunda, 46 sı B grubunda, 2 si C grubundadır. A grubu içerisinde bulunan yatırım konularına bakıldığında; - Hem performans değerlemesinden hem de kuruluş yeri faktörlerinden de A notunu alan (AA notuna sahip faaliyet alanları) 9 yatırım konusu, 25
- Performans değerlemesinden B, kuruluş faktörleri açısından A notunu alan (BA notuna sahip faaliyet alanları) 3 yatırım konusu, -Gerek imalat sanayi dışında yer aldığı gerekse de performans değerlemesi yapılamadığı için performans notu bulunmayan, ancak kuruluş faktörleri açısından A notunu alan (A notuna sahip faaliyet alanları) 12 yatırım konusu bulunmaktadır. B grubu içerisinde bulunan yatırım konularına bakıldığında; - Performans değerlemesinden A, kuruluş faktörleri açısından B notunu alan (AB notuna sahip faaliyet alanları) 12 yatırım konusu, - Hem performans değerlemesinden hem de kuruluş yeri faktörlerinden de B notunu alan (BB notuna sahip faaliyet alanları) 12 yatırım konusu, - Performans değerlemesinden C, kuruluş faktörleri açısından B notunu alan (CB notuna sahip faaliyet alanları) 9 yatırım konusu, -Gerek imalat sanayi dışında yer aldığı gerekse de performans değerlemesi yapılamadığı için performans notu bulunmayan, ancak kuruluş faktörleri açısından B notunu alan (B notuna sahip faaliyet alanları) 12 yatırım konusu bulunmaktadır. C grubu içerisinde bulunan yatırım konularına bakıldığında; - Performans değerlemesinden B, kuruluş faktörleri açısından C notunu alan (BC notuna sahip faaliyet alanları) 2 yatırım konusu bulunmaktadır. Önerilen yatırım konularının değerlendirmeleri neticesinde aldıkları notlar, ana ve alt faaliyet dallarına göre aşağıdaki tabloda özetlenmiştir. 26
Ana Faaliyet Alanı SANAYİ TARIM İmalat Sanayi Not Faaliyet Sayısı A 10 Faaliyet Adı (NACE Rev. 2) 01.11-Tahılların (pirinç hariç), baklagillerin ve yağlı tohumların yetiştirilmesi, 01.13-Sebze, kavun-karpuz, kök ve yumru sebzelerin yetiştirilmesi (organik tarım ve seracılık dahil), 01.19-Tek yıllık (uzun ömürlü olmayan) diğer bitkisel ürünlerin yetiştirilmesi (yem bitkileri, çiçek yetiştiriciliği), 01.24-Yumuşak çekirdekli meyvelerin ve sert çekirdekli meyvelerin yetiştirilmesi, 01.25-Diğer ağaç ve çalı meyvelerinin ve sert kabuklu meyvelerin yetiştirilmesi, 01.41-Sütü sağılan büyük baş hayvan yetiştiriciliği (Süt besiciliği), 01.42-Diğer sığır ve manda yetiştiriciliği (Et besiciliği), 01.45-Koyun ve keçi yetiştiriciliği, 01.49- Diğer hayvan yetiştiriciliği, 01.50 Karma çiftçilik B 1 03.22-Tatlısu ürünleri yetiştiriciliği AA 9 AB 12 BA 3 BB 12 CB 9 MADENCİLİK B 4 10.11-Etin işlenmesi ve saklanması, 10.13-Et ve kümes hayvanları etlerinden üretilen ürünlerin imalatı, 10.51-Süthane işletmeciliği ve peynir imalatı, 10.72-Peksimet ve bisküvi imalatı; dayanıklı pastane ürünleri ve dayanıklı kek imalatı, 10.82-Kakao, çikolata ve şekerleme imalatı, 10.91-Çiftlik hayvanları için hazır yem imalatı, 20.41-Sabun ve deterjan ile temizlik ve parlatıcı maddeler imalatı, 32.12-Mücevher ve benzeri eşyaların imalatı, 32.13-İmitasyon (taklit) mücevherler ve benzeri ürünlerin imalatı 10.52-Dondurma imalatı, 10.92-Ev hayvanları için hazır gıda imalatı, 14.31-Örme (trikotaj) ve tığ işi (kroşe) çorap imalatı, 14.39-Örme (trikotaj) ve tığ işi (kroşe) diğer giyim eşyası imalatı, 23.61-İnşaat amaçlı beton ürünlerin imalatı, 25.99-Başka yerde sınıflandırılmamış diğer fabrikasyon metal ürünlerin imalatı, 27.11-Elektrik motorlarının, jeneratörlerin ve transformatörlerin imalatı, 27.12-Elektrik dağıtım ve kontrol cihazları imalatı, 31.01-Büro ve mağaza mobilyaları imalatı, 31.02-Mutfak mobilyalarının imalatı, 31.03-Yatak imalatı, 31.09-Diğer mobilyaların imalatı 10.61-Öğütülmüş hububat ve sebze ürünleri imalatı, 16.21-Ahşap kaplama paneli ve ağaç esaslı panel imalatı, 16.23-Diğer bina doğramacılığı ve marangozluk ürünlerinin imalatı 10.62-Nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatı, 11.07-Alkolsüz içeceklerin imalatı; maden sularının ve diğer şişelenmiş suların üretimi, 14.11-Deri giyim eşyası imalatı, 14.12-İş giysisi imalatı, 14.13-Diğer dış giyim eşyaları imalatı, 14.14-İç giyim eşyası imalatı, 14.19-Diğer giyim eşyalarının ve giysi aksesuarlarının imalatı, 23.31-Seramik karo ve kaldırım taşları imalatı, 23.32-Fırınlanmış kilden tuğla, karo ve inşaat malzemeleri imalatı, 23.70- Taş ve mermerin kesilmesi, şekil verilmesi ve bitirilmesi, 23.99-Başka yerde sınıflandırılmamış metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı, 28.30-Tarım ve ormancılık makinelerinin imalatı 10.41-Sıvı ve katı yağ imalatı, 16.10-Ağaçların biçilmesi ve planyalanması, 21.20-Eczacılığa ilişkin ilaçların imalatı, 23.20-Ateşe dayanıklı (refrakter) ürünlerin imalatı, 23.41-Seramik ev ve süs eşyaları imalatı, 23.42-Seramik sıhhi ürünlerin imalatı, 25.50-Metallerin dövülmesi, preslenmesi, baskılanması ve yuvarlanması; toz metalürjisi, 25.61-Metallerin işlenmesi ve kaplanması, 25.62-Metallerin makinede işlenmesi ve şekil verilmesi BC 2 24.43-Kurşun, çinko ve kalay üretimi, 24.44-Bakır üretimi 05.20-Linyit madenciliği, 07.29-Diğer demir dışı metal cevherleri madenciliği, 08.11-Süsleme ve yapı taşları ile kireç taşı, alçı taşı, tebeşir ve kayağantaşı (arduvaz-kayraktaşı) ocakçılığı, 08.12-Çakıl ve kum ocaklarının faaliyetleri; kil ve kaolin çıkarımı 27
ENERJİ B 2 35.11. Elektrik enerjisi üretimi (GES), 35.11- Elektrik enerjisi üretimi (HES) LOJİSTİK B 3 52.10-Depolama ve ambarlama, 52.21-Kara taşımacılığını destekleyici hizmet faaliyetleri, 52.24-Kargo yükleme boşaltma hizmetleri TURİZM A 2 55.10-Oteller ve benzeri konaklama yerleri, 55.20 Tatil ve diğer kısa süreli konaklama yerleri EĞİTİM B 3 85.20-İlköğretim (İlkokul, Ortaokul), 85.31-Genel Ortaöğretim, 85.32- Teknik ve Mesleki Ortaöğretim Not: 10.11-Etin işlenmesi ve saklanması, 10.13-Et ve kümes hayvanları etlerinden üretilen ürünlerin imalatı, 10.51-Süthane işletmeciliği ve peynir imalatı sektörlerinde mevcut durumda girdi tedariki konusunda darboğaz yaşanmaktadır. Ancak bu sektörler performans kriterlerine göre yöreye uygun yatırım konularıdır. Hayvancılık faaliyetlerindeki gelişmelerle birlikte bu sektörlerde yatırım yapılmasının uygun olacağı düşünülmektedir. 28
GİRİŞ Sahip olduğu tarihi, doğal güzellikleri, kültürel değerleri, coğrafi yapısı, iklimi, verimli toprakları ile birçok uygarlığın geçiş ve kesişme noktasında bulunmuş olan Erzurum ili, günümüzde de ekonomik ve stratejik açıdan cazibesini koruyan önemli bir ilimizdir. Yeraltı ve yerüstü kaynakları bakımından zengin olan, yüzyıllar öncesinden gelen ticaret kültürüne ek olarak belli bir sanayi kültürü de kazanmış bulunan Erzurum, gelişme potansiyeline sahip illerimizden birisidir. Bu çalışmada, Erzurum ilinin sosyoekonomik yapısı incelenerek çok yönlü profilinin çıkarılması ve il için uygun yatırım konularının belirlenmesi hedeflenmiştir. Bu amaçla çalışmanın birinci bölümünde, Erzurum ilinin ekonomik ve sosyal durum profilini özetleyen belirli göstergeler, Türkiye ile karşılaştırmalı olarak verilerek genel ve özet bir tablo sunulmuştur. İlin mevcut durumunun, TRA1 Bölgesi ve Türkiye içindeki konumu itibarıyla irdelendiği ikinci bölümde, ilin coğrafi yapısı (yeryüzü şekilleri ve iklim özellikleri), demografik yapısı (nüfus, eğitim, istihdam ve sağlık), iktisadi yapının bileşenleri (tarım ve hayvancılık, sanayi ve hizmetler sektörleri bazında) ayrıntılı olarak incelenmiş ve imalat sanayine ilişkin olarak yoğunlaşma ve kümelenme analizi yapılmıştır. Üçüncü bölümde, Erzurum ili ticaret sektörü iç ve dış dicaret analizi olmak üzere iki alt bölümde ayrıntılı olarak incelenmiştir. Birinci alt bölümde iç ticaret genel olarak değerlendirildikten sonra ildeki işletmelerin net satış ve aktif büyüklükleri, ilin ticaret yaptığı iller ile ticaret hacmi ortaya konmuş ve illerin ticari uzaklık endeksi hesaplanmıştır. İkinci alt bölümde dış ticaret ülkeler ve sektörler bazında ayrıntılı olarak incelenerek, il ihracatı ve ithalatında öne çıkan ülke ve sektörlerin yoğunlaşma analizleri yapılmıştır. Ayrıca Erzurum ve Türkiye için ihracat ve ithalatta teknoloji düzey puanları hesaplanmış, dış ticarete konu mallarda teknoloji açığının boyutu tespit edilmiştir. Dördüncü bölümde bir önceki bölümde imalat sanayi için yapılan kümelenme analizi tüm sektörleri kapsayacak şekilde (252 sektör) genişletilmiştir. Böylece ilde tüm sektörlerin Türkiye ye göre kümelenme durumları ortaya koyulmuştur. 29
Beşinci bölümde ilin yeraltı kaynakları ile doğal kaynak potansiyeli incelenmiştir. Maden ve jeotermal kayanakları ile yenilenebilir enerji kaynakları, güneş, rüzgar, su potansiyeli tespit edilmiş, orman varlığı incelenmiştir. Altıncı bölümde ise ilin altyapı olanakları, yeraltı kaynakları, ulaşım ve haberleşme imkânları, sanayi altyapısı, ilin kamu yatırımlarından yararlanma düzeyi incelenmiştir. Yedinci bölümde, ilin sosyoekonomik gelişmişlik durumu; gelir, İnsani Gelişmişlik Endeksi ve ilde yaşayanların seçilmiş belirli göstergelerle (ilin diğer iller arasındaki sırası da belirtilerek) yaşam memnuniyeti ele alınmıştır. Sekizinci bölümde yatırımlarda devlet yardımlarınının yasal altyapısı olan teşvik sistemi değerlendirilmiş, devlet yardımları kapsamında Erzurumu un teşviklerden yararlanma düzeyi ortaya konmuştur. Dokuzuncu bölümde ilin SWOT analizine göre güçlü ve zayıf yönleri, il için fırsatlar ve tehditler irdelenmiş, gelişim bileşenlerinin bulunabilirliği verilerek yatırım ortamı olarak Erzurum ili değerlendirilmiştir. Onuncu bölümde Erzurum için önerilen yatırım konularının tespit edilmesi, yatırım eğilimlerinin belirlenmesi ve ilde potansiyel taşıyan/taşıyabilecek faaliyet konuları; yatırım eğilimi, sektörlerarası etkileşim, performans analizi, kümelenme analizi gibi çeşitli analizlere tabi tutularak, çıkan sonuçlara göre yatırım önerilerinin değerlendirme kriterlerine ve kuruluş yeri faktörlerine göre analizi yapılmıştır. Çalışmanın onbirinci bölümünde Erzurum için önerilen yatırım konularından öne çıkanların sektörlerarası etkileşim ve sektörerarası bağlantıları hesaplanarak, bu yatırım konularının sektörel karakteristikleri detaylı olarak incelenmiştir. Bu bölümde, ayrıca, Erzurum ili için 2023 yılı hedeflenerek gerçekleştirilen bir senaryoya göre, ilde ihracat potansiyeli taşıyan sektörlerin belirlenen ihracat hedeflerini gerçekleştirmeleri durumunda il ekonomisinde yaratacağı etkiler ve ilin dışarıdan tedarik edeceği sektörel üretimler belirlenmiştir. Çalışma genel değerlendirme ve sonuç bulgularının yer aldığı onikici bölümle sona ermektedir. 30
ERZURUM İLİ EKONOMİK VE SOSYAL DURUM PROFİLİ Türkiye Erzurum COĞRAFİ VE DEMOGRAFİK GÖSTERGELER Yüzölçümü (km 2 ) 783,562 25,330 Nüfus (2015 Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine Göre)(Kişi) 78,741,053 762,321 Yıllık Ortalama Nüfus Artış Hızı (2014 2015) (Binde) 13.36-1.31 Nüfus Yoğunluğu (2015) (kişi/ km 2 ) 102 30 Net Göç Hızı (2014 2015) (Binde) - -15.85 EĞİTİM GÖSTERGELERİ Okur-Yazar Nüfus Oranı (2014) (Yüzde) 96.13 93.29 İlkokulda Okullaşma Oranı (2015-2016) (Yüzde) 94.87 96.08 Erkek (Yüzde) 94.54 95.77 Kız (Yüzde) 95.22 96.41 Ortaokulda Okullaşma Oranı (2015-2016) (Yüzde) 94.39 93.35 Erkek (Yüzde) 94.36 93.16 Kız (Yüzde) 94.43 93.54 Ortaöğretimde Okullaşma Oranı (2015-2016) (Yüzde) 79.79 68.88 Erkek (Yüzde) 79.36 64.49 Kız (Yüzde) 80.24 68.24 İSTİHDAM GÖSTERGELERİ İşgücüne Katılma Oranı (2013) (Yüzde) 50.8 50.0 İstihdam Oranı (2013) (Yüzde) 45.9 46.7 İşsizlik Oranı (2013) (Yüzde) 9.7 6.6 Tarımda Çalışanların Toplam İstihdama Oranı (2015) (Yüzde)* 20.6 51.7 Sanayide Çalışanların Toplam İstihdama Oranı (2015) (Yüzde)* 27.2 10.8 Hizmetlerde Çalışanların Toplam İstihdama Oranı (2015) (Yüzde)* 52.2 37.5 SAĞLIK GÖSTERGELERİ Hastane Sayısı (2015) (Adet) 1,533 24 Yüz Bin Kişiye Düşen Yatak Sayısı (2015) (Adet) 266 474 Aile Hekimliği Başına Hasta Sayısı (2015) (Kişi) 3,629 3,176 Doktor Başına Hasta Sayısı (2015) (Kişi) 557 452 SANAYİ SEKTÖRÜ GÖSTERGELERİ GSYH İçinde Sanayinin Payı (Cari Fiyatlarla) (2014) (Yüzde) 28.2 15.2 İl Sanayi GSYH Türkiye Sanayi GSYH İçindeki Payı (%) - 0.31 Kişi Başına Sanayi GSYH Değeri (2014) (TL) 7,469 2,351 İmalat Sanayi İşyeri Toplam İşyeri Sayısı İçindeki Payı (2013) (Yüzde) 12.86 9.46 İmalat Sanayi İstihdamının Toplam İstihdam Sayısı İçindeki Payı (2013) (Yüzde) 27.04 11.82 Sanayi Elektrik Kullanımının Türkiye İçindeki Payı (2014) (Yüzde) - 0.31 Kişibaşı Sanayi Elektriği Tüketimi (2014-KWh) 1,258 394 31
ERZURUM İLİ EKONOMİK VE SOSYAL DURUM PROFİLİ Türkiye Erzurum TARIM SEKTÖRÜ GÖSTERGELERİ Tarım Alanlarının Toplam Alan İçindeki Payı (2014) (Yüzde) 30.3 18.2 Tarımsal Üretim Değerinin Türkiye İçindeki Payı (2015) (Yüzde) - 1.5 Kişi Başına Düşen Tarımsal Üretim Değeri (TL-2015) 3,155 4,764 Kişi Başına Düşen Bitkisel Üretim Değeri (TL-2015) 1,520 639 Kişi Başına Düşen Hayvancılık Üretim Değeri (TL-2015) 928 2,913 GSYH İçinde Tarımın Payı (Cari Fiyatlarla) (2014) (Yüzde) 6.6 15.7 Kişi Başına Tarım Gayrisafi Yurtiçi Hasıla Değeri (2014) (TL) 1,746 2,419 Tarımsal İşletme Büyüklüğü (2001 (Dekar) 61 69.6 Traktör Başına Düşen Arazi (2015) (Dekar) 190 327 Organik Üretim Yapılan Arazi (2014-Hektar) 842,126 43,606 Organik Üretim Miktarının (Ton) Türkiye İçindeki Payı (2014) (Yüzde) - 11.32 BANKACILIK GÖSTERGELERİ Banka Sayısı 47 14 Banka Şube Sayısı (2015) (Adet) 11,193 68 Banka Mevduatı (2015) (Milyon TL) 1,250,698 2,289 Banka Kredileri (2015) (Milyon TL) 1,448,467 5,736 Kişi Başına Düşen Banka Mevduatı (2015) (TL) 15,884 3,003 Kişi Başına Düşen Banka Kredisi (2015) (TL) 18,395 7,254 Kredi/Mevduat Oranı (2015) (Yüzde) 115.8 250.5 TURİZM SEKTÖRÜ GÖSTERGELERİ Turizm İşletme Belgeli Konaklama Tesisi Sayısı (2015) (Adet) 4,434 16 Tesis Sayısının Türkiye İçindeki Payı (2015) (Yüzde) - 0.36 Turizm İşletme Belgeli Tesislerin Yatak Kapasitesi (2015) (Adet) 1,164,283 4,009 Yatak Sayısının Türkiye İçindeki Payı (2015) (Yüzde) - 0.34 Turizm İşletme Belgeli Tesislerde Doluluk Oranı (2015) (Yüzde) 51.18 36.21 Belediye Belgeli Tesis Sayısı (2015) 9,187 65 Belediye Belgeli Tesislerin Yatak Kapasitesi (2015) 496,574 2,835 Belediye Belgeli Tesislerde Doluluk Oranı (2015) (Yüzde) 31.17 23.07 *: Erzurum verisi bulunmayan durumda TRA1 Bölgesi (Erzurum, Erzincan, Bayburt) verisi kullanılmıştır. 32
ERZURUM İLİ EKONOMİK VE SOSYAL DURUM PROFİLİ Türkiye Erzurum İÇ TİCARET GÖSTERGELERİ İşyerlerinin Aktif Büyüklüğü (2014-Milyon TL) 4,177,955 14,640 Net Satışlar (2014-Milyon TL) 4,208,958 12,726 Net Satışların Türkiye İçindeki Payı (2014-%) - 0.30 Ticari Uzaklık Endeksi Toplam Alışlar (2014-Km) 247 754 Ticari Uzaklık Endeksi Toplam Satışlar (2014-Km) 247 465 DIŞ TİCARET GÖSTERGELERİ Dış Ticaret Hacmi (2015 (Milyon USD) 315,068 58 Dış Ticaret Dengesi (2015) (Milyon USD) -63,345-17.6 İhracat (2015) (Milyon USD) 143,862 20.2 Kişi Başına Düşen İhracat (2015) (USD) 1,827 26 İthalat (2015) (Milyon USD) 207,207 20.2 Kişi Başına Düşen İthalat (2015) (USD) 2,631 50 İhracatın İthalatı Karşılama Oranı (2015) (%) 69.4 53.4 İhracatçı Firma Sayısı (2015) 65,104 52 İhalatçı Firma Sayısı (2015) 69,387 54 Firma Başına İhracat (Bin USD) (2015) 2,209 388 Yüksek ve Orta Yüksek Teknolojinin İhracattaki Payı (2015 (Yüzde) 35.4 31.1 Yüksek ve Orta Yüksek Teknolojinin İthalattaki Payı (2015 (Yüzde) 60.0 33.1 DİĞER GÖSTERGELER Yatırım Teşvik Belgesi Sayısı (2002-2016 Temmuz) (Adet) 50,250 289 Teşvik Belge Sayısının Türkiye İçindeki Payı (2002-2016 Temmuz)(Yüzde) - 0.58 Yatırım Teşvikleri Sabit Yatırım Tutarı (2002-2016 Temmuz) (Milyon TL) 628,904 2,189 Sabit Yatırım Tutarının Türkiye İçindeki Payı (Yüzde) - 0.35 Yatırım Teşvikleri İstihdamı (2002-2016 Temmuz) 1,919,807 5,741 Teşvik İstihdamının Türkiye İçindeki Payı (%) - 0.30 Kamu Yatırım Harcamaları (2015) (Bin TL) 62,240,302 505,934 Kamu Yatırım Harcamasının Türkiye İçindeki Payı (2015) (%) - 0.81 Kişi Başına Düşen Kamu Yatırım Harcaması (2015) (TL) 790.4 663.7 Elektrik Tüketimi (2014) (Milyon MWh) 207.3 1.0 Kişi Başına Elektrik Tüketimi (2013) (Kwh) 2,669 1,308 Kişi Başına Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (2014, USD) 12,212 7,061 33
2.MEVCUT DURUM 2.1. COĞRAFI YAPI İstatistikî Bölge Birimleri Sınıflandırmasına (İBBS) göre TRA11 Erzurum, TRA12 Erzincan ve TRA13 Bayburt illerinden oluşan TRA1 Bölgesi büyük bir kısmı Doğu Anadolu Bölgesi nde olmak üzere Doğu Anadolu Bölgesi ve Karadeniz Bölgesi nde yer almaktadır. Erzurum ili topraklarının %30 u Karadeniz Bölgesi nde %70 i Doğu Anadolu Bölgesi ndedir. Doğu Anadolu Bölgesi nin kuzey-doğu kesiminde yer alan Erzurum ili, 40 15 ve 42 35 doğu boylamlarıyla, 40 57 ve 39 10 kuzey enlemleri arasında yer almaktadır. Erzurum kuzeyden Rize, Artvin, batıdan Bayburt, Erzincan, güneyden Bingöl, Muş, doğudan Kars illeri ile çevrilidir. Çoruh, Fırat ve Aras havzalarının başlangıç noktasında bulunan ve 25,323 km² 'lik bir alana yayılan Erzurum ili ülke topraklarının %3.3'ünü, TRA1 Bölgesi nin %62.4 ünü kaplamaktadır. Kapladığı alan itibariyle Doğu Anadolu Bölgesi nin ve TRA1 Bölgesi nin en büyük ili olan Erzurum, Türkiye genelinde ise Konya, Sivas ve Ankara dan sonra dördüncü sıradadır. İl topraklarının asıl çatısı, Üçüncü Zaman da kurulmuş, IV. Zaman volkanik hareketleriyle bölge, önemli ölçüde değişikliğe uğramıştır. Erzurum çevresinde belirlenen fay hatları ve tektonik çukurluklardan birçoğu etkin durumdadır. Boyuna ve enine faylarla kesilmiş durumdaki il alanı, Türkiye'nin en aktif ve birinci derecede deprem bölgeleri arasındadır. Çok eski çağlardan günümüze değin, Erzurum'da çok şiddetli depremler görülmüştür. Erzurum ili Türkiye'nin orta ve batı kesimlerine göre, yükseltinin fazla olduğu bölgelerden birisidir. Erzurum da arazinin %56,2 si dik, %23,8 i meyilli, %14,1 i sarp ve %5,9 u düzdür. İlin yeryüzü şekillerine kıvrım dağları egemen olup, dağlar il topraklarının ana çatısına uygun olarak, doğu-batı yönünde uzanırlar. Orta Anadolu çevresinde geniş birer yay çizen bu dağlar, il sınırları içinde birbirine oldukça yaklaşır. Kuzeyden güneye doğru, Rize Dağları, Kuzey Anadolu Dağları'nın iç sıraları ve Karasu-Aras Dağları, yaklaşarak sıkışmış durumdadır. Daha sonra doğu ve batı yönlerinde bir yelpaze gibi açılırlar. İl alanının yaklaşık %63'ünü dağlık bölgeler oluşturmaktadır. İl arazisinin %61'i 2.000 metreden yüksek olup, en yüksek nokta 3.937 metre ile Rize Dağları üzerinde bulunan Kaçkar Tepesidir. İl toplam alanının %4'ünü kaplayan ovalar, (Karasu-Aras çöküntü alanında yer alan ovalar dışında) genellikle yayla niteliğindedir. En önemli ovalar Erzurum, Pasinler ve Hınıs ovalarıdır. 34
Erzurum il alanının yaklaşık %12'sini kaplayan yaylalar, hayvancılık etkinlikleri açısından oldukça önemlidir. İlde bulunan başlıca yaylalar, Tekman yaylası ile iç sıradağlar üzerindeki yaylalardır. İlin önemli vadilerini ise Çoruh, Karasu, Aras, Oltu ve Tortum vadisi oluşturur. Toprak gruplarının tümüne rastlanan il topraklarının %33'ü ilk 4.yetenek sınıfına girmekte, %63'ü 5-6 ve 7. yetenek sınıfında, %4'ü ise 8. yetenek sınıfında bulunmaktadır. İyi bir doğal potansiyele sahip olan il topraklarının kullanım açısından dağılımında en önemli pay, %62.8 ile çayır ve meralarındır. Tarım alanları, il topraklarının %18.2'sini, orman ve fundalıklar ise %9.2'sini kaplamaktadır. Toplam arazi varlığının %9.8 i ise yerleşim yerleri vb. tarım dışı araziden oluşmaktadır. Erzurum ilinin büyük bölümü, doğal step alanlarının içine girer. Bölgede ormanın alt sınırı 1.900-2.000 m. olmakla birlikte, dağlardaki ve dağ yamaçlarındaki orman kalıntıları, geçmiş dönemde yörenin zengin bir bitki örtüsüne sahip olduğunu, bitki örtüsünün insan eliyle eski dönemlerden beri yok edildiğini kanıtlamaktadır. İlin kuzeydoğu kesiminde yer alan ormanlar oldukça sınırlı bir alan kaplamaktadır. İlkbahar başlarında, dağlık kesimler ve yüksek platolar, tek ve çok yıllık çiçekli bitkilerle yoğun bir şekilde örtülür. Yağışların azlığına ve otlatmanın yoğunluğuna bağlı olarak, doğal bitki örtüsü çok kısa zamanda, daha yaz ortalarında sararır. Genel görünüm step niteliğindedir. Oltu, Şenkaya ve Olur ilçelerinde sarıçam, meşe cinsi ağaçlar yoğunluktadır. Çoruh vadisinden Yusufeli'ne doğru gidildikçe sarıçamların yanında ladin cinsi ağaçlar eklenmektedir. İlin batı ve güney kesimi ormandan tamamen yoksun durumdadır. Batı kesiminde Aşkale ile Tercan ilçeleri arasında baltalık meşe formasyonlarına rastlanmaktadır. Erzurum ili yaban hayvanları bakımından oldukça zengin bir bölgede yer almaktadır. Tortum, Oltu, Olur, Hınıs, Tekman, Hasankale, Çat, Aşkale ve Horasan ilçeleri çeşitli yaban hayvanlarını bünyesinde barındırmaktadır. Su Kaynakları Erzurum ili, akarsu kaynakları bakımından çok zengindir. Çoruh, Aras ve Fırat havzalarının birleşme noktalarında yer alan Erzurum'un, önemli akarsuları Karasu, Çoruh, Oltu, Tortum, Aras ve Hınıs'tır. İldeki akarsuların tamamı baz akışlı olup, sürekli akışa sahiptir. İl akarsuları sahip oldukları su potansiyeli ile, mevcut ekilebilir arazinin tamamını sulayabilecek kapasitededir. 35
Erzurum ili doğal göller bakımından zengin değildir. Bölgenin en önemli gölü Tortum Gölü dür. Yüzölçümü 6.7 km² olan Tortum Gölü nün derinliği 150 metre, denizden yüksekliği 1010 metredir. Hidroelektrik enerji üretimi için değerlendirilen bu göl, turistik yönden de büyük bir önem taşımaktadır. Yapay göller arasında Serçeme Çayı üzerinde yer alan Kuzgun Barajı (10.3 km²), Lezgi suyu üzerindeki Palandöken Göleti (22 km²), Lezgi, Pisyan Dereleri üzerinde Çat Barajı (220,5km²), Tımar Çayı üzerinde Demirdöven Barajı (1,45 km²), Aras Irmağı üzerinde Söylemez Barajı (46,3km²) önemli büyüklükte olan baraj ve göletlerdir. Yer altı su kaynakları bakımından zengin olan Erzurum ilinde, bu kaynaklar gereği gibi değerlendirilememektedir. Pasinler, Ilıca, Çat (Hölenk), Tekman (Meman, Hamzan), Olur ve Köprüköy ilçelerinde sıcak su, Horasan (Aktaş, Karacaviran, Karaderbent, İşekilyas, Ovaçevirme, Haramiköy), Oltu (İnciköyü) ve Tortum (Çorak, Sivritepe) ilçelerinde madensuyu kaynakları vardır. İKLİM Türkiye'nin sıcaklık ortalaması en düşük illerinden biri olan Erzurum'da şiddetli karasal iklim tipi egemendir. İlde kışlar oldukça soğuk ve sert, kısa süren yazlar ise, sıcak ve kurak geçer. İklimin bu özelliği, bitki örtüsü üzerinde de olumsuz etki yapmakta, bitkilerin belirli dönemlerdeki gelişimini engellemektedir. Erzurum'da kış dönemi, 6 aydan uzun bir süreyi kapsamaktadır. Sıcaklık Ekim ayında düşmekte ve Nisan ayında ısı tekrar artmaya başlamaktadır. Yıllık sıcaklık ortalamasının 5.6 C gibi son derece düşük bir değer gösterdiği Erzurum ilinde, en soğuk aylar Ocak ve Şubat, en sıcak aylar ise Temmuz ve Ağustos olarak saptanmıştır. 1950-2015 dönemi yıllık meteorolojik gözlemlere göre ilde aylık ortalama sıcaklıklar şu şekildedir; Ocak (-9.3 C ), Şubat (-7.9 C ), Mart (-2.3 C ), Nisan (5.5 C ), Mayıs (10.6 C ), Haziran (14.9 C), Temmuz 19.3 C), Ağustos (19.4 C), Eylül (14.6 C), (Ekim 8 C), Kasım (0.7 C) ve Aralık ayında ( 6.1 C). İlde hakim rüzgar esme yönü güneybatıdır. Ortalama rüzgar hızı 2.3 m/s 'dır. Ancak bu ortalama değerlerin yanında en yüksek rüzgar hızının 30.6 m/s 'ye (Nisan) ulaştığı gözlenmiştir. Erzurum'da yıllık yağışın büyük bir bölümü ilkbahar aylarında gerçekleşmektedir. Yıllık yağış ortalaması 431,8 kg/m²dir. Ülke topraklarının %3.3'ünü oluşturan Erzurum ili, TRA1 Bölgesi nin %62.4 ünü kaplamaktadır. Toplam 2.5 milyon hektar yüzölçümüne sahip olan Erzurum ili arazi varlığının %62.8 ini çayır ve meralar oluşturmaktadır. Tarım alanları il topraklarının %18.2'sini, orman 36
ve fundalıklar ise %9.2'sini kaplamakta, il arazi varlığının %9.8 i ise yerleşim yerleri vb. tarım dışı araziden oluşmaktadır. İdari olarak, Erzurum kent merkezi 3 ilçeden, Erzurum ili ise toplam 20 ilçeden oluşmaktadır. Harita 1: Erzurum İl Haritası Kaynak: Google Harita Erzurum ilinin, yüzölçümü en büyük ilçesi 2,593 km² ile Karayazı, en küçük ilçesi ise 408 km² ile Uzundere ilçesidir. Merkez ilçeler dışında, Erzurum un şehir merkezine en yakın ilçesi 40 km ile Pasinler, en uzak ilçesi ise 190 km ile Karaçoban ilçesidir. Erzurum ili, ilçeleri arasında farklılık olmakla beraber deprem riski olan bir bölgede bulunmaktadır. Hınıs, Karaçoban, Tekman ve Çat ilçelerini içine ilin güney bölümü birinci derece deprem riski olan kuşakta yer almaktadır. Erzurum merkez ilçelerin de içinde yer aldığı büyük bölümü ise ikinci derece deprem bölgesidir. İlin görece deprem riski düşük olan bölgesi ise Pazaryolu ve İspir ilçelerinin bulunduğu kuzeybatı kesimidir ki bu bölgenin deprem riski üçüncü derecedir. 37
Harita 2: Erzurum İli Deprem Haritası Kaynak: Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Özet olarak; Çoruh, Fırat ve Aras havzalarının başlangıç noktasında bulunan ve 25,323 km² 'lik bir alana yayılan Erzurum ili ülke topraklarının %3.3'ünü, kaplamaktadır. Kapladığı alan itibariyle Doğu Anadolu Bölgesi nin en büyük ili olan Erzurum, Türkiye genelinde ise Konya, Sivas ve Ankara dan sonra dördüncü sıradadır. Erzurum ili topraklarının %30 u Karadeniz Bölgesi nde %70 i Doğu Anadolu Bölgesi ndedir. Doğu Anadolu Bölgesi nin kuzey-doğu kesiminde yer alan Erzurum ili, 40 15 ve 42 35 doğu boylamlarıyla, 40 57 ve 39 10 kuzey enlemleri arasında yer almaktadır. Erzurum kuzeyden Rize, Artvin, batıdan Bayburt, Erzincan, güneyden Bingöl, Muş, doğudan Kars illeri ile çevrilidir Erzurum ili, akarsu kaynakları bakımından çok zengindir. Çoruh, Aras ve Fırat havzalarının birleşme noktalarında yer alan Erzurum'un, önemli akarsuları Karasu, Çoruh, Oltu, Tortum, Aras ve Hınıs'tır. Erzurum ili arazi varlığının %62.8 i çayır ve meralar oluşturmaktadır., Tarım alanları, il topraklarının %18.2'sini, orman ve fundalıklar ise %9.2'sini kaplamakta, il arazi varlığının %9.8 i ise yerleşim yerleri vb. tarım dışı araziden oluşmaktadır. İdari olarak, Erzurum kent merkezi 3 ilçeden, Erzurum ili ise toplam 20 ilçeden oluşmaktadır. 38
2.2. DEMOGRAFİK YAPI 2.2.1. Nüfus Erzurum ili, toplam nüfus varlığı bakımından Türkiye nin 81 ili arasında yirmi dokuzuncu sırada bulunmaktadır. Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) 2015 yılı verilerine göre 762,321 olan il nüfusu, ülke nüfusunun %0.97 sini, Erzurum, Erzincan ve Bayburt illerinden oluşan TRA1 Bölgesi nüfusunun ise %71.66 sını oluşturmaktadır. 2007 yılında il nüfusunun %61.86 sı il ve ilçe merkezlerinde yaşarken yıllar itibarıyla artış göstererek bu oran 2012 yılında %65.47 ye yükselmiştir. 2013 yılında ise belde ve köy tüzel kişiliği kaldırıldığından, ildeki tüm nüfus il ve ilçe merkezleri nüfusuna dahil olmuştur. Türkiye genelinde olduğu gibi, TRA1 Bölgesi nde ve Erzurum ilinde de kırsal nüfus oranı muhtemelen azalmaktadır. Erzurum da merkez ilçeler de dahil olmak üzere Pasinler ilçesi dışındaki tüm ilçeler nüfus kaybetmektedir. 2007-2015 döneminde Erzurum ilinde nüfus artış hızı 2011 yılı hariç negatif olarak gerçekleşmiştir. 2014-2015 döneminde nüfus artış hızı, Türkiye genelinde 13.36 iken Erzurum da -1.31 olmuş ve ülke nüfusu arttığı halde Erzurum nüfusu azalmıştır. Aynı dönemde TRA1 Bölgesi nüfus artış hızı ise -3.54 olarak gerçekleşmiştir. 2007-2008 döneminde -12.8 nüfus artış hızı ile iller arası nüfus artış hızı sıralamasında 74. sırada bir başka ifadeyle nüfusu en çok azalan 8. il iken 2012-2013 döneminde 914.8 nüfus artış hızı ile 77. sıraya gerilemiş, ancak 2014-2015 döneminde -1.3 nüfus artış hızı ile 62. sıraya yükselmiştir. 39
Yıllar 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Bölgeler Tablo 1: Türkiye, TRA1 Bölgesi ve Erzurum Nüfus Göstergeleri Toplam Nüfus İl ve İlçe Merkezleri Nüfusu Payı (%) Belde ve Köyler Nüfusu Payı (%) Türkiye 70,586,256 49,747,859 70.48 20,838,397 29.52 TRA1 1,075,088 637,473 59.29 437,615 40.71 Erzurum 784,941 485,563 61.86 299,378 38.14 Yıllık Nüfus Artış Hızı ( ) Türkiye 71,517,100 53,611,723 74.96 17,905,377 25.04 13.10 TRA1 1,061,287 635,250 59.86 426,037 40.14-12.92 Erzurum 774,967 485,107 62.60 289,860 37.40-12.79 Türkiye 72,561,312 54,807,219 75.53 17,754,093 24.47 14.50 TRA1 1,062,205 646,674 60.88 415,531 39.12 0.86 Erzurum 774,207 491,038 63.42 283,169 36.58-0.98 Türkiye 73,722,988 56,222,356 76.26 17,500,632 23.74 15.88 TRA1 1,068,446 661,051 61.87 407,395 38.13 5.86 Erzurum 769,085 489,486 63.65 279,599 36.35-6.64 Türkiye 74,724,269 57,385,706 76.80 17,338,563 23.20 13.49 TRA1 1,072,848 670,932 62.54 401,916 37.46 4.11 Erzurum 780,847 505,254 64.71 275,593 35.29 15.18 Türkiye 75,627,384 58,448,431 77.28 17,178,953 22.72 12.01 TRA1 1,071,878 679,477 63.39 392,401 36.61-0.90 Erzurum 778,195 509,474 65.47 268,721 34.53-3.40 Türkiye 76,667,864 70,034,413 91.35 6,633,451 8.65 13.66 TRA1 1,062,345 933,685 87.89 128,660 12.11-8.93 Erzurum 766,729 766,729 100.00 - - -14.84 Türkiye 77,695,904 71,286,182 91.75 6,409,722 8.25 13.32 TRA1 1,067,560 938,383 87.90 129,177 12.10 4.90 Erzurum 763,320 763,320 100.00 - - -4.46 Türkiye 78,741,053 72,523,134 92.10 6,217,919 7.90 13.36 TRA1 1,063,789 935,773 87.97 128,016 12.03-3.54 Erzurum 762,321 762,321 100.00 - - -1.31 Kaynak: TÜİK, ADNK Sistemi. Göller hariç 25,323 km 2 yüzölçümüne sahip olan Erzurum da 2007 yılında 31 kişi/km 2 ve 2010 yılında 30 kişi/km 2 olan nüfus yoğunluğu, 2015 yılı itibarıyla 30 kişi/km 2 olarak gerçekleşmiştir. Türkiye nüfus yoğunluğunun 102 kişi/km 2 olduğu dikkate alındığında, Erzurum un nüfusunun görece çok daha düşük yoğunluklu bir yerleşim yapısına sahip olduğu söylenebilir. İlin nüfus yoğunluğunun ülke ortalamasına göre düşük olması, ekonomik potansiyelin ülke geneline göre daha düşük olduğu ve insanların öncelikli yaşam tercihlerinin Erzurum olmadığı ve çeşitli nedenlerle Erzurum dışına göç etmeyi tercih ettikleri söylenebilir. 2015 nüfus yoğunluğuyla Erzurum ili, iller arası nüfus yoğunluğu sıralamasında 81 il arasında 69. sırada yer almaktadır. 40
2015 yılı verilerine göre, Erzurum, TRA1 Bölgesi ve Türkiye için nüfus piramitleri incelendiğinde, TRA1 Bölgesi nin Erzurum ve Türkiye ye göre daha yaşlı bir nüfus yapısına sahip olduğu görülmektedir. 65 ve daha yukarı yaş grubunda bulunan yaşlı nüfusun payı Erzurum da %8.16, Türkiye genelinde %8.25 iken TRA1 Bölgesi nde bu oran %9.11 dir. Türkiye de toplam nüfus içinde 15-64 yaş grubunda bulunan çalışma çağındaki nüfusun payı %67.77, 0-14 yaş grubunda bulunan genç nüfusun payı %23.99 iken Erzurum da toplam nüfus içinde 15-64 yaş grubunda bulunan çalışma çağındaki nüfusun payı %64.52, 0-14 yaş grubunda bulunan genç nüfusun payı %27.32 dir. Erzurum ve TRA1 Bölgesi nüfusunun 0-14 yaş gurubu oranı Türkiye geneline göre daha yüksek olmasına rağmen 15-64 yaş grubu nüfusunun oranı Türkiye geneline göre daha düşüktür. Buradan hareketle çalışma çağındaki nüfusun Erzurum dışına göç ettiğini söyleyebiliriz. Erzurum ili nüfusunun ülke geneline göre özellikle 0-14 yaş grubunda yüksek değerlere sahip olması ilin işgücü potansiyelinin yüksek olduğuna işaret etmektedir. Yeterli istihdam olanakları sağlanırsa çalışma çağındaki nüfus Erzurum da kalacaktır. Gerek 15-64 yaş grubu gerekse 0-14 yaş grubu birlikte değerlendirildiğinde olası yeni yatırım girişimlerinin işgücü taleplerinin karşılanmasında sorun yaşanmayacağı söylenebilir. Erzurum ili yaşlı nüfus oranının ise nispeten ülke ortalamasına göre daha düşük olması, ekonomik faaliyetlere katkısı olmayan nüfusun azlığını göstermesi açısından olumlu bir şekilde yorumlanmalıdır. 2015 yılı itibarıyla Türkiye genelinde genç bağımlılık oranı %35.39, yaşlı bağımlılık oranı %12.17 ve toplam yaş bağımlılık oranı %47.57 iken, Erzurum ili için genç bağımlılık oranı %42.33, yaşlı bağımlılık oranı %12.65 ve toplam yaş bağımlılık oranı %54.98 olarak gerçekleşmiştir. Erzurum ili bu oranlar itibarıyla iller arası sıralamada, genç bağımlılık oranında 20., yaşlı bağımlılık oranında 53. ve toplam yaş bağımlılık oranında 19. sırada yer almıştır. 2015 yılı itibarıyla Erzurum, TRA1 Bölgesi ve Türkiye için nüfus piramitleri aşağıdaki grafiklerde verilmektedir. 41
Grafik 1: Erzurum İli Nüfus Piramidi (2015) Grafik 2: TRA1 Bölgesi Nüfus Piramidi (2015) Grafik 3: Türkiye Nüfus Piramidi (2015) 2015 yılı ADNKS sonuçlarına göre, Erzurum ili nüfusunun %50.13 ünü (382,163 kişi) erkekler, %49.87 sini (380,158 kişi) ise kadınlar oluşturmaktadır. 42
İlçeler itibarıyla 2015 yılı ADNKS sonuçlarına göre; nüfus büyüklüğü açısından en büyük ilçe Yakutiye olup, il toplam nüfusunun %25.05 i bu ilçede yaşamaktadır. Yakutiye den sonra sırasıyla %22.02 nüfus payıyla Palandöken, %7.02 payla Aziziye ilçeleri takip etmektedir. Bu üç ilçenin ortak özelliği merkez ilçe konumunda olmalarıdır. Erzurum il merkezi dışında kalan ilçelerden en çok nüfusa sahip olan ilçe Horasan olup il nüfusunun %5.29 unu oluşturmaktadır. Nüfus büyüklüğü açısından en az nüfusa sahip ilçe ise Pazaryolu ilçesidir. (%0.54). 2015 yılı itibarıyla Çat ve Pasinler dışında tüm ilçelerde nüfus azalmış, Çat da nüfus artış hızı ( 36.18), Pasinler de nüfus artış hızı ise 22.56 olarak gerçekleşmiştir. Nüfusun en çok azaldığı ilçeler ise Şenkaya ( 103.65), Uzundere ( 83.10), Karaçoban ( 78.01) olmuştur. İlde, nüfus yoğunluğu en yüksek olan ilçe Palandöken, en düşük olan ilçe ise Pazaryolu ilçesidir. Erzurum il nüfus yoğunluğu ise 30.5 dir. Bir başka ifadeyle Erzurum da kilometrekarede yaklaşık olarak 30 kişi yaşamaktadır. Tablo 2:İlçelere Göre Nüfus, Nüfus Artış Hızı ve Nüfus Yoğunluğu 2015 Yerleşim Yeri Nüfus Artış Yüzölçümü Nüfus Toplam Nüfus Pay (%) Hızı ( ) (km 2 ) Yoğunluğu(Kişi/km 2 ) Aşkale 23,471 3.08-1.31 1,507 15.6 Aziziye 53,506 7.02-25.33 1,529 35.0 Çat 17,842 2.34 36.18 1,448 12.3 Hınıs 27,096 3.55-36.49 1,367 19.8 Horasan 40,299 5.29-54.27 1,740 23.2 İspir 15,603 2.05-24.78 2,129 7.3 Karaçoban 23,985 3.15-78.01 571 42.0 Karayazı 29,137 3.82-26.98 1,953 14.9 Köprüköy 16,520 2.17-48.70 777 21.3 Narman 14,234 1.87-31.17 799 17.8 Oltu 31,087 4.08-27.58 1,441 21.6 Olur 6,708 0.88-10.78 893 7.5 Palandöken 167,892 22.02-54.26 667 251.7 Pasinler 30,113 3.95 22.56 1,134 26.6 Pazaryolu 4,148 0.54-17.55 654 6.3 Şenkaya 18,895 2.48-103.65 1,381 13.7 Tekman 26,792 3.51-55.78 2,102 12.7 Tortum 16,007 2.10-36.03 1,463 10.9 Uzundere 8,058 1.06-83.10 505 16.0 Yakutiye 190,928 25.05-49.27 945 202.0 Erzurum 762,321 100.00-37.33 25,006 30.5 Kaynak: Veri Tabanları, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt İstatistikleri, TÜİK http://www.hgk.msb.gov.tr/images/urun/il_ilce_alanlari.pdf 43
2013 yılı ADNKS sonuçları idari bağlılık ve tüzel kişilik değişiklikleri ile birleşme ve katılmalar, belediye ve köy tüzel kişiliğinin kaldırılmasına ve bir beldenin köye dönüştürülmesine dair kararları içerdiğinden, belde ve köyler nüfusu il ve ilçe merkezleri nüfusuna dahil edilmiş olup tüm nüfus il ve ilçe merkezleri (şehir nüfusu) kategorisinde yer almıştır. Dolayısıyla 2013 yılından itibaren Erzurum da il nüfusunun şehir ve köy dağılımına bakmak çok anlamlı görünmemektedir. TÜİK tarafından 2012 yılında yapılan nüfus projeksiyonuna göre; 2023 yılında Türkiye nüfusunun 84,247,088, Erzurum il nüfusunun ise 797,241 kişi olması beklenmektedir. Bu durumda, Erzurum ilinin Türkiye toplam nüfusundan aldığı pay çok küçük oranlarda (%1 in altında) düşmüş olacaktır. Erzurum ve TRA1 Bölgesi ülkede en yoğun göç veren bölgelerin ilk sıralarında yer almaktadır. Göç hem il ve bölge içinde köyden kente hem de il ve bölge dışına doğru olmaktadır. Bölgedeki göç; iş ve istihdam olanaklarının kısıtlı olması, güvenlik sorunu eğitim ve sağlık altyapısının yetersizliği vb sorunlardan kaynaklanmaktadır. Net göç ve net göç hızı verilerine bakıldığında, Erzurum ilinin yıllar itibarıyla göç veren iller arasında bulunduğu ve net göç hızının inişli çıkışlı bir seyir izlediği görülmektedir. Nitekim 2008 yılında -31.23 olan net göç hızı yıllar itibarıyla iniş ve çıkışlar gösterip 2015 yılında -15.85 olarak gerçekleşmiştir. 2008 yılında net göç hızı itibarıyla en çok göç veren iller arasında 2. sırada yer alan Erzurum ili, 2015 yılında 14. sıraya düşmüştür. Net göç itibarıyla bakıldığında, 2015 yılında Erzurum ili net göç miktarı 12,179 kişi olup, tüm iller arasında 4. sırada yer almaktadır. 44
Tablo 3: Erzurum, TRA1 İlleri ve TRA1 Bölgesi nde Göç Durumu ve Net Göç Hızı Yıl Bölge İlleri Nüfus Aldığı Göç Verdiği Göç Net Göç Net Göç Hızı ( ) Erzurum 774,967 18,999 43,585-24,586-31.23 2008 Erzincan 210,645 10,977 11,976-999 -4.73 Bayburt 75,675 2,996 4,949-1,953-25.48 Erzurum 774,207 24,830 33,681-8,851-11.37 2009 Erzincan 213,288 11,966 11,189 777 3.65 Bayburt 74,710 3,101 4,420-1,319-17.50 Erzurum 769,085 23,294 35,711-12,417-16.02 2010 Erzincan 224,949 14,198 12,365 1,833 8.18 Bayburt 74,412 3,984 4,780-796 -10.64 Erzurum 780,847 27,719 33,599-5,880-7.50 2011 Erzincan 215,277 11,523 14,218-2,695-12.44 Bayburt 76,724 3,997 4,570-573 -7.44 Erzurum 778,195 22,551 33,234-10,683-13.63 2012 Erzincan 217,886 12,192 10,649 1,543 7.11 Bayburt 75,797 3,664 4,085-421 -5.54 Erzurum 766,729 23,398 39,997-16,599-21.42 2013 Erzincan 219,996 12,662 12,884-222 -1.01 Bayburt 75,620 4,787 4,677 110 1.46 Erzurum 763,320 27,994 45,209-17,215-22.30 2014 Erzincan 223,633 15,450 13,641 1,809 8.12 Bayburt 80,607 8,912 5,583 3,329 42.17 Erzurum 762,321 29,624 41,803-12,179-15.85 2015 Erzincan 222,918 14,062 16,766-2,704-12.06 Bayburt 78,550 7,150 9,281-2,131-26.77 Kaynak: TÜİK 2008-2015 döneminde, Erzurum da verilen göç sayısı alınan göç sayısından hep daha fazla olmuştur. Özellikle 15-64 yaş grubundaki nüfusun il dışına göç ettiği ve bunun da daha çok iş arayışından kaynaklandığı tahmin edilmektedir. Erzurum bu açıdan değerlendirildiğinde, işgücü potansiyelinin yüksek işgücüne göre iş imkanlarının sınırlı olduğu bir il konumundadır. Erzurum ile aynı Düzey 2 TRA1 Bölgesi içinde yer alan Erzincan ve Bayburt illeri açısından göç durumu değerlendirildiğinde, Erzurum kadar olmasa da söz konusu illerde göç veren iller konumundadır. Erzincan ili 2009, 2010, 2012 ve 2014 yıllarında net göç alırken, Bayburt ili sadece 2014 yılında net göç alan diğer yıllarda ise net göç veren il konumundadır. 45
2008-2015 döneminde Erzurum ili göç hareketi illere göre değerlendirildiğinde öne çıkan iller İstanbul, Bursa, İzmir, Ankara ve Kocaeli gibi batıdaki metropol iller olduğu görülmektedir. Bu iller ile karşılıklı bir göç hareketliliği söz konusu olup, hepsinde de net göç negatiftir. Bir başka deyişle bu illere verilen göç alınan göçten daha fazla olmuştur. 2008-2015 dönemi toplam Net Göç ün pozitif olduğu 22 il vardır. Bu illerin büyük bir çoğunluğu Doğu Anadolu Bölgesi illeri olup, (tersine göç olarak değerlendirilebilir) ilk sırada Kars ili yer almakta onu sırasıyla Ağrı, Iğdır, Muş, Diyarbakır ve Adana illeri takip etmektedir. Ayrıca Adana, Mersin ve Osmaniye gibi Akdeniz Bölgesi illeri de 2008-2015 toplam göç hareketliliği bakımından net göç değeri pozitif olan illerdir. Tablo 4: 2008-2015 Dönemi Erzurum İli Toplam Göç Hareketliliği Pozitif Net Göç-İlk 22 İl Negatif Net Göç-İlk 22 İl İl Aldığı Göç Verdiği Göç Net Göç İl Aldığı Göç Verdiği Göç Net Göç Kars 4,861 4,017 844 İstanbul 36,361 73,550-37,189 Ağrı 3,810 3,098 712 Bursa 10,726 27,245-16,519 Iğdır 2,495 2,048 447 İzmir 11,899 21,513-9,614 Muş 2,007 1,599 408 Ankara 14,249 23,722-9,473 Diyarbakır 2,132 1,803 329 Kocaeli 6,024 13,955-7,931 Adana 3,140 2,827 313 Tekirdağ 2,326 7,820-5,494 Van 2,264 1,978 286 Antalya 3,259 5,828-2,569 Kütahya 1,198 1,016 182 Sakarya 1,823 4,001-2,178 Elazığ 1,821 1,655 166 Yalova 969 3,051-2,082 Ardahan 1,510 1,371 139 Aydın 1,932 3,651-1,719 Adıyaman 1,060 945 115 Manisa 2,647 4,269-1,622 Osmaniye 1,147 1,033 114 Balıkesir 2,152 3,724-1,572 Bitlis 851 759 92 Kayseri 2,883 4,203-1,320 Malatya 1,941 1,858 83 Denizli 1,646 2,879-1,233 Sivas 1,893 1,823 70 Konya 3,697 4,900-1,203 Batman 638 579 59 Erzincan 4,840 6,005-1,165 Mersin 2,717 2,674 43 Eskişehir 1,463 2,547-1,084 Bingöl 1,195 1,156 39 Muğla 1,456 2,153-697 Mardin 807 778 29 Kırklareli 581 1,161-580 Hakkari 505 479 26 Düzce 498 1,036-538 Ordu 2,350 2,334 16 Şanlıurfa 1,512 2,045-533 Çorum 1,035 1,029 6 Çanakkale 934 1,456-522 Kaynak: TUİK verilerinden hareketle hesaplanmıştır. TRA1 Bölge sinin iç göç hareketliliği değerlendirildiğinde 2008-2015 dönemi toplam net göç açısından hem Erzincan hem de Bayburt a kaşı negatif olduğu görülmektedir. Yıllara göre 46
bakıldığında Erzurum un TRA1 Bölgesi illeriyle yoğun bir nüfus alış verişi olmadığı, alınan göç ve verilen göçün birbirine yakın olduğu gözlenmektedir. Hem Erzincan hem de Bayburt illeri net göç bakımından 2011 ve 2015 yıllarında negatif diğer yıllarda ise pozitif değer almıştır. Bir başka deyişle göç 2011 ve 2015 yıllarında Erzurum a doğru diğer yıllarda ise Erzincan ve Bayburt illerine doğru olmuştur. TRA1 Bölgesi sürekli net göç veren bölge konumunda olup, 2015 yılında Düzey bölgeleri arasında net göç hızı açısından 26 bölge arasında üçüncü sırada bulunmaktadır. Sıra No Tablo 5: 2015 Yılı Düzey İki Bölgeleri Göç Durum ve Net Göç Hızına Göre Sıralaması Bölge Düzey İki Bölge İlleri Nüfus Aldığı Verdiği Net Göç Kodları Göç Göç Net Göç Hızı ( ) 1 TRA2 Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan 1,131,570 37,728 67,226-29,498-25.73 2 TRB2 Van, Muş, Bitlis, Hakkari 2,124,349 55,073 95,377-40,304-18.79 3 TRA1 Erzurum, Erzincan, Bayburt 1,063,789 48,155 65,169-17,014-15.87 4 TRC3 Mardin, Batman, Şırnak, Siirt 2,173,759 56,902 89,305-32,403-14.80 5 TRC2 Şanlıurfa, Diyarbakır 3,546,516 72,651 102,997-30,346-8.52 6 TR72 Kayseri, Sivas, Yozgat 2,379,113 67,732 86,040-18,308-7.67 7 TR83 Samsun, Tokat, Çorum, Amasya 2,721,221 95,237 111,850-16,613-6.09 8 TR90 Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, 2,572,850 106,006 121,186-15,180-5.88 Artvin, Gümüşhane 9 TRB1 Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli 1,700,468 56,412 64,737-8,325-4.88 10 TR63 Hatay, Kahramanmaraş, 3,142,990 69,371 84,174-14,803-4.70 Osmaniye 11 TR71 Kırıkkale, Aksaray, Niğde, 1,515,228 56,288 63,374-7,086-4.67 Nevşehir, Kırşehir 12 TR62 Adana, Mersin 3,928,388 97,689 111,467-13,778-3.50 13 TRC1 Gaziantep, Adıyaman, Kilis 2,665,265 62,362 70,143-7,781-2.92 14 TR22 Balıkesir, Çanakkale 1,700,029 64,225 67,730-3,505-2.06 15 TR81 Zonguldak, Karabük, Bartın 1,023,593 40,106 41,993-1,887-1.84 16 TR82 Kastamonu, Çankırı,Sinop 757,711 42,794 43,946-1,152-1.52 17 TR33 Manisa, Afyon, Kütahya, Uşak 3,013,892 83,700 87,029-3,329-1.10 18 TR52 Konya, Karaman 2,372,740 61,077 61,986-909 -0.38 19 TR10 İstanbul 14,657,434 453,407 402,864 50,543 3.45 20 TR32 Aydın, Denizli, Muğla 2,955,825 101,141 86,414 14,727 4.99 21 TR31 İzmir 4,168,415 126,238 105,389 20,849 5.01 22 TR41 Bursa, Eskişehir, Bilecik 3,881,624 123,251 94,729 28,522 7.38 23 TR51 Ankara 5,270,575 204,048 153,001 51,047 9.73 24 TR61 Antalya, Isparta, Burdur 2,968,561 112,755 84,015 28,740 9.73 25 TR42 Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, 3,617,728 147,538 103,893 43,645 12.14 Yalova 26 TR21 Tekirdağ, Edirne, Kırklareli 1,687,420 77,846 53,698 24,148 14.41 47
Özet olarak; Erzurum ili, nüfus varlığı açısından 2015 yılında Türkiye nin 29. büyük ilidir. Erzurum un, Türkiye nüfusundan aldığı pay, 1950 yılından bu yana düşüş eğilimindedir. (1950 yılında %2.20, 1990 yılında %1.50 ve 2015 yılında %1.0). İlde nüfus artış hızı, 2007 yılından 2015 yılına kadar Türkiye ve TRA1 Bölgesi nüfus artış hızının altında ve negatiftir. 2015 yılında nüfus artış hızı yine negatif olmakla birlikte Türkiye nin altında, TRA1 Bölgesi nin üzerindedir. (2015 yılında -1.31) ve il bu rakamla iller arası sıralamada 62. sırada bulunmaktadır. İlde nüfus yoğunluğu, sürekli azalmakta olup, Türkiye nüfus yoğunluğunun oldukça altındadır. (2015 yılında Türkiye de 102 kişi/km 2 iken, Erzurum da 30 kişi/km²). Erzurum ve TRA1 Bölgesi, Türkiye geneline göre nispeten daha genç (0-64) bir nüfusa sahiptir. Toplam nüfus içinde, 15-64 yaş grubunda bulunan çalışma çağındaki nüfusun payı %64.52 olup Türkiye ortalamasının altındadır. Çalışma çağında nüfusun iş arayışı nedeniyle metropol illere göç etmektedir. (0-64 yaş grubu Türkiye ortalamasının üstünde, 15-64 yaş grubu Türkiye ortalamasının altında) Erzurum ili, uzun yıllardan bu yana hem göç alan hem de göç veren konumda olmakla birlikte, net göç veren iller arasında ilk sıralarda bulunmaktadır (2015 yılında net göç hızı -15.85). İl, 2015 yılında en çok göç veren iller arasında 12. sırada bulunmaktadır. 2.2.2. Eğitim Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) sonuçlarına göre; Erzurum ilinde 6 yaş ve üzeri nüfus grubunda, okuryazar nüfus oranı 2009 yılında %89.21 iken 2014 yılında %93.29 a yükselmiştir. Türkiye genelinde okuryazar nüfus oranı ise %88.16 dan %96.13 seviyesine ulaşmıştır. Her iki dönemde de, Erzurum daki 6 yaş ve üzeri nüfusun okuryazarlık oranı Türkiye ve TRA1 Bölgesi genelinden düşüktür. Yine her iki dönemde de, Türkiye, TRA1 Bölgesi ve Erzurum da okuryazar erkek nüfus oranı kadın nüfus oranından yüksektir. İl bazında okuma yazma bilmeyenlerin oranı 2009 yılında %10.79 iken 2014 yılında %6.71 e gerilemiş ise de Türkiye ortalaması olan %3.82 den yüksektir. Okuma yazma bilmeyenlerin oranı erkeklerde %2.17, kadınlarda ise %11.30 dur. 2014 yılı itibarıyla, TRA1 Bölgesi, okuryazarlık oranının yüksekliği açısından, 26 Düzey 2 Bölgesi arasında 22. sırada yer alırken (%93.4), Erzurum ili iller arası okuryazar nüfus oranı sıralamasında 61. sırada yer almaktadır. İl nüfusunun okur-yazarlık durumu, Türkiye ve TRA1 Bölgesi ile karşılaştırmalı olarak aşağıda verilmiştir. 48
2009 Tablo 6: Okur-Yazarlık Durumuna Göre 6 Yaş ve Üzeri Nüfus (Kişi) Türkiye TRA1 Bölgesi Erzurum Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 6 yaş ve üzeri top. Nüfus 65,049,093 32,612,307 32,436,786 945,658 477,120 468,538 683,336 343,192 340,144 Bilinmeyen 3,032,457 1,657,575 1,374,882 48,661 25,528 23,133 37,183 19,478 17,705 Okuma yazma bilen 57,344,379 30,039,678 27,304,701 803,601 434,097 369,504 576,425 310,532 265,893 Okuma yazma bilmeyen 4,672,257 915,054 3,757,203 93,396 17,495 75,901 69,728 13,182 56,546 Okuma yazma bilmeyen (%) 7.18 2.81 11.58 10.41 3.87 17.04 10.79 4.07 17.54 Okuma yazma bilen (%) 88.16 92.11 84.18 89.59 96.13 82.96 89.21 95.93 82.46 2014 6 yaş ve üzeri top. 69,657,731 34,878,159 34,779,572 954,709 480,282 474,427 677,052 339,775 337,277 Bilinmeyen 928,305 456,027 472,278 17,463 7,536 9,927 12,301 5,203 7,098 Okuma yazma bilen 66,066,330 33,967,372 32,098,958 875,371 462,723 412,648 620,166 327,297 292,869 Okuma yazma bilmeyen 2,663,096 454,760 2,208,336 61,875 10,023 51,852 44,585 7,275 37,310 Okuma yazma bilmeyen (%) 3.87 1.32 6.44 6.60 2.12 11.16 6.71 2.17 11.30 Okuma yazma bilen (%) 96.13 98.68 93.56 93.40 97.88 88.84 93.29 97.83 88.70 Kaynak:TUİK Eğitim durumuna göre 15 yaş ve üzeri nüfusun dağılımı incelendiğinde; 2014 yılında, Erzurum ili ilköğretim ve doktora kademelerinde Türkiye ortalamalarının üzerinde yer alırken, lköğretim, yüksek lisans ve doktora kademelerinde TRA1 Bölgesi nin üzerinde değerlere sahiptir. İlkokul, ortaokul ve lise kademelerinde hem TRA1 Bölgesi hem de Türkiye ortalamalarının altında kalmıştır. 2014 yılı itibarıyla yüksekokul veya fakülteden mezun olanların oranı Türkiye genelinde %12.76 iken TRA1 Bölgesi nde %11.30 ve Erzurum da %10.76 olarak gerçekleşmiştir. Bu oran ile Erzurum ili iller arası sıralamada 40. sırada yer almıştır. Tablo 7: 2014 Yılı İtibariyle Eğitim Durumuna Göre 15 Yaş ve Üzeri Nüfusun Dağılımı (%) Bitirilen öğretim kurumu Türkiye TRA1 Bölgesi Erzurum Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 2009 İlkokul mezunu 34.59 33.46 35.72 29.86 27.94 31.79 28.73 27.14 30.33 İlköğretim mezunu 11.81 12.76 10.87 12.91 14.23 11.57 12.99 14.45 11.53 Ortaokul veya dengi okul mezunu 5.22 6.69 3.76 4.34 6.31 2.35 4.15 6.12 2.18 Lise veya dengi okul mezunu 19.38 22.47 16.31 18.67 24.34 12.94 18.06 23.78 12.35 Yüksekokul veya fakülte mezunu 8.07 9.49 6.66 6.64 8.57 4.70 6.56 8.33 4.78 Yüksek lisans mezunu 0.52 0.62 0.42 0.42 0.53 0.30 0.44 0.55 0.34 Doktora mezunu 0.18 0.23 0.13 0.22 0.35 0.10 0.28 0.44 0.12 2014 İlkokul mezunu 25.41 21.83 28.98 23.97 19.85 28.12 23.80 19.58 28.02 İlköğretim mezunu 18.17 20.66 15.71 17.95 19.54 16.34 18.35 20.22 16.47 Ortaokul veya dengi okul mezunu 8.51 9.97 7.06 7.81 9.79 5.82 7.83 9.89 5.78 Lise veya dengi okul mezunu 21.59 24.99 18.21 20.74 26.41 15.04 19.87 25.87 13.87 Yüksekokul veya fakülte mezunu 12.76 14.23 11.29 11.30 13.91 8.67 10.76 13.27 8.25 Yüksek lisans mezunu 0.99 1.17 0.82 0.81 1.05 0.57 0.81 1.03 0.60 Doktora mezunu 0.27 0.33 0.22 0.31 0.43 0.18 0.36 0.51 0.21 Kaynak: TUİK 49
Erzurum da 2015-2016 eğitim-öğretim dönemi itibarıyla okul kademelerine göre okullaşma oranlarının, okul öncesi ve orta öğretimde (lise) Türkiye ortalamasının altında olması dikkat çekicidir. Ortaöğretimde özellikle mesleki ve teknik ortaöğretim bölümünde okullaşma oranı Türkiye ortalamalarının epey altında olup, orta öğretim okullaşma oranının düşük çıkmasında etkili olmaktadır. Okullaşma oranları açısından ilkokulda Türkiye ortalamasının biraz üzerinde bir değere sahip olan Erzurum, ortaokul okullaşma oranı ülke geneli ortalamasına yakın bir değerdedir. Cinsiyet açısından eğitim kademelerine göre Erzurum ili okullaşma oranları değerlendirildiğinde okul öncesinde erkek nüfusun okullaşma oranının, ilkokulda kadın nüfusun okullaşma oranının yüksek olduğu görülmektedir. Erzurum da ilkokul ve ortaokulda eğitim konusunda kadın-erkek ayrımının yapılmadığı, orta öğretimde ise kadınların okullaşma oranının düştüğü görülmektedir. Ortaöğretimde okullaşma açısından kadınlar aleyhine bir durumun olduğu dikkat çekmektedir. Erzurum ili ilkokul ve ortaokulda ülke ortalamalarına yakın okullaşma oranlarına sahip olsa da ortaöğretime geçişte önemli oranda bir azalma olduğu görülmektedir. Erzurum da özellikle mesleki ve teknik eğitim başta olmak üzere orta öğretim ve daha yüksek eğitim kademelerine nüfusun özendirilmesinin faydalı olacağı düşünülmektedir. Tablo 8: Okul Gruplarına ve Cinsiyete Göre Net Okullaşma Oranları (%) 2012-2013 2015-2016 Türkiye Erzurum Türkiye Erzurum Toplam 39.72 46.11 55.48 45.43 Okul öncesi (6 yaş) Erkek 41.03 48.09 56.74 46.91 Kadın 38.33 44.01 54.16 43.88 Toplam 98.86 98.86 94.87 96.08 İlkokul Erkek 98.81 99.09 94.54 95.77 Kadın 98.92 98.62 95.22 96.41 Toplam 93.09 89.13 94.39 93.35 Ortaokul Erkek 93.19 89.32 94.36 93.16 Kadın 92.98 88.93 94.43 93.54 Toplam 70.06 55.01 79.79 68.88 Ortaöğretim (Lise) Erkek 70.77 59.38 79.36 69.49 Kadın 69.31 50.35 80.24 68.24 Toplam 35.14 29.56 36.65 36.76 Genel Ortaöğretim Erkek 33.80 31.25 34.66 36.39 Kadın 36.54 27.77 38.75 37.15 Toplam 32.24 25.44 43.14 32.12 Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Erkek 34.73 28.13 44.71 33.10 Kadın 29.60 22.58 41.48 31.09 Not: 18.08.1997 tarihli ve 4306 sayılı Kanun ile 1997/'98 öğretim yılından itibaren 8 yıllık kesintisiz eğitim, 30.03.2012 tarihli ve 6287 sayılı Kanun ile 2012/'13 öğretim yılından itibaren de 12 yıllık kademeli zorunlu eğitime geçilmiştir. Kaynak: MEB, Eğitim İstatistikleri 50
Erzurum da 2015-2016 eğitim-öğretim dönemi itibarıyla 395 okul öncesi eğitim, 775 ilkokul, 326 ortaokul, 117 lise (ortaöğretim) olmak üzere toplam 1,613 eğitim kurumu bulunmaktadır. Bu okullarda 11,027 si okul öncesi, 57,943 ü ilkokullarda, 57,892 si ortaokullarda, 41,296 sı liselerde olmak üzere 168,158 i yaygın eğitim kurumlarında 8,058 derslikte öğrenim görmektedir. Erzurum ilinde ayrıca 2,806 sı ortaokul 15,819 u liselerde olmak üzere 18,625 öğrenci açık öğretim kurumlarında eğitim almaktadır. İlde görevli öğretmen sayısı ise 11,460 olup bunların 620 si okul öncesi, 3,214 i ilkokul, 4,281 i ortaokul ve 3,318 i de ortaöğretim kurumlarında görev yapmaktadır. Erzurum ili, okul başına düşen öğrenci, şube başına düşen öğrenci ve öğretmen başına düşen öğrenci sayıları itibarıyla bütün eğitim kademelerinde Türkiye ortalamalarından daha iyi TRA1 Bölge ortalamalarına yakın bir konumdadır. Eğitim kriteri ortalamaları özellikle kırsaldaki okullardan hareketle olumlu yönde etkilenmektedir. Kent merkezlerine göç nedeniyle kırsal kesimde nüfus yoğunluğunun düşmesi okul, öğretmen ve şube başına öğrenci ortalamalarını aşağıya çekmektedir. İl merkezi ve ilçe merkezlerinde ise bu değerler yükselmektedir. 2015-2016 eğitim-öğretim döneminde; İlkokulda okul başına düşen öğrenci sayısının Türkiye ortalaması 202 öğrenci iken Erzurum da 75, TRA1 Bölgesi nde 79 öğrencidir. Aynı şekilde ortaokulda okul başına düşen öğrenci sayısı Türkiye'de 281, TRA1 Bölgesi nde 162 ve Erzurum da 178 öğrencidir. 2012-2013 öğretim yılına göre 2015-2016 öğretim yılında ilkokul başına düşen öğrenci sayısı %7.41, ortaokul başına düşen öğrenci sayısı da %11.44 azalmıştır. Türkiye ortalamasında ise ilkokulda %5.21 artış, ortaokulda %8.17 azalış gerçekleşmiştir. Öğretmen başına düşen öğrenci sayısı açısından değerlendirildiğinde; Erzurum da öğretmen başına ilkokulda 18, ortaokulda 14 öğrenci, TRA1 Bölgesi nde ilkokulda 17, ortaokulda 13, Türkiye'de ise ilkokulda 18, ortaokulda 15 öğrenci düşmektedir. Ortaöğretimde, genel ortaöğretim okullarında öğretmen başına düşen öğrenci sayıları Erzurum ilinde Türkiye ortalamalarının üzerinde mesleki ve teknik ortaöğretimde ise Türkiye ortalamalarının altındadır. Ortaöğretimde okul başına düşen öğrenci sayısı Türkiye ortalaması 405 öğrenci iken, Erzurum da 353 öğrenci, genel ortaöğretimde Türkiye ortalaması 345 öğrenci iken, Erzurum da 396 öğrenci ve Mesleki ve teknik ortaöğretimde ise Türkiye ortalaması 465 öğrenci iken Erzurum da 318 öğrencidir. 51
1. İLKOKUL Tablo 9: Eğitim Kademelerine Göre Okul Şube ve Öğretmen Başına Düşen Öğrenci Sayıları Türkiye 2012-2013 2015-2016 TRA1 Bölgesi Erzurum Türkiye TRA1 Bölgesi Erzurum -Okul Başına Düşen Öğrenci Sayısı 192 81 81 202 79 75 -Öğret. Başına Düşen Öğrenci Sayısı 20 17 18 18 17 18 -Şube Başına Düşen Öğrenci Sayısı 22 14 14 21 14 14 2. ORTAOKUL -Okul Başına Düşen Öğrenci Sayısı 306 193 201 281 162 178 -Öğret. Başına Düşen Öğrenci Sayısı 19 15 16 15 13 14 -Şube Başına Düşen Öğrenci Sayısı 27 23 24 24 21 22 3. ORTAÖĞRETİM TOPLAMI (4+5) -Okul Başına Düşen Öğrenci Sayısı 382 290 329 405 315 353 -Öğret. Başına Düşen Öğrenci Sayısı 16 14 14 13 12 12 -Şube Başına Düşen Öğrenci Sayısı 23 21 21 20 18 18 4. GENEL ORTAÖĞRETİM -Okul Başına Düşen Öğrenci Sayısı 464 328 371 345 349 396 -Öğret. Başına Düşen Öğrenci Sayısı 16 14 14 12 13 13 -Şube Başına Düşen Öğrenci Sayısı 23 20 21 20 21 21 5. MESLEKİ VE TEKNİK ORTAÖĞRETİM -Okul Başına Düşen Öğrenci Sayısı 326 257 291 465 289 318 -Öğret. Başına Düşen Öğrenci Sayısı 15 14 14 13 12 12 -Şube Başına Düşen Öğrenci Sayısı 24 21 21 20 16 16 Kaynak: MEB İstatistikleri Mesleki ve teknik ortaöğretim kurumları, ekonomik faaliyetlerin hemen hemen tüm sektörlerinin ihtiyaç duyduğu ara eleman yetiştirilmesi açısından büyük önem taşımaktadır. İl genelinde mevcut ortaöğretim kurumlarının %56 sı, öğrenci sayısının (açık öğretm dahil) %43 ü ve şube sayısının %49 u mesleki ve teknik ortaöğretim kurumlarından oluşmaktadır. İlde yüksek öğretim alanında hizmet veren iki tane devlet üniversitesi bulunmaktadır. Ayrıca ilden edinilen bilgilere göre Erzurum Ticaret ve Sanayi Odası tarafındanda bir de vakıf üniversitesi kurulması yönünde hazırlıklar yapılmaktadır. Devlet üniversitelerinden ilki Atatürk Üniversitesi olup, 1955 yılında çıkarılan 6990 sayılı yasa ile 1957 yılında kurulmuştur. Erzurum şehir merkezinde 6,500 dekar arazi üzerine kurulu olan Atatürk Üniversitesi, ülkemizin sayılı üniversiteleri arasında yer almaktadır.atatürk Üniversitesi 1958 yılında Ziraat ve Fen-Edebiyat Fakülteleriyle öğrenime açılmıştır. 2015-2016 öğretim yılında Atatürk Üniversitesi bünyesinde 22 Fakülte, 2 si yüksek, 11 i meslek olmak üzere 13 yüksekokul, 8 Enstitü, 1 konservatuar, 24 araştırma uygulama merkezi bulunmaktadır. Bu okullarda 52
107,809 u kız, 84,498 i erkek olmak üzere toplam 192,307 kişi ön lisans ve lisans düzeyinde öğrenim görmektedir. Atatürk Üniversitesi nde 510 u profesör, 331 i doçent ve 602 si yardımcı doçent olmak üzere toplam 2,705 akademik personel görev yapmaktadır. Erzurum Teknik Üniversitesi, Erzurum da ikinci bir devlet üniversitesi olarak 21.07.2010 tarih ve 27648 sayılı Resmi Gazete de yayınlanan aşağıdaki kararla kurulmuştur. Erzurum Teknik Üniversitesi nde 6 fakülte 1 yüksekokul, 3 enstitü 6 araştırma uygulama merkezi bulunmaktadır. Erzurum-Çat yolunda 4,000 dekar arazi üzerine kurulan üniversite yeni bir üniversite olup, yapılanma çalışmaları devam etmktedir. 2015-2016 öğretim yılında 1,430 u erkek, 1,119 u kız olmak üzere toplam 2,549 öğrenci öğrenim görmektedir. Erzurum Teknik Üniversitesi nde çalışan akademik personel sayısı 133 olup, bunların 3 ü profesör, 7 si doçent, 42 si yardımcı doçent tir. TÜİK ve YÖK verilerine göre 2015-2016 öğretim yılında, Erzurum da ön lisans ve lisans seviyesinde 194,856 öğrenci mevcut olup Türkiye toplam ön lisans ve lisans öğrenci sayısının %3,15 ini oluşturmaktadır. Erzurum üniversitelerindeki toplam 2,896 akademik personel görev yapmakta olup, Türkiye genelindeki akademik personelden aldığı pay %1.86 dır. TRA1 Bölgesi nde 2 si Erzurum da, 1 i Erzincan da ve biri de ve Bayburt ilinde olmak üzere toplam 4 ünivesite bulunmakta olup, tamamı devlet üniversitesidir. TRA1 Bölgesi ndeki üniversitelerde toplam 4,150 akademisyen görev yapmakta ve 220,252 öğrenci öğrenim görmektedir. Erzurum üniversitelerinde öğrenim gören öğrenciler TRA1 Bölgesi ndeki toplam öğrencilerin %88.5 ini oluştururken, Erzurum daki akademisyenlerin TRA1 Bölgesi toplam akademisyen sayısı içindeki payı % 69.8 dir. 2015-2016 öğretim döneminde Erzurum üniversitelerindeki öğretim elemanları ve öğrenci sayılarının TRA1 Bölgesi ve Türkiye karşılaştırması aşağıda verilmektedir. 53
BÖLGE ADI Tablo 10: Erzurum İli Üniversite Öğretim Elemanları ve Öğrenci Sayısı Türkiye TR 2011 2015-2016 TRA1 Erzurum TRA11 Türkiye TR TRA1 Erzurum TRA11 TRA11/TR TRA11/TRA1 Top. Öğretim elemanı 118,839 3,144 2,457 156,168 4,150 2,898 1.86 69.83 Erkek 69,959 2,223 1,713 88,590 2,679 1,816 2.05 67.79 Kadın 48,880 921 744 67,578 1,381 992 1.47 71.83 Profesör (Toplam) 16,783 383 369 22,416 559 513 2.29 91.77 Erkek 12,054 336 322 15,790 485 442 2.80 91.13 Kadın 4,729 47 47 6,626 74 71 1.07 95.95 Doçent (Toplam) 9,257 298 276 15,023 404 338 2.25 83.66 Erkek 6,303 257 236 9,738 308 255 2.62 82.79 Kadın 2,954 41 40 5,285 96 83 1.57 86.46 Yar. Doçent (Toplam) 24,759 791 607 35,301 1,022 644 1.82 63.01 Erkek 15,777 597 453 21,087 714 430 2.04 60.22 Kadın 8,982 194 154 14,214 308 214 1.51 69.48 Diğer Öğr. Elemanı (Toplam) 68,040 1,672 1,205 83,428 2,165 1,403 1.68 64.80 Erkek 35,825 1,033 702 41,975 1,172 689 1.64 58.79 Kadın 32,215 639 503 41,453 903 624 1.51 69.10 Öğrenci Yeni Kayıt (Toplam) 813,580 21,818 15,224 1,407,458 94,716 87,054 6.19 91.91 Erkek 421,942 11,673 7,828 743,759 40,932 36,770 4.94 89.83 Kadın 391,638 10,145 7,396 663,699 53,784 50,284 7.58 93.49 Öğrenci Sayısı (Toplam) 4,112,687 64,584 46,768 6,186,007 220,252 194,856 3.15 88.47 Erkek 2,238,988 35,486 25,038 3,321,627 100,039 85,928 2.59 85.89 Kadın 1,873,699 29,098 21,730 2,864,380 120,213 108,928 3.80 90.61 Öğr.Elemanı Başına Öğrenci Say. 35 21 19 40 53 67 Profesör Başına Öğrenci Sayısı 245 169 127 276 394 380 Doçent Başına Öğrenci Sayısı 444 217 169 412 545 576 Kaynak : TUİK, YÖK Özet olarak; Erzurum ilinde okuryazarlık oranı Türkiye ortalamasına paralel bir şekilde artmakla birlikte, 2014 yılında Türkiye ortalamasının (%96.13) altında bulunmaktadır (%93.29). Okuma yazma bilmeyenlerin oranının %6.71 olduğu ilde, özellikle kadınların okuma yazma bilmeme oranı oldukça yüksektir (%11.30). TRA1 Bölgesi, okuryazarlık oranı açısından, 26 Düzey 2 Bölgesi arasında 22. sırada yer alırken (%93.4), Erzurum ili iller arası okuryazar nüfus oranı sıralamasında 61. sırada yer almaktadır. 15 yaş üzeri nüfusun eğitim durumu; Erzurum ili sadece ilköğretim ve doktora kademelerinde Türkiye ortalamalarının üzerinde yer alırken, ilkokul, ortaokul ve lise, yüksekokul ve yüksek lisans kademelerinde Türkiye ve Bölge ortalamalarının altında kalmıştır. Erzurum da 2015-2016 döneminde, okul kademelerine göre okullaşma oranları, okul öncesi, ortaokul ve mesleki ve teknik ortaöğretim kademesinde Türkiye ortalamasının altındadır. 54
Erzurum ili, okul başına düşen öğrenci, şube başına düşen öğrenci ve öğretmen başına düşen öğrenci sayıları itibarıyla bütün eğitim kademelerinde Türkiye ve Bölge ortalamalarına yakın veya daha olumlu koşullara sahip bulunmaktadır. Erzurum Anadolu daki önemli yükseköğretim merkezlerinden biridir. Son yıllarda hızla artan öğrenci sayısı, önceki yıllarda Türkiye ortalamasına göre daha iyi olan öğretim elemanı, profesör, doçent başına öğrenci sayılarını yukarı çekmiş ve Türkiye ortalamalarına göre daha olumsuz bir durum ortaya çıkarmıştır. 2.2.3. İstihdam TÜİK tarafından istihdama ilişkin veriler, kurumsal olmayan çalışma çağındaki nüfus (15+ yaş) üzerinden yayınlanmakta olup kurumsal olmayan nüfus; okul, yurt, otel, çocuk yuvası, huzurevi, hastane, hapishane, kışla ya da orduevinde ikamet edenler dışında kalan nüfus olarak tanımlanmıştır. İşgücü ise istihdam edilenler ve işsizlerin oluşturduğu nüfusu kapsamaktadır. Türkiye, TRA1 Bölgesi ve Erzurum için işgücüne katılma oranı, işsizlik oranı ve istihdam oranına ilişkin bilgiler aşağıdaki tablolarda verilmektedir. Tablo 11: Kurumsal Olmayan Nüfusun İşsizlik ve İstihdam Oranları (2013) Nüfus İşgücü İşgücüne Katılma İstihdam İstihdam İşsiz (Bin) İşsizlik Oranı (%) (15+, Bin ) (Bin) Oranı(%) (Bin) Oranı (%) Türkiye 55,608 28,271 50.8 25,524 45.9 2,747 9.7 TRA1 Bölgesi 667 335 50.3 313 46.9 22 6.6 Erzurum 50.0 46.7 6.6 Erzincan 51.1 47.7 6.7 Bayburt 51.3 48.1 6.2 Kaynak: TÜİK 2015 verilerine göre Erzurum, Erzincan ve Bayburt illerinden oluşan TRA1 Bölgesi nde 15 yaşın üzerindeki kurumsal olmayan nüfus yaklaşık 667,000 kişi, işgücüne katılan 335,000 kişidir. TRA1 Bölgesi nde işgücüne katılan nüfusun 313,000 i istihdam edilmekte olup, 22,000 kişi işsizdir. Bölgede işgücüne katılma oranı %50.3, istihdam oranı %46.9 ve işsizlik oranı da %6.6 olarak gerçekleşmiştir. 2015 itibarıyla Türkiye de işgücüne katılma oranı %50.8 iken, istihdam oranı %45.9 ve işsizlik oranı da 9.7 dir. TRA1 Bölgesi işsizlik, işgücüne katılma oranı ve istihdam oranında Türkiye den yüksek performans sergilemektedir. İl bazında verilerin en son yayınlandığı 2013 verilerine göre Erzurum da işgücüne katılma oranı %50.0, istihdam oranı %46.7 ve işsizlik oranı da %6.6 dır. Erzurum ili işsizlik oranında bölge illerinden 55
Erzincan dan daha düşük Bayburt tan daha yüksek değerlere sahip olup, istihdam performansı açısından TRA1 Bölge ortalmasına yakın Türkiye ortalamasına göre daha olumlu bir tablo arzetmektedir. Tablo 12: Erzurum ve Türkiye İstihdam Göstergeleri (%) İşgücüne Katılma Oranı İşsizlik Oranı İstihdam Oranı Erzurum Türkiye Erzurum Türkiye Erzurum Türkiye 2008 52.60 46.9 6.2 11.0 49.3 41.7 2009 51.00 47.9 7.9 14.0 47.0 41.2 2010 52.00 48.8 6.5 11.9 48.6 43.0 2011 49.40 49.9 6.5 9.8 46.2 45.0 2012 48.00 50 6.5 9.2 44.9 45.4 2013 50.00 50.8 6.6 9.7 46.7 45.9 Kaynak: TÜİK Erzurum 2013 yılında %6.6 işsizlik oranıyla en yüksek işsizlik oranı bakımından 81 il içerisinde 55. sırada yer almaktadır. Küresel ekonomik krizin zirve yaptığı 2009 yılında 61. Sırada olan Erzurum un işsizlik oranının gerilediği ama işsizlik sıralamasında 55. sıraya düştüğü dikkat çekmektedir. Buradan hareketle ilde iş yaratma kapasitesinin diğer illere oranla düşük olduğu söylenebilir. 2009 yılında etkileri en derin şekilde hissedilen küresel ekonomik krizin işgücü piyasaları üzerindeki etkilerinin incelenmesi, ilin işgücü piyasasının krize karşı duyarlılığının ölçülmesi açısından önemlidir. Erzurum işgücü piyasasının küresel krize karşı duyarlı olduğu, işsizlik oranının bir önceki yıla göre yükselerek %6.2 den en yüksek seviyesi olan %7.9 a çıktığı dikkat çekmektedir. Grafik 4: 2008-2013 Dönemi İşsizlik Oranının Gelişimi (%) Kaynak: TÜİK 56
TRA1 Bölgesi ve Türkiye istihdamının sektörel dağılımı aşağıda verilmektedir. Buna göre Türkiye istihdamının %20.6 sı tarım, %27.2 si sanayi ve %52.2 si ise hizmetler sektöründedir. TRA1 Bölgesi nde tarımın payı Türkiye ortalamasının iki katından fazla olup %51.7, sanayinin payı Türkiye ortalamasının çok altında %10.8 ve hizmetlerin payı da %37.5 seviyesindedir Bölge sanayileşme açısından görece geri kalmış tarım sektörü ağırlıklı bir işgücü piyasasına sahiptir. Tablo 13: İstihdamın Sektörel Dağılımı (Bin, %) (2015) Toplam Tarım Sanayi İstihdam Hizmetler (Bin Kişi) (Bin Kişi) (Bin Kişi) (Bin Kişi) Tarım Pay (%) Sanayi Pay (%) Hizmetler Pay (%) Türkiye 26,621 5,483 7,246 13,891 20.60 27.20 52.20 TRA1 Bölgesi 360 186 39 135 51.70 10.80 37.50 TRA1/TR (%) 1.35 3.39 0.54 0.97 Kaynak: TÜİK TRA1 Bölgesi istihdamında, mikro ölçekli işyerlerinin hâkim olduğu görülmektedir. 2015 yılında Bölge istihdamının %76.1 i 1-9 işçi çalıştıran işyerlerine aittir. En fazla istihdam sağlayan ikinci grup %12.5 pay ile 50 ve daha fazla işçi çalıştıran işyerleri grubu iken, onu %9.2 pay ile 20-49 işçi çalıştıran işyerleri izlemektedir. Türkiye ve TRA1 Bölgesi istihdamının işyeri büyüklüğüne göre dağılımı aşağıdaki tabloda görülebilir. Tablo 14: İstihdamın İşyeri Büyüklüğüne Göre Dağılımı (Bin, %) (2015) İşyeri Büyüklüğü TRA1 Bölgesi Türkiye Kişi (Bin) Pay(%) Kişi (Bin) Pay(%) 1-9 işçi çalıştıran 274 76.1 14,892 55.9 11-19 işçi çalıştıran 8 2.2 1,423 5.3 20-49 işçi çalıştıran 33 9.2 3,756 14.1 50 veya daha fazla işçi çalıştıran 45 12.5 6,431 24.2 Bilinmiyor* 0.0 120 0.5 Toplam** 360 100.0 26,622 100.0 Not (*): TRA1 Bölgesi için bilgi yoktur Not (**): TRA1 Bölgesi için bilgisi olanların toplamıdır. Kaynak: TÜİK İşyeri sayısı ve istihdamın sektörlere göre dağılımını gösteren Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) sigortalı işçi (4-1/a) verilerine göre; 2015 yılı itibarıyla Erzurum da sigortalı işçi çalıştıran 9,405 işyeri mevcut olup, bu işyerlerinde yaklaşık 77,418 sigortalı işçi çalışmaktadır. İldeki sigortalı işçi çalıştıran işyeri sayısının Türkiye toplam sigortalı işçi çalıştıran işyeri sayısı 57
içindeki payı % 0.54 iken, bu işyerlerinde çalışan toplam sigortalı işçi sayısı Türkiye deki toplam sigortalı işçi sayısının %0.55 ini oluşturmaktadır. Erzurum, TRA1 Bölgesi ve Türkiye nin sigortalı işçi istihdamının sektörel bazda dağılımına ilişkin göstergeler aşağıda verilmektedir. Tablo 15: Sigortalı İşçi İstihdamının Sektörel Dağılımı (2015-Kişi) Sektörler Kişi Pay (%) İşyeri Sayısı Erzurum TRA1 Türkiye Erzurum TRA1 Türkiye Tarım 87 168 20.966 0,93 1,21 1,20 Madencilik 71 121 6.787 0,75 0,87 0,39 İmalat Sanayi 986 1.449 265.841 10,48 10,47 15,28 Elektrik, Gaz, Su 567 652 23.882 6,03 4,71 1,37 Hizmetler 7.694 11.456 1.422.711 81,81 82,74 81,76 Toplam 9.405 13.846 1.740.187 100 100 100 İstihdam Tarım 1.896 3.580 218.999 2,45 3,15 1,56 Madencilik 620 1.941 131.859 0,80 1,71 0,94 İmalat Sanayi 6.876 9.971 3.578.737 8,88 8,77 25,56 Elektrik, Gaz, Su 3.134 3.770 216.731 4,05 3,32 1,55 Hizmetler 64.892 94.428 9.853.072 83,82 83,06 70,38 Toplam 77.418 113.690 13.999.398 100 100 100 Kaynak: SGK veri tabanı 2015 yılı itibarıyla Erzurum da SGK ya kayıtlı işyerlerinin %81.81 i hizmetler sektöründe faaliyet göstermektedir. İlde hizmetler sektöründen sonra ikinci sırada %10.48 pay ile imalat sanayi sektörü gelirken, üçüncü sırada ise %6.03 pay ile elektrik, gaz, su sektörü yer almaktadır. Sigortalı işçilerin %83.82 si hizmetler sektöründe, %8.88 i imalat sanayinde %4.05 i ise elektrik, gaz, su sektöründe istihdam edilmekte, tarımda istihdam edilenlerin payı ise %3.15 dir. Erzurum işyeri açısından hizmetler sektörünun oranı Türkiye ile benzerlik göstermekte ve ilk sırada yer almaktadır. Erzurum ili imalat sanayinin ise daha düşük paylara sahip olduğu dikkati çekmektedir. Erzurum da işyerlerinin %10.48 i, istihdamın da %8.88 i imalat sanayinde bulunurken, Türkiye de bu oranlar sırasıyla %15.28 ve %25.56 dır. İl Elektrik, gaz, su sektöründe hem işyeri hem de istihdam bakımından Türkiye ye kıyasla daha yüksek orana sahipken, tarım sektöründe Türkiye ortalamalarına yakın değere sahip olduğu görülmektedir. Erzurum da Sosyal Güvenlik Kurumuna kayıtlı işyerleri ve sigortalıların faaliyet kollarına göre dağılımı aşağıda verilmektedir. Buna göre ildeki sigortalıların %9.42 si perakende ticarette, %11.40 ı inşaat sektöründe (bina inşaatı+bina dışı yapıların inşaatı), %4.74 ü eğitim 58
sektöründe, %15.58 i bina ve çevre düzenlemede ve %3.44 ü de toptan ticaret kolunda çalışmaktadırlar. İldeki işyerlerinin ise %17.64 ü perakende ticaret, %8.87 si inşaat (bina inşaatı+bina dışı yapıların inşaatı), %9.85 i kara ve boru taşımacılığı, %5.65 i toptan ticaret ve %5.41 i da yiyecek ve içecek hizmetleri sektörlerinde faaliyet göstermektedirler. İlde hem sigortalılar hem de işyerleri açısından hizmet/ticaret sektörlerinde yoğunlaşma olduğu görülmektedir. Tablo 16: Sigortalıların Sektörel Dağılımı (2015, %) Faaliyet Kolları Sigortalı Sayısı İşyeri Sayısı Bina Ve Çevre Düzenleme Faaliyet. 15,58 5,72 Perakende Tic.(Mot.Taşıt.Onar.Har) 9,42 17,64 Bina İnşaatı 6,03 6,32 Bina Dışı Yapıların İnşaatı 5,74 2,55 Büro Yönetimi,Büro Desteği Faal. 5,30 1,36 Kara Taşıma.Ve Boru Hattı Taşıma. 5,15 9,85 Eğitim 4,74 2,54 Güvenlik Ve Soruşturma Faaliyet. 3,82 1,40 Gıda Ürünleri İmalatı 3,53 3,76 Toptan Tic.(Mot.Taşıt.Onar.Hariç) 3,44 5,65 Yiyecek Ve İçecek Hizmeti Faal. 3,38 5,41 Elk.Gaz,Buhar Ve Hava.Sis.Üret.Da. 2,69 5,62 Özel İnşaat Faaliyetleri 2,55 2,50 İdari Danışmanlık Faaliyetleri 2,24 3,02 İnsan Sağlığı Hizmetleri 2,03 0,73 Toptan Ve Per.Tic.Ve Mot.Taşıt.On. 1,90 2,34 Ormancılık Ve Tomrukçuluk 1,88 0,28 Taşıma.İçin Depolama Ve Destek.Fa. 1,52 0,99 Konaklama 1,50 1,24 Metalik Olmayan Ürünler İma. 1,45 0,74 Not: En yüksek paya sahip 20 sektör verilmiştir. Kaynak:SGK Erzurum daki işgücü piyasası hakkında somut bilgilere ulaşabilmek için işgücü ile işvereni buluşturan bir kurum olan Türkiye İş Kurumu 2015 kayıtları incelenmiştir. 2015 yılı sonu itibariyle İŞKUR Erzurum İl Müdürlüğü nde 50,382 işgücü ve 19,551 işsiz kayıtlıdır. 2015 yılında 23,761 kişinin kuruma iş başvurusu yaptığı, 7,602 kişinin işe yerleştirildiği görülmektedir. Erzurum da hem kayıtlı işgücünde hem de işsizlerde erkek nüfusu hâkimdir. Türkiye genelinde ise 5.6 milyon işgücünün kayıtlı olduğu, 2.1 milyon kişinin işsiz olduğu, yıl içerisinde 2.6 milyon iş başvurusu yapıldığı ve 889.6 bin kişinin işe yerleştirildiği görülmektedir. Türkiye İş Kurumu na yapılan başvuru ve işe yerleştirmeler dikkate alındığında, işe yerleştirilenlerin yıl içinde yapılan başvuruya oranının Türkiye genelinde %33.7, Erzurum da ise %32.0 düzeyinde olduğu dikkat çekmektedir. 59
Tablo 17: Türkiye İş Kurumu na Yapılan Başvurular ve İşe Yerleştirilenler (2015) Türkiye Erzurum Erzurum/Türkiye Yıl İçinde Yapılan Başvuru 2,642,512 23,761 0.90 - Erkek 1,550,732 16,717 1.08 - Kadın 1,091,780 7,044 0.65 Yıl İçinde Alınan Açık İş 2,043,256 14,657 0.72 İşverene Yapılan Takdim 7,712,946 61,594 0.80 - Erkek 5,257,698 45,758 0.87 - Kadın 2,455,248 15,836 0.64 Yıl İçinde İşe Yerleştirme 889,640 7,602 0.85 - Erkek 628,792 5,929 0.94 - Kadın 260,848 1,673 0.64 Kayıtlı İşgücü 5,573,793 50,382 0.90 - Erkek 3,405,616 38,030 1.12 - Kadın 2,168,177 12,352 0.57 Kayıtlı İşsizler 2,128,495 19,551 0.92 - Erkek 1,124,811 13,397 1.19 - Kadın 1,003,684 6,154 0.61 Kaynak: Türkiye İş Kurumu Erzurum da İŞKUR a kayıtlı 50,382 işgücünün %21.8 i 25-29 yaş grubunda, %21.2 si 15-24 yaş grubunda, %17.4 ü 30-34 yaş grubunda, %15.0 ı 35-39 ve %11.0 ı da 40-44 yaş grubunda bulunmaktadır. Erzurum da Türkiye İş Kurumu tarafından yapılan işe yerleştirmelerin tamamına yakını özel sektörde ve tarım dışı sektörlerde gerçekleştirilmiştir. Ayrıca işe yerleştirmelerde birinci sırada 15-24 yaş grubu (%25.3) gelirken onu 25-29 yaş grubu (%24.6) ve 30-34 yaş grubu (%18.6) izlemektedir. Diğer taraftan yapılan işe yerleştirmelerin %36.0 ı ilköğretim mezunlarından, %38.3 ü ortaöğretim mezunlarından, %11.2 si önlisans mezunlarından ve %7.9 u da lisans mezunlarından gerçekleştirilmiştir. Erzurum da Çalışma ve İş Kurumu İl Müdürlüğü ne kayıtlı işsizlerin %28.1 i 15-24 yaş grubunda, %20.6 sı 25-29 yaş grubunda, %15 i 30-34 yaş grubunda ve %12.7 si da 35-39 yaş grubundadır. 15-39 yaş grubu(daha genç nüfus) toplam işsizlerin %76.4 ünü oluşturmaktadır. Yine ilde kayıtlı işsizlerin %47.5 i ilköğretim mezunu, %27.3 ü ortaöğretim mezunu, %7.4 ü önlisans ve %10.0 ı da lisans mezunudur. TÜİK tarafından yayınlanan iş istatistiklerine göre 2013 yılında Erzurum da 23,407 girişim faaliyet göstermektedir. Girişim sayılarına göre sektörel dağılımı incelendiğinde, Erzurum, TRA1 Bölgesi ve Türkiye genelinde hizmetler sektörü alt kalemlerinden olan toptan ve perakende ticaret; motorlu kara taşıtlarının ve motosikletlerin onarımı sektöründeki girişimlerin ilk sırayı aldığı görülmektedir. Bu sektöre yapılan iş girişimleri Erzurum da %38.8 paya sahiptir. İmalat sektöründeki girişimler Türkiye genelinde ulaştırma ve depolama sektörü iş girişimlerinden sonra üçüncü sırada yer alırken konaklama ve yiyecek hizmeti 60
faaliyetleri dördüncü sırada yer almıştır. İmalat sanayi sektöründeki girişimler TRA1 Bölgesi ve Erzurum ilinde ise dördüncü sırada yer almakta olup, ikinci sırada ulaştırma ve depolama, üçüncü sırada konaklama ve yiyecek hizmeti faaliyetleri sektörü yer almıştır. Tablo 18: İş Girişimlerinin Sektörel Dağılımı (2013) Sektörler Türkiye Pay (%) TRA1 Bölgesi Pay (%) Erzurum Pay (%) Tarım ormancılık ve balıkçılık 30,389 0.86 230 0.67 93 0.40 Madencilik ve taş ocakçılığı 7,324 0.21 115 0.33 71 0.30 İmalat 426,785 12.09 2,930 8.51 1,962 8.38 Elektrik, gaz, buhar ve iklimlendirme üretimi ve dağıtımı 4,578 0.13 41 0.12 31 0.13 İnşaat 253,747 7.19 2,529 7.34 1,680 7.18 Toptan ve perakende ticaret; 1,241,728 35.18 12,990 37.72 9,079 38.79 motorlu kara taşıtlarının ve motosikletlerin onarımı Konaklama ve yiyecek hizmeti faaliyetleri 305,526 8.66 3,157 9.17 2,043 8.73 Ulaştırma ve depolama 561,113 15.90 7,415 21.53 5,080 21.70 Finans ve sigorta faaliyetleri 25,964 0.74 182 0.53 122 0.52 Gayrimenkul faaliyetleri 51,399 1.46 142 0.41 79 0.34 Eğitim 28,821 0.82 223 0.65 132 0.56 İnsan sağlığı ve sosyal hizmet faaliyetleri 42,838 1.21 203 0.59 139 0.59 Bilgi ve iletişim 40,790 1.16 319 0.93 231 0.99 Su temini; kanalizasyon, atık yönetimi ve iyileştirme faal. 3,612 0.10 19 0.06 15 0.06 Mesleki, bilimsel ve teknik faaliyetler 192,896 5.47 1,184 3.44 778 3.32 İdari ve destek hizmet faaliyetleri 48,825 1.38 325 0.94 249 1.06 Kültür, sanat, eğlence, dinlence ve spor 34,458 0.98 284 0.82 172 0.73 Diğer hizmet faaliyetleri 228,748 6.48 2,153 6.25 1,451 6.20 Toplam 3,529,541 100.00 34,441 100.00 23,407 100.00 Kaynak: TÜİK İstihdam konusunda Türkiye nin en önemli sorunlarından biri de hiç şüphesiz kayıt dışı istihdamdır. Son yıllarda Türkiye de kayıt dışı istihdamın azaltılmasında önemli aşamalar kaydedilmiştir. 2000 den 2004 yılına kadar olan beş yıllık dönemde %50 ler seviyesinde bulunan (beş yılın ortalaması %51.5) kayıt dışı istihdam oranı sürekli azalarak 2015 yılında %33.6 seviyesine gerilemiştir. Ancak bu görece iyileşmeye karşın, kayıt dışı istihdam oranı hâlâ yüksek bir seviyede bulunmaktadır. TRA1 (Erzurum, Erzincan, Bayburt) Bölgesi nde kayıt dışı istihdam oranı çok yüksektir. 2015 yılında TRA1 Bölgesi nde istihdamın %52.5 i Sosyal Güvenlik Kurumu na kayıtlı olmadan çalışmaktadır. Türkiye genelinde kayıt dışı çalışan ortalaması ise %33.6 dır. Bölgede 360 bin olan istihdamın 189 bini kayıt dışı çalışmaktadır. 2015 yılı itibariyle toplam kayıt dışı istihdamın %33.6 olduğu Türkiye de, tarım sektöründe kayıt dışı oranı %81.2 olarak gerçekleşirken, sanayi sektöründe %23.5 ve hizmetler sektöründe ise %20.1 olarak gerçekleşmiştir. TRA1 Bölgesi nde ise tarım sektöründe kayıt dışılık oranı %81.7 iken, sanayi 61
sektöründe %30.8 ve hizmetler sektöründe %18.5 olarak gerçekleşmiştir. TRA1 Bölgesi kayıt dışı istihdam oranı bakımından tarım ve sanayi sektörlerinde Türkiye ortalamasının üzerinde, hizmetler sektöründe ise Türkiye ortalamasının altında oranlara sahiptir. Tablo 19: Sektörlere Göre Kayıt Dışı İstihdam Göstergeleri (2015) Bin kişi TRA1 Bölgesi (Bin) Türkiye (Bin) Kayıtlı Kayıt Dışı Toplam Kayıtlı Kayıt Dışı Toplam Tarım 34 152 186 1,033 4,451 5,484 Sanayi 27 12 39 5,545 1,701 7,246 Hizmetler 110 25 135 11,106 2,786 13,892 Toplam 171 189 360 17,684 8,938 26,622 Pay (%) Pay (%) Tarım 18.3 81.7 100.0 18.8 81.2 100.0 Sanayi 69.2 30.8 100.0 76.5 23.5 100.0 Hizmetler 81.5 18.5 100.0 79.9 20.1 100.0 Toplam 47.5 52.5 100.0 66.4 33.6 100.0 Kaynak: TÜİK Bölge, 189 bin kişi ile İstanbul dan sonra en fazla kayıt dışı istihdam rakamına sahip 26 Düzey iki bölgesi arasında yirmi dördüncü sıradadır. Ancak kayıt dışı istihdamın toplam istihdama oranı açısından bakıldığında TRA1 Bölgesi nin en çok kayıt dışı istihdamın olduğu beşinci bölge konumundadır. Grafik 5: Düzey 2 Bölgeleri ve Türkiye Kayıt Dışı İstihdam Oranları (2015, %) 2015 yılı itibarıyla Türkiye de Düzey 2 bölgeleri içinde kayıt dışı istihdamın en düşük olduğu bölgeler sırasıyla TR51 Ankara, TR10 İstanbul (%18.8), TR41 Bursa, Eskişehir, Bilecik (%20.4) ve TR31 İzmir alt bölgeleridir. 62
2015 yılı itibarıyla Türkiye de kayıt dışı istihdam oranı erkek nüfusta %28.2, kadınlarda %46.1 dir. Erzurum un da içinde yer aldığı TRA1 Bölgesi nde erkek nüfusta kayıt dışı istihdam oranı %36.8, kadınlarda %81.8 dir. Toplam istihdamın cinsiyete göre dağılımına bakıldığında TRA1 Bölgesi nde kadınların payı %33.6, Türkiye genelinde %30.3 tür. Erzurum, Erzincan, Bayburt illerinden oluşan TRA1 Bölgesi hem kadınlarda hem de erkeklerde, kayıt dışı istihdam oranının Türkiye ortalamasından daha yüksek olduğu görülmektedir. Özet olarak: Erzurum ili, Türkiye ye kıyasla daha düşük işsizlik oranına sahiptir. Ayrıca istihdam oranında Türkiye nin üzerinde, işgücüne katılma oranında Türkiye nin gerisindedir. Erzurum işgücü piyasası ülke genelinde olduğu gibi krizlere karşı oldukça duyarlıdır. İlde, kriz yıllarında işsizlik oranı yükselmiş, %6.2 den %7.9 a çıkmıştır. TRA1 (Erzurum, Erzincan, Bayburt) Bölgesi nde istihdam genelde tarım sektöründe yoğunlaşmıştır. Bölgede sağlanan istihdamda tarımın payı %51.7, sanayinin payı %10.8, hizmetler sektörünün payı %37.5 dir. TRA1 Bölgesi istihdamında, Türkiye geneline göre daha yüksek oranda mikro ölçekli işyerleri hâkimdir. Bölge istihdamının %76.1 i 1-9 işçi çalıştıran işyerlerine aittir. 2015 yılı itibarıyla Erzurum da sigortalı işçi çalıştıran yaklaşık 9.405 işyeri mevcut olup, bu işyerlerinde yaklaşık 77.418 sigortalı işçi çalışmaktadır. TRA1 Bölgesi %52.5 kayıt dışı istihdam oranıyla 26 düzey 2 bölgesi içinde en yüksek orana göre 5 inci sırada, kayıt dışı istihdam sayısı (189 bin kişi) ile de 22 nci sırada yer almaktadır. TRA1 Bölgesi nde tarım sektöründe kayıt dışılık oranı %81.7, sanayi sektöründe %30.8 ve hizmetler sektöründe %18.5 dir. TRA1 Bölgesi nde toplam istihdamın %33.6 sı kadın %66.4 ü erkeklerden oluşmaktadır. Kayıt dışı istihdam kadınlarda %81.8 kadın, erkeklerde ise %36.8 dir. TRA1 Bölgesi kayıt dışı istihdam göstergelerinin tümünde Türkiye ortalamasından daha kötü performans çizmektedir. 2.2.4. Sağlık Erzurum ilinde 2015 yılında kamu, özel ve üniversite hastaneleri olarak toplam 24 hastane ve bu hastanelere ait 3,611 hastane yatağı bulunmaktadır. İldeki mevcut hastanelerin 2 si özel kurumlara, 20 si Sağlık Bakanlığı, 1 i diğer kamu kurumlarına, 1 i Üniversiteye ait bulunmaktadır. Bu rakamlarla, Erzurum ili, Türkiye deki toplam hastanelerin %1.6 sını, toplam hasta yatağının ise %1.7 sini bünyesinde barındırmaktadır. TRA1 Bölgesi nde yer alan toplam 36 hastanenin 24 ü, 4,412 hasta yatağının ise 3,611 i Erzurum ilinde bulunmaktadır. 63
İller arası sıralamada Erzurum ili toplam hastane sayısında 16. sırada, toplam yatak sayısında ise 15. sırada yer almaktadır. Yüz bin kişi başına düşen toplam hastane yatak sayısına göre de, iller arası sıralamada Erzurum ili 474 yatak ile 4. sırada yer almıştır. Türkiye genelinde yüz bin kişi başına düşen ortalama yatak sayısı 266'dır. Her ne kadar hastane ve yatak sayısı açısından Erzurum ili Türkiye ortalamalarının üzerinde ve iller arası sıralamada iyi bir konumda gibi görünse de, özellikle çevre illerden ve Doğu Anadolu Bölgesi nden gelen çok sayıda hastanın varlığı, ikinci basamak sağlık kuruluşlarında yığılmalara neden olmaktadır. İlde yataklı tedavi kurumlarının yanında yataksız tedavi hizmeti veren çeşitli sağlık kurumları bulunmaktadır. TUİK ve Sağlık Bakanlığı verilerine göre yataksız sağlık kurumlarına ait bilgiler aşağıda verilmektedir. Tablo 20: Erzurum İli Yataksız Tedavi Kurumlarına Ait Veriler (2015) Erzurum Türkiye Aile Hekimliği Birimi 240 21,696 Aile Hekimi Başına Düşen Nüfus 3,176 3,629 112 Acil İstasyon Sayısı 26 2,323 112 Acil İstasyon Başına Düşen Nüfus 29,320 33,896 112 Ambulans Sayısı 68 4,237 122 Ambulans Başına Düşen Nüfus 11,211 18,584 Kaynak: TUİK, Sağlık Bakanlığı 2015 yılı yataksız tedavi kurumlarına ilişkin verilere göre; Aile Hekimliği başına düşen nüfus Erzurum ilinde 3,176 kişi, Türkiye genelinde ise 3,629 kişidir. 112 Acil İstasyon sayısı başına düşen nüfus ilde 29,320 kişi, Türkiye genelinde 33,896 kişidir. İldeki ambulans sayısı başına düşen nüfus Erzurum da 11,211 kişi, Türkiye genelinde 18,584 kişidir. Aile Hekimliği birimi sayısına göre avantajlı durumda görünen il, acil durumlarla ilgili sağlık donanımı açısından da Türkiye ortalamalarına göre oldukça iyi durumda görünmektedir. 2015 yılı itibarıyla Erzurum da toplam 727 si uzman, 505 i pratisyen ve 453 ü asistan olmak üzere toplam 1,685 hekim görev yapmaktadır. Toplam hekim sayısı itibarıyla Erzurum ili TRA1 Bölgesi nden %78.7 oranında, Türkiye genelinden ise %1.19 oranında pay almaktadır. 64
Tablo 21: Erzurum İli, TRA1 Bölgesi ve Türkiye Sağlık Hizmetleri Verileri (2015) Türkiye TRA1 Bölgesi Erzurum Hastane Sayısı 1.533 36 24 Özel 562 3 2 Sağlık Bak., Üni. ve Diğer Kamu Toplamı 971 33 22 Yatak Sayısı 209.648 4.412 3.611 Özel 43.645 255 175 Sağlık Bak., Üni. ve Diğer Kamu Toplamı 166.003 4.157 3.436 Yüz Bin Kişi Başına Düşen Yatak Sayısı 266 415 474 Sağlık Personeli Sayısı 545.455 8.351 6.028 Uzman Hekim 77.622 948 727 Pratisyen Hekim 41.794 710 505 Asistan Hekim 21.843 482 453 Toplam Hekim 141.259 2.140 1.685 Diş Hekimi 24.834 210 138 Eczacı 27.530 274 195 Hemşire 152.803 2.532 1.880 Sağlık Memuru 145.943 2.433 1.620 Ebe 53.086 762 510 Hekim Başına Düşen Nüfus 557 497 452 Kaynak: TUİK Sağlık sektöründe hastane ve personel sayısı açısından Türkiye geneline göre daha iyi durumda olan Erzurum ili, toplam uzman hekim sayısı açısından iller arası sıralamada 25. toplam hekim açısından 21., diş hekimi sayısında 32., eczacı sayısında 31., sağlık memuru sayısında 25., hemşire sayısında 24. ve ebe sayısında 35. sıradadır. Türkiye genelinde 557, TRA1 Bölgesi nde 497 olan hekim başına düşen nüfus, Erzurum da 452 kişidir. Özet olarak: 2015 yılında Erzurum, iller arası sıralamada toplam hastane sayısında 16'ıncı sırada, toplam yatak sayısında 15'inci sırada ve yüz bin kişi başına düşen toplam hastane yatak sayısında da 4'üncü sırada yer almıştır. Erzurum hastane ve yatak sayısı açısından, Türkiye ortalamalarının üzerinde ve iyi bir konumdadır. Yataksız tedavi kurumları açısından da Türkiye ortalamalarına göre iyi olan Erzurum da Aile hekimi başına düşen nüfus 3,176, 112 acil istasyon başına düşen nüfus 29,320, ambulans başına düşen nüfus 11,211 kişidir. Erzurum ili, toplam hekim sayısı açısından iller arası sıralamada 21., diş hekimi sayısında 32., eczacı sayısında 31., sağlık memuru sayısında 25., hemşire sayısında 24.. ve ebe sayısında 35. sıradadır. 65
2.3. İKTİSADİ YAPI 2.3.1. Tarım Tarım, canlıların hayatlarını devam ettirmesi açısından besin kaynağı olmasının yanında birçok sektöre hammadde temin eden ve istihdam yaratan çok önemli bir sektördür. Türkiye ekonomisi için son derece önemli bir yeri olan tarımsal faaliyetlerin milli gelirdeki payı, özellikle son dönemlerde hizmetler sektörünün hızlı gelişimi karşısında giderek düşmüştür. Tarım sektörünün Türkiye Gayrisafi Yurtiçi Hasılasındaki (GSYH) payı 1987 yılında %17.2 iken, 2001 yılında %8.8 e ve 2014 te ise %7.1 e gerilemiştir. Ancak özellikle kırsal nüfusun yoğun olduğu yerlerde tarımsal faaliyetler halen en önemli üretici sektördür. Erzurum ili tarımsal hasılasının il tarımsal hasılası içindeki payı 1987-2001 döneminde %12-%14 inişli çıkışlı bir seyir izlemiş, 2001 yılında %13.3 olarak gerçekleşmiştir. 2001 yılından sonra ise Erzurum ili gayri safi yurtiçi hasılası içindeki tarımın payının yükseldiği görülmektedir. 2014 yılı gayrisafi yurtiçi hasıla rakamlarına göre Erzurum ili tarımsal hasılasının il gayrisafi yurtiçi hasılası içindeki payı %15.67 dir. Erzurum ili ve Erzurum un içinde yer aldığı TRA1 Bölgesi için tarımsal faaliyet iktisadi faaliyetler içinde çok önemli bir yer tutmakta olup, il-bölge halkı için temel gelir kaynağıdır. Erzurum, Erzincan ve Bayburt illerinden oluşan TRA1 Bölgesi nde tarım sektörü, istihdam içindeki ağırlıklı konumunu sürdürmekte olup, Bölge istihdamının %51.7 si tarım sektöründedir. 2.3.1.1. Tarım Hasılasının Gelişimi ve Dağılımı Erzurum, Erzincan ve Bayburt illerini kapsayan TRA1 Bölgesi nde tarım sektörünün ağırlığını ve tarihsel seyrini görmek amacıyla 2004-2014 dönemi için yayınlanan Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (GSYH) verileri incelenmiştir. Erzurum, TRA1 Bölgesi ve Türkiye genelinde yaratılan toplam gayrisafi yurtiçi hasıla ve tarımsal hasıla değerleri ile tarım sektörünün payı karşılaştırmalı olarak aşağıdaki tabloda verilmiştir. 66
Yıllar Tarım GSYH Tablo 22: Tarım Sektörü Gayrisafi Yurtiçi Hasıla nın Gelişimi (Milyon TL) Erzurum TRA1 TÜRKİYE Erzurum (%) Tarım Pay (%) Tarım GSYH Pay (%) Tarım GSYH Pay (%) TRA1 Türkiye İl Sıra No 2004 753.5 3,478.3 21.66 1,194 5,245 22.76 54,365 577,023 9.42 63.10 1.39 26 2005 740.0 3,870 19.13 1,203 5,853 20.55 62,350 673,703 9.25 61.56 1.19 32 2006 736.0 4,454 16.53 1,199 6,746 17.77 64,416 789,228 8.16 61.39 1.14 33 2007 755.0 4,958 15.22 1,253 7,547 16.60 66,197 880,461 7.52 60.26 1.14 33 2008 853.0 5,651 15.09 1,365 8,575 15.91 74,451 994,783 7.48 62.48 1.15 32 2009 992.0 6,046 16.41 1,590 9,168 17.34 81,234 999,192 8.13 62.39 1.22 28 2010 1,419 7,187 19.74 2,213 10,947 20.21 104,704 1,160,014 9.03 64.12 1.36 25 2011 1,577 8,325 18.95 2,455 12,820 19.15 114,838 1,394,477 8.24 64.25 1.37 23 2012 1,610 9,312 17.29 2,591 14,583 17.77 121,693 1,569,672 7.75 62.14 1.32 25 2013 1,671 10,550 15.84 2,616 16,365 15.99 121,709 1,809,713 6.73 63.86 1.37 25 2014 1,851 11,813 15.67 2,819 18,142 15.54 134,725 2,044,466 6.59 65.66 1.37 22 Kaynak: TÜİK Tarımsal hasılanın toplam gayrisafi yurtiçi hasıla içindeki payı Türkiye ile karşılaştırıldığında, Erzurum ve TRA1 Bölgesi nin Türkiye nin çok üzerinde paylara sahip olduğu görülmektedir. Türkiye ye kıyasla Erzurum ili ve TRA1 Bölgesi, tarım ağırlıklı bir ekonomik yapıya sahiptir. 2014 yılında Türkiye de tarımın toplam GSYH içindeki payı %6.59, TRA1 Bölgesi nde %15.54 ve Erzurum ilinde %15.67 düzeyindedir. Bununla birlikte yıllar itibarıyla tarım sektörünün il GSYH sı içindeki payı gerilemekte olup, 2004 de %21.66 olan tarımın İl hasılası içindeki payı 2014 de %15.67 ye düşmüştür. 2014 yılı verilerine göre Türkiye tarımsal GSYH sı 134.7 milyar TL iken, TRA1 Bölgesi nde 2.8 Milyar TL Erzurum da ise 1.8 milyar TL dir. Erzurum ili tarımsal hasılasının TRA1 tarımsal hasılası içindeki payı %65.7, Türkiye tarımsal hasılası içindeki payı %1.37 düzeyindedir. Erzurum, 81 il arasında tarımsal hasılanın büyüklüğü bakımından 22 inci sırada bulunmaktadır. 67
Grafik 6: Düzey 2 Bölgeleri Tarımsal GSYH Değerleri-2014 (Milyar TL) Kaynak: TÜİK Yıllar itibarıyla incelendiğinde TRA1 Bölgesi tarımının Türkiye tarımsal hasılası içindeki payının düşüş kaydetmekte olduğu göze çarpmaktadır. 2004-2014 döneminde TRA1 Bölgesi nin gerek gayrisafi yurtiçi hasıla gerekse tarımsal hasıla açısından Türkiye içindeki payının istikrarlı bir seyir izlediği dikkat çekmektedir. Bölge tarımsal hasılası %136 artarken Türkiye tarımsal hasılası ise %147 artış kaydetmiştir. Aynı dönemde Bölge toplam GSYH sı %246 artarken, Türkiye genelinde GSYH ise %254 artış göstermiştir. TRA1 Bölgesi 2004-2014 döneminde hem tarımsal hasıla hem de toplam GSYH değer artışı bakımından Türkiye ortalamasının gerisinde performans sergilemiştir. 2014 yılında TRA1 bölgesi tarımsal hasılası 2.8 milyar TL olup, 26 Düzey 2 Bölgesi içinde 21. Sırada yer almaktadır. Erzurum ili tarımsal üretiminin il ekonomisindeki katkısını görmek açısından tarımsal üretim değerinin yıllar itibariyle gelişimi incelenmiştir. TÜİK verilerine göre 2015 yılı itibarıyla il genelinde 3.6 milyar TL tarımsal üretim değeri 1 elde edilmiştir. 2015 yılında il tarımsal üretim değeri içinde ağırlıklı pay %87 hayvancılık faaliyetlerine aitken bitkisel üretim değerinin payı %13 civarındadır. 1 2011 den itibaren kırmızı et, beyaz et, yumurta ve deri il ve bölge üretim miktarları olmadığı için bu ürünlerin il ve bölge üretim değeri hesaplanamamıştır. Dolayısıyla il ve bölgeye ait hayvansal üretim değeri ve tarımsal üretim değeri bu dört ürüne ait üretim değerini içermemektedir. 68
Grafik 7: Erzurum İli tarımsal üretim Değerinin faaliyetlere Göre Dağılımı (2015, %) 2015 yılında Erzurum, Erzincan ve Bayburt illerinden oluşan TRA1 Bölgesi nde 5.4 milyar TL ve Türkiye genelinde de 248.5 milyar TL değerinde tarımsal üretim yapılmıştır. Erzurum ili TRA1 Bölgesi nde yaratılan tarımsal üretim değerinin %67.4 ünü oluştururken Türkiye tarımsal üretim değerinden %1.5 civarında pay almaktadır. 2015 yılında kişi başına düşen tarımsal üretim değeri Erzurum da 4,764 TL, TRA1 Bölgesi nde 5,063 TL ve Türkiye genelinde de 3,155 TL olarak gerçekleşmiştir. 2007-2015 döneminde kişibaşına düşen tarımsal üretim değeri Erzurum da %184.6 artarken aynı dönemde TRA1 Bölgesi nde %159.4, Türkiye de ise %113 oranında artış göstermiştir. Erzurum, TRA1 Bölgesi ve Türkiye de gerçekleşen tarımsal üretim değeri ile kişi başına düşen tarımsal üretim değerinin yıllar itibariyel gelişimi Tablo 23 de verilmiştir. Tablo 23: Erzurum, TRA1 ve Türkiye Tarımsal Üretim Değerinin Gelişimi YIL Toplam Tarımsal üretim değeri (1000 TL) (1/2) % (1/3) % Kişi Başına Tarımsal Üretim Değeri (TL) Erzurum (1) TRA1(2) Türkiye(3) Erzurum TRA1 Türkiye 2004 1,163,461 1,833,178 79,649,112 63.5 1.5 0 0 0 2005 1,164,460 1,861,716 88,364,969 62.5 1.3 0 0 0 2006 1,256,627 1,991,986 96,356,615 63.1 1.3 0 0 0 2007 1,313,561 2,097,354 104,375,170 62.6 1.3 1,674 1,952 1,479 2008 1,473,193 2,297,403 115,348,167 64.1 1.3 1,901 2,165 1,613 2009 1,595,394 2,452,954 123,023,786 65.0 1.3 2,061 2,310 1,696 2010 2,620,719 3,941,593 165,039,291 66.5 1.6 3,407 3,689 2,239 2011 2,494,249 3,938,117 191,627,972 63.3 1.3 3,194 3,671 2,565 2012 2,513,316 4,025,409 200,815,472 62.4 1.3 3,229 3,756 2,655 2013 2,654,028 3,980,178 190,567,943 66.7 1.4 3,461 3,747 2,486 2014 3,005,276 4,378,387 204,967,742 68.6 1.5 3,938 4,101 2,639 2015 3,630,894 5,385,749 248,497,142 67.4 1.5 4,764 5,063 3,155 Kaynak: TUİK verilerinden hareketle hesaplanmıştır. 69
2.3.1.2. Tarım Alanlarının Dağılımı İl tarımsal faaliyetleri içinde, üretim değeri açısından %13 lük bir paya sahip olan bitkisel üretim doğal koşullara göre ve arazinin topografik yapısına göre biçimlenmiştir. Erzurum ili yüzölçümü yaklaşık olarak 2,506,000 ha olup, bu arazinin %32.5 i işlemeli tarıma elverişli arazilerden oluşmaktadır. İşlemeli tarıma uygun arazilerin %38.83 ü mera, %37.34 ü kuru tarım, %12.97 si sulu tarım, %7.73 ü çayır, %2.20 si orman ve fundalık, %0.49 u bağ-bahçe, %0.44 ü yerleşim alanı olarak kullanılmaktadır. İşlemeli tarıma uygun olmayan arazilerin ise %75.85 i mera, %12.53 ü orman ve fundalık, %5.21 i çıplak kayalıklar, %5.14 ü kuru tarım, %0.69 u akarsu yatakları, %0.22 si çayır, %0.21 i yerleşim yeri, %0.13 ü sulu tarım amaçlı kullanılmaktadır. Erzurum ilinde işlemeli tarıma uygun arazilerin verimlilik analiz sonuçlarına göre; toprakların %3 ü kum, %70.9 u tın, %24.3 ü killi tın, %1.8 i kil bünyelidir. %9.3 ü çok az, %34.4 ü az, %33.3 ü orta, %13.1 i yeterli ve %9.9 u fazla organik maddelidir. Kireç bakımından arazilerin %35.5 i çok az, %27.9 u az, %29.5 i orta, %5.8 i fazla, %1.3 ü çok fazla kireçlidir. Toprakların %21.8 i çok az, %27.3 ü az, %20.6 sı orta, %30.3 ü fazla fosfor içeren bitkilere yeterli veya bitkilerin ihtiyaçlarının üzerinde potasyuma sahip orta ve hafif alkalin karakterli, tuzluluk problemi olmayan topraklardır. 2 Erzurum ilinde tarıma elverişli arazilerin büyük bir bölümünde tarla tarımı yapılmakta ve ağırlıklı olarak tahıl üretilmektedir. Son yıllarda sulama olanaklarının artması, endüstriyel bitkiler, sebze ve meyve üretimini olumlu yönde etkilemiştir. Toplam 2.55 milyon hektar yüzölçümüne sahip olan Erzurum ili topraklarının %62.8 i çayır ve mera arazisi, %18.2 si tarıma elverişli arazi, %9.2 si orman ve fundalık alan ve %9.8 i de tarım dışı araziden oluşmaktadır. 460,259 ha olan tarıma elverişli arazinin 347,776 hektarında muhtelif türde bitkisel üretim ve meyvecilik yapılmakta 112,483 hektarı ise kullanılmamaktadır. Erzurum ili toplam arazi varlığının kullanım amaçlarına göre dağılımı Grafik 8 de görülebilir. 2 Erzurum İl Gelişme Planı Cilt II, Erzurum Mayıs 2003 70
Grafik 8: Arazinin Kullanıma Göre Dağılımı (%) Kaynak: TUİK, TC Erzurum Valiliği, İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü Yaklaşık 78 milyon hektar alana sahip olan Türkiye topraklarının ise %30.3 lük bölümü tarım alanı olarak kullanılırken, %27.6 sı orman, %18.6 sı çayır ve mera; %23.5 i de tarım dışı arazidir. Erzurum ili Türkiye ye kıyasla çayır ve mera alanı dışında daha düşük değerlere sahip olup, ilde tarım ve hayvancılık faaliyetleri büyük potansiyel taşımaktadır. Tablo 24: Erzurum Genel Arazi Dağılımı (hektar) (2014) Erzurum Türkiye Erzurum/TR Tarım Alanı 460,259 23,810,672 1.93 Çayır ve Mera 1,591,784 14,617,000 10.89 Orman 233,228 21,678,000 1.08 Tarım Dışı Arazi 247,729 18,429,028 1.34 Toplam 2,533,000 78,534,700 3.23 Yüzde (%) Erzurum Türkiye Tarım Alanı 18.17 30.32 Çayır ve Mera 62.84 18.61 Orman 9.21 27.60 Tarım Dışı Arazi 9.78 23.47 Toplam 100.00 100.00 Kaynak: TUİK, TC Erzurum Valiliği, İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü Erzurum yüzölçümü bakımından Türkiye nin en büyük illerinden biridir. İl arazi varlığının çok büyük bir kısmı çayır ve mera (%62.8) olup, tarım alanları ise ancak %18.2 sidir. İl tarım alanları Türkiye de işlenen toplam tarım alanlarının %1.9 unu oluşturmaktadır. Türkiye çayır ve mera alanının %10.9 u ilde olup, en büyük çayır-mera alanına sahip il konumundadır. İl arazi varlığının ilçelere göre dağılımı incelendiğinde en fazla tarım arazisinin 70,728 Ha ile Horasan ilçesinde olduğu görülmektedir. Horasan ilçesini Aziziye (37,550 Ha), Pasinler 71
(37,527 Ha), Çat (29,260 Ha) ve Hınıs (28,381 Ha) ilçeleri takip etmektedir. En küçük tarım alanına sahip ilçe ise 5,079 Ha ile Uzundere ilçesidir. Çayır mera varlığı bakımından en yüksek değere sahip ilçe 190,634 Ha ie Karayazı ilçesi olup, onu sırasıyla Tekman (190,601 Ha), Aziziye (126,575 Ha) ve İspir (124,670 Ha), Aşkale (109,500 Ha) ve Çat (100,596 Ha) ilçeleri izlemektedir. Çayır meralanının en az olduğu ilçe 13,493 Ha ile Uzundere ilçesidir. Karayazı ilçesi toplam arazi varlığının %84.0 ı Tekman ilçesi toplam arazi varlığının %86.8 i çaır ve meradan oluşmaktadır. Orman varlığı bakımından, ilçe topraklarının %34.6 sı ormanlarla kaplı olan İspir ilçesi 72,701 Ha orman varlığı ili ilk sıradadır. İspir i sırasıyla Oltu (67,214 (Ha), Şenkaya (49,034 (Ha), Olur (33,676 Ha) ilçeleri takip etmektedir. Tablo 25: İl Arazi Varlığının İlçelere Göre Dağılımı Dağılımı (ha) (2015) İlçe Toplam Alan Diğer- (Orman yerleşim alanı vb) Tarım Alanı İşlenen Tarım Alanı Mera Alanı Ha % Ha % Ha % Ha % Ha % Horasan 170,000 6.7 16,157 3.4 70,728 15.4 62,194 17.9 83,115 5.2 Aziziye(Ilıca) 181,334 7.2 17,209 3.6 37,550 8.2 28,969 8.3 126,575 8.0 Pasinler 115,000 4.5 22,771 4.7 37,527 8.2 31,068 8.9 54,702 3.4 Çat 138,600 5.5 8,744 1.8 29,260 6.4 15,811 4.5 100,596 6.3 Hınıs 128,300 5.1 12,274 2.6 28,381 6.2 19,998 5.8 87,646 5.5 Aşkale 152,700 6.0 15,975 3.3 27,225 5.9 24,042 6.9 109,500 6.9 Narman 79,400 3.1 7,213 1.5 24,167 5.3 19,685 5.7 48,020 3.0 Karayazı 226,919 9.0 12,754 2.7 23,531 5.1 17,426 5.0 190,634 12.0 Pazaryolu 64,000 2.5 11,500 2.4 23,400 5.1 8,699 2.5 29,100 1.8 Şenkaya 146,190 5.8 49,034 10.2 21,895 4.8 16,483 4.7 75,261 4.7 Köprüköy 66,510 2.6 16,239 3.4 20,425 4.4 19,531 5.6 29,846 1.9 Tortum 144,526 5.7 25,254 5.3 20,105 4.4 13,891 4.0 99,167 6.2 Tekman 219,650 8.7 12,425 2.6 16,624 3.6 12,870 3.7 190,601 12.0 Karaçoban 53,600 2.1 4,500 0.9 16,339 3.5 12,324 3.5 32,761 2.1 Yakutiye 98,257 3.9 32,546 6.8 15,056 3.3 14,212 4.1 50,655 3.2 Oltu 138,000 5.4 67,214 14.0 14,060 3.1 9,777 2.8 56,726 3.6 İspir 210,000 8.3 72,701 15.1 12,629 2.7 8,676 2.5 124,670 7.8 Palandöken 64,100 2.5 12,998 2.7 10,808 2.3 5,768 1.7 40,295 2.5 Olur 87,569 3.5 33,676 7.0 5,471 1.2 2,440 0.7 48,422 3.0 Uzundere 48,346 1.9 29,773 6.2 5,079 1.1 3,913 1.1 13,493 0.8 Toplam 2,533,000 100.0 480,957 100.0 460,259 100.0 347,776 100.0 1,591,784 100.0 Kaynak: Erzurum İl GTHB Müdürlüğü İl, toplam tarla alanlarında Türkiye toplamının %1.7 sini, ekilen tarla alanların %1.5 ini, sebze alanının %0.1 ini, meyve alanının ise %0.5 ini oluşturmaktadır.erzurum ili tarım alanlarının kullanım durumuna göre dağılımı incelendiğinde, tarım alanlarının tamamına yakını tarla alanı olarak kullanılmaktadır. Tarım arazisinin %99.5 i tarla alanı (tahıllar, sebze ve diğer bitkisel ürünler alanı) olarak kullanılırken, %0.5 i ise uzun ömürlü bitkiler alanı (meyve, bağ) olarak kullanılmaktadır. Türkiye de ise bu oranlar tarla alanı (tahıllar, sebze ve diğer bitkisel 72
ürünler alanı) %86.3, uzun ömürlü bitkiler (meyve, zeytin vb.) %13.7dir. Türkiye de nadasa bırakılan tarım alanlarının oranı %17.2 iken, Erzurum da %30 2 dir. Tablo 26: Tarım Alanlarının Kullanış Amaçlarına Göre Dağılımı (ha) (2015) Tahıllar ve Diğer Bitkisel Ürün. Alanı Sebze Meyve Süs Bitkisi Top.Tarım Alanı Ekilen Nadas Toplam Türkiye 15,737,705 4,113,976 19,851,682 808,507 3,283,848 4,597 23,948,634 TRA1 Bölgesi 421,439 157,839 579,278 4,995 5,179 2 589,453 Erzurum 240,124 105,178 345,302 876 1,596 2 347,776 Yüzde (%) Türkiye 65.7 17.2 82.9 3.4 13.7 0.0 100.0 TRA1 Bölgesi 71.5 26.8 98.3 0.8 0.9 0.0 100.0 Erzurum 69.0 30.2 99.3 0.3 0.5 0.0 100.0 Erzurum/TR 1.5 2.6 1.7 0.1 0.0 0.0 1.5 Erzurum/TRA1 57.0 66.6 59.6 17.5 30.8 100.0 59.0 Kaynak: TÜİK Tarım alanlarının kullanış amaçlarına göre dağılımı TRA1 Bölgesi (Erzurum, Erzincan, Bayburt) ile karşılaştırıldığında; Bölge tarım alanlarının %59 unun, böge ekilen alanın %57 sinin, bölge sebze alanının %17.5 inin, bölge uzun ömürlü bitki (meyve) alanının %30.8 inin ve bölge süs bitkileri alanının %100 ünün Erzurum ilinde olduğu dikkat çekmektedir. Tarım alanlarının ilçeler itibariyle kullanılış amaçlarına göre dağılımı incelendiğinde; tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin ekim alanında Horasan ilçesi (142,897 Da) öne çıkarken, sebze bahçeleri alanında Tortum (1,731 Da), meyveler içecek ve baharat bitkilerinin ekim alanında Uzundere (6,297 Da) öne çıkmaktadır. Süs bitileri üretimi ise sadece Uzundere ilçesinde 17 Dekarlık alanda yapılmaktadır. Ağırlıklı olara tahıl vb. üretimin yapıldığı ilçelerde sebze ekim alanlarının Tortum, İspir, Pasinler ve merkez ilçelerden biri olan Yakutiye ilçelerinde yoğunlaştığı görülmektedir. Meyve bitkilerinin alanında yine İspir ve Tortum ilk sıralarda yer alırken, Uzundere ve Şenkaya ilçelerinde de meyve üretimi yapıldığı görülmektedir. İlçelerin tarım alanları içindeki payı bakımından en yüksek nadasa bırakılma oranı %76.6 ile Çat ilçesindedir. Nadasa bırakma oranı açısından Çat ilçesini sırasıyla Tortum (%55.1), Oltu (%54.1), Aşkale (%50.1), Uzundere (%49.3) ve Tekman (%41.0) ilçeleri takip etmektedir. En az nadasa bırakma oranlarına sahip ilçeler ise sırayla Palandöken (%4.79, Pasinler (%7.8), Karaçoban (%12.4), Karayazı (%15.5) ve İspir (%17.7) ilçeleridir. 73
Tablo 27: Tarım Alanlarının İlçelere Göre Dağılımı Dağılımı (Dekar) (2015) İlçe Toplam Alan Tahıllar ve Diğer bitkisel Ürünlerin Ekilen Alanı Nadas Alanı Sebze Bahçeleri Alanı Meyveler,İçecek ve baharat bitkilerinin alanı Süs Bitkileri Alanı Dekar % Dekar % Dekar % Dekar % Dekar % Dekar % Aşkale 240,422 6.91 119,836 4.99 120,500 11.46 7 0.08 79 0.49 0 0.00 Aziziye(Ilıca) 289,690 8.33 194,787 8.11 94,477 8.98 380 4.34 46 0.29 0 0.00 Çat 158,106 4.55 37,053 1.54 121,053 11.51 0 0.00 0 0.00 0 0.00 Hınıs 199,978 5.75 155,955 6.49 43,808 4.17 145 1.65 70 0.44 0 0.00 Horasan 621,944 17.88 478,936 19.95 142,897 13.59 111 1.27 0 0.00 0 0.00 İspir 86,764 2.49 67,887 2.83 15,383 1.46 1,694 19.33 1,800 11.28 0 0.00 Karaçoban 123,237 3.54 107,796 4.49 15,311 1.46 50 0.57 80 0.50 0 0.00 Karayazı 174,257 5.01 147,227 6.13 27,027 2.57 3 0.03 0 0.00 0 0.00 Köprüköy 195,314 5.62 134,655 5.61 60,659 5.77 0 0.00 0 0.00 0 0.00 Narman 196,849 5.66 136,367 5.68 60,164 5.72 28 0.32 290 1.82 0 0.00 Oltu 97,765 2.81 43,394 1.81 53,066 5.05 601 6.86 704 4.41 0 0.00 Olur 24,403 0.70 18,079 0.75 5,108 0.49 533 6.08 683 4.28 0 0.00 Palandöken 57,681 1.66 54,982 2.29 2,699 0.26 0 0.00 0 0.00 0 0.00 Pasinler 310,684 8.93 284,771 11.86 24,253 2.31 1,660 18.94 0 0.00 0 0.00 Pazaryolu 86,986 2.50 62,005 2.58 24,163 2.30 429 4.90 389 2.44 0 0.00 Şenkaya 164,829 4.74 114,028 4.75 49,931 4.75 25 0.29 845 5.29 0 0.00 Tekman 128,697 3.70 75,924 3.16 52,773 5.02 0 0.00 0 0.00 0 0.00 Tortum 138,913 3.99 55,958 2.33 76,544 7.28 1,731 19.75 4,680 29.32 0 0.00 Uzundere 39,128 1.13 12,967 0.54 19,275 1.83 572 6.53 6,297 39.45 17 100.00 Yakutiye 142,116 4.09 98,628 4.11 42,693 4.06 795 9.07 0 0.00 0 0.00 Toplam 3,477,763 100 2,401,235 100 1,051,784 100 8,764 100 15,963 100 17 100 Kaynak: Erzurum İl GTHB Müdürlüğü Sulama Erzurum ili, akarsu kaynakları bakımından çok zengindir. Çoruh, Aras, Van Gölü ve Fırat havzalarının birleşme noktalarında yer alan Erzurum'un, önemli akarsuları Karasu, Çoruh, Aras ırmakları ile Oltu, Tortum, ve Hınıs çaylarıdır. Aşkale, Aziziye, Çat, Horasan, Karayazı, Köprüköy, Palandöken, Pasinler, Şenkaya, Tekman, Yakutiye ilçeleri Karasu-Aras havzasında, İspir, Narman, Oltu, Olur, Pazaryolu, Tortum, Uzundere ilçeleri Çoruh havzasında ve Hınıs, Karaçoban ilçeleri de Van Gölü havzasında yer almaktadır. İl akarsuları sahip oldukları su potansiyeli ile, mevcut ekilebilir arazinin tamamını sulayabilecek kapasitededir. Yapay göller arasında Serçeme Çayı üzerinde yer alan Kuzgun Barajı (10.3 km²), Lezgi Suyu üzerindeki Palandöken Göleti (22 km²), Lezgi, Pisyan Dereleri üzerinde Çat Barajı (220,5km²), 74
Tımar Çayı üzerinde Demirdöven Barajı (1,45 km²), Aras Irmağı üzerinde Söylemez Barajı (46,3km²) önemli büyüklükte olan baraj ve göletlerdir. Erzurum sulanabilir alan bakımından çok önemli potansiyel taşımaktadır. İldeki su rezervleri tüm tarım alanlarını sulama ya yetecek düzeydedir. Mevcut durumda ilde yaklaşık olarak 111 bin hektar tarım alanında sulu tarım yapılmaktadır. Ancak sulanan tarım alanlarının arttırılması yönünde ilde yoğun bir çalışma yürütülmekte, DSİ tarafından topografik ölçümler yapılmakta, topografik olarak düzgün olmayan bölgeler için de borulu şebeke sistemiyle tarım alanlarının sulanması sağlanmaktadır. 2011 yılında yapımına başlanan Sakalıkesik Sulaması ile Erzurum İl Merkezi nin güney batısındaki tarım arazisinin sulanmasını amaçlanmakta olup, projenin su kaynağı Palandöken Barajı dır. Sakalıkesik Sulaması ndan, Sakalıkesik Ovası nda bulunan Erzurum Merkez Aziziye ve Palandöken İlçelerine bağlı (Ömertepe, Tınazlı, Yarımca, Adaçay, Ağören, Söğütlü, Sakalıkesik, Özbek, Dereboğazı, Güzelyurt, Kümbet, Taşlıgüney, Börekli, Tepeköy, Tuzcu ve Yağmurcuk) 16 adet köye ait toplam 114,080 da lık tarım arazisi sulanacaktır. Borulu olarak imal edilen şebekeden yağmurlama modeli sulama yapılarak, topoğrafik yönden düzgün olmayan tarım alanlarının tesviyeye gerek kalmadan sulanabilme imkanı sağlanmış, salma sulama yapıldığı zaman oluşan toprak kayıplarının da önüne geçilmiştir. Ayrıca DAP kapsamında 2015 yılı yatırım programında yer alan, Erzurum Hınıs Başköy Barajı Sulaması Proje Yapımı, Erzurum (Kuzgun Daphan 1. Merhale) Karasu Ovası Sulaması Proje Yapımı, Erzurum Narman Projesi Şehitler Barajı Sulaması Proje Yapımı, Erzurum Pasinler Tımar Regülatörü ve Sulaması Proje Yapımı, Erzurum Pasinler Söylemez Barajı Sulaması Proje Yapımı, Erzurum Çat Yavi Sulaması Proje Yapımı işleri tamamlandığında sulanan tarım alanı miktarında önemli bir artış olacaktır. İlde sulanabilir alanların tamamında sulu tarıma geçilmesi durumunda tarımsal ürün kapasitesi ve verimlilik önemli ölçüde artış gösterecektir. Türkiye ve Erzurum ilinde sulanan alanın toplam tarım alanına oranı açısından birbirine çok yakın olduğu görülmektedir. 2014 yılı Türkiye sulanan alan 5.63 milyon hektar olup toplam tarım alanının %23.6 sında sulu tarım yapıldığı görülmektedir. Erzurum ili 2015 yılı verilerine göre toplam sulanan alan yaklaşık 111 bin hektar olup, toplam tarım alanına oranı %24.1 dir. 75
Erzurum ili toplam tarım alanı, sulanan tarım alanı ve sulanan tarım alanının toplam tarım alanına oranı ilçeler ilçeler itibariyle tabloda verildiği gibidir. İlçe Tablo 28: İlçelere Göre Sulanan Tarım Alanları (2015) Sulanan Alan(dekar) Tarım Alanı (dekar) Sulanan Alanın Payı (%) İl Sulanan Alan İçindeki Payı (%) Pasinler 271,771 375,272 72.42 24.50 Yakutiye 82,875 150,555 55.05 7.47 Palandöken 52,341 108,076 48.43 4.72 Aziziye(Ilıca) 131,678 375,500 35.07 11.87 Olur 17,113 54,708 31.28 1.54 Aşkale 70,602 272,253 25.93 6.37 Oltu 36,038 140,603 25.63 3.25 İspir 31,377 126,292 24.84 2.83 Köprüköy 49,441 204,252 24.21 4.46 Uzundere 11,174 50,793 22.00 1.01 Karaçoban 32,500 163,387 19.89 2.93 Narman 46,838 241,668 19.38 4.22 Şenkaya 39,870 218,947 18.21 3.59 Hınıs 48,781 283,810 17.19 4.40 Horasan 115,191 707,282 16.29 10.39 Tortum 27,192 201,046 13.53 2.45 Karayazı 20,000 235,306 8.50 1.80 Çat 13,000 292,600 4.44 1.17 Pazaryolu 8,518 234,000 3.64 0.77 Tekman 2,800 166,240 1.68 0.25 Erzurum (Da 2015) 1,109,100 4,602,590 24.10 100.00 Türkiye (Ha, 2014) 5,630,000 23,810,672 23.64 1.97 Kaynak: Erzurum Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü, TUİK Erzurum ili tarım arazilerinin yaklaşık %24.1 i sulanmakta olup, %61 i sulanabilecek alandır. İl toplam sulanan alanın %24.5 i Pasinler ilçesinde bulunmaktadır. İlçe merkezi ve çevresi Aras Nehri boyunca uzanan 350 km2 lik düz bir ova üzerinde yer alır. İlçenin toplam yüzölçümü 1,460 km 2 dir. İlçenin 880km 2 si ova 580 km 2 si ise dağlar ve yaylalardan oluşur. Özellikle tarla bitkileri üretiminin yağın olduğu ilçede toplam tarım arazisinin %72 sinde sulu tarım yapılmaktadır. Sulanan alandan en az pay alan ilçe Tekman ilçesi olup, il toplam sulanan alandan aldığı pay %0.25 dir. İlçe tarım alanının ancak %1.7 si sulanabilmektedir. Özellikle Valilk bünyesinde il Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü nce, yürütülen il tarımının geliştirilmesi ve üretim hacminin artırılmasını hedefleyen çalışmalar bulunmaktadır. Yörenin arazi yapısına uygun, katma değeri yüksek bitkilerden oluşan ürün deseni oluşturulması, uygun sulama sistemleri ve teknikleri konusunda yöre çitçilerine eğitimler verilmesi, kapalı sistem basınçlı sulama ve damlama sulama gibi doğru ve verimli sulama 76
tekniklerinin öğretilmesi ve uygulanması için çalışmalar ve çalışma grupları oluşturulması planlanmaktadır. 2.3.1.3. Tarımsal İşletmelerin Yapısı Sürdürülebilir tarım, kırsal alanda üretim yapan çiftçilerin faaliyetlerini sürdürebilmelerini ve hak ettikleri refah düzeyine ulaşmalarını, çiftçilere altyapı, eğitim ve sağlık hizmetlerinin götürülmesini, yerel potansiyelin değerlendirilmesini, doğal ve kültürel varlıkların korunmasını ve böylece kırsal kalkınmanın sağlanmasını hedeflemektedir. Tarımda ve kırsal kalkınmada yaşanacak başarılı bir dönüşüm, sadece bulunduğu alanı değil geniş bir çevreyi de etkileyerek, kırsal alandan şehirlere göçü durduracak, altyapı ve sosyal sorunların ortaya çıkmasını da engellemiş olacaktır. Bunun için de öncelikle tarımsal işletmelerin sağlıklı bir yapıya kavuşması, kaliteli ve planlı üretim aşamasına geçmesi gerekmektedir. 2001 Genel Tarım Sayımı geçici sonuçlarına göre ilde ortalama tarımsal işletme büyüklüğü 69,6 dekardır. Erzurum ili ortalama tarımsal işletme büyüklüğü Türkiye ortalaması olan 61 dekardan daha büyüktür. 2001 yılı itibariyle ilde toplam tarımsal işletme sayısı 52.807 (arazisi olmayan 866 işletme hariç) olup, bu işletmelere ait toplam tarım arazisi ise 3.676.763 dekardır. Erzurum da arazisi olan 52.807 tarım işletmesinden 1.129 u (%2,14) 5 dekardan az, 2.478 i (%4,69) 5-9 dekar, 7.893 ü (%14,95) 10-19 dekar, 13.811 i (%26,15) 20-49 dekar, 13.853 ü (%25,72) 50-99 dekar, 9.730 u (%18,43) 100-199 dekar, 4.036 sı (%7,64) 200-499 dekar, 145 i (%0,27) 500-999 dekar büyüklükte araziye sahiptir. Erzurum da tarımsal işletmelerin arazi büyüklüğü 20-199 dekar aralığında yoğunlaşmıştır. 1000 dekardan daha büyük araziye sahip işletme sayısı sadece ikidir. Türkiye de 50 dekardan küçük işletmeler sayısal olarak toplam işletmelerin %64,8 ini oluştururken toplam alanın %21,34 üne sahiptir. Erzurum da ise 50 dekardan küçük işletmeler sayısal olarak toplam işletmelerin %47,93 ünü oluştururken toplam arazinin %15,76 sına sahiptir. İlde tarımsal işletmelerin büyük bir kısmı bitkisel üretim hayvancılık faaliyetlerini birlikte yürütmektedir. Yalnızca bitkisel üretim yapan işletme sayısı 5,889, yalnızca hayvancılık yapan işletme sayısı 866 dır. Bitkisel üretim ve hayvancılık faaliyetlerini birlikte yürüten tarımsal işletmelerin toplam tarımsal işletmelere oranı %87.4 tür. Aşağıdaki Tabloda Erzurum ve Türkiye tarımsal işletmelerinin büyüklüklerine göre dağılımı verilmiştir. 77
(dekar) Tablo 29:Tarımsal İşletme Sayısının Arazi Büyüklüğüne Göre Dağılımı Bitki ve hayvancılık Bitkisel Üretim Hayvancılık Toplam İşletme Arazi İşletme Arazi İşletme Arazi İşletme Arazi Arazisiz 0 0 0 0 54,523 0 54,523 0 <5 86,229 236,297 89,070 238,847 2,707 6,844 178,006 481,987 5-9 167,908 1,130,126 121,186 814,155 1,367 8,190 290,461 1,952,471 10-19 348,260 4,785,947 186,079 2,524,277 5,477 67,798 539,816 7,378,022 20-49 681,095 21,279,153 262,528 8,031,117 7,217 221,351 950,840 29,531,622 50-99 422,906 28,833,941 136,366 9,247,392 777 45,701 560,049 38,127,035 100-199 244,552 32,718,926 82,293 11,093,859 518 71,611 327,363 43,884,397 200-499 109,522 29,603,182 44,120 12,461,797 43 10,519 153,685 42,075,498 500-999 10,777 6,904,276 6,652 4,314,278 0 0 17,429 11,218,554 1000-2499 2,951 3,935,401 1,248 1,541,529 0 0 4,199 5,476,930 2500-4999 204 640,355 19 55,186 0 0 222 695,541 5000+ 35 3,370,673 21 155,502 0 0 57 3,526,175 Türkiye 2,074,439 133,438,277 929,582 50,477,939 72,629 432,014 3,076,650 184,348,232 Arazisiz 0 0 0 0 866 0 866 0-5 793 2,542 337 935 0 0 1,129 3,477 5-9 2,084 15,385 394 2,685 0 0 2,478 18,070 10-19 6,838 92,939 1,055 12,863 0 0 7,893 105,802 20-49 11,993 398,585 1,818 53,665 0 0 13,811 452,250 50-99 11,928 781,952 1,655 106,866 0 0 13,583 888,818 100-199 9,142 1,132,750 587 82,974 0 0 9,730 1,215,724 200-499 3,993 879,421 42 10,535 0 0 4,036 889,956 500-999 144 99,286 1 500 0 0 145 99,786 1000-2499 2 2,880 0 0 0 0 2 2,880 2500-4999 0 0 0 0 0 0 0 0 5000+ 0 0 0 0 0 0 0 0 Erzurum 46,917 3,405,740 5,889 271,023 866 0 53,673 3,676,763 Kaynak : TUİK, 2001 Genel Tarım Sayımı Tarımsal İşletmelerde (Hanehalkı) Anketi Sonuçları Erzurum tarımsal üretiminde küçük ölçekteki işletmeler, Türkiye ye kıyasla daha çok pay almaktadır. Nitekim 0-49 dekar aralığında araziye sahip olan işletme sayısının oranı, Türkiye genelinde %34.5 iken Erzurum da %48.8 dir. Ancak orta, orta büyük ve büyük ölçekli işletmeler bakımından durum tersine dönmektedir. 50 dekardan büyük araziye sahip şirketlerin oranı bakımından il, Türkiye ortalamasının altında paylar almaktadır. Erzurum ve Türkiye tarımsal işletme sayılarının arazi büyüklüklerine göre dağılımı aşağıdaki grafikte verilmiştir. 78
Grafik 9: Tarımsal İşletme Sayısının Arazi Büyüklüğüne Göre Dağılımı (Dekar) 2.3.1.4. Bitkisel Üretim Erzurum ili yüksek ve dağlık bir bölgede yer almaktadır. İlde ovalar toplam arazinin ancak %4 ünü oluşturmaktadır. Ovaların dışında kalan düzlükler genellikle yayla niteliğindedir. Karasu ve Aras vadilerinde küçüklü büyüklü bir çok ova yer almaktadır. Erzurum Ovası, Pasinler Ovası yüksek ovalardır. Aras Vadisi nin doğusuna doğru ovaların yükseltisi düşmekte, iklim nıspeten yumuşamakta ve yetiştirilen ürün çeşidi artmaktadır. Yıllık yağış toplamının azlığı ve mevsimlere göre dağılışındaki dengesizlik nedeniyle, ilde ağırlıklı olarak kuru tarım yapılmaktadır. Tarımsal üretim değeri bitkisel üretim, canlı hayvanlar ve hayvansal ürünlerin üretim değerinden oluşmaktadır. İl tarımsal faaliyetleri içinde bitkisel üretimin payı göreceli olarak düşüktür. 2015 yılında üretilen toplam tarımsal değerin ancak %13.4 lük kısmı bitkisel ürünlere aittir. Oysa ki aynı yıl Türkiye tarımsal üretim değerinin %48.2 si bitkisel üretim değerinden oluşmaktadır. Tarımsal üretim değerinde TRA 1 Bölgesi nde de Türkiye ortalamasına göre daha düşük %19.5 bitkisel üretim katkısı vardır. Erzurum 486.8 milyon TL lik bitkisel üretim değeri ile Türkiye den %0.4, TRA1 Bölgesi nden %46.4 pay almaktadır. 79
YIL Tablo 30: Erzurum Bitkisel Üretim Değerinin Gelişimi Bitkisel Üretim Değeri (1000 TL) Payı (%) Kişi Başına Bitkisel Üretim Değeri (TL) Erzurum (1) TRA1 (2) Türkiye (3) (1/2) (1/3) Erzurum TRA1 Türkiye 2004 220,085 490,557 45,680,438 44.9 0.5 0 0 0 2005 204,661 483,838 50,939,687 42.3 0.4 0 0 0 2006 195,902 477,123 54,515,463 41.1 0.4 0 0 0 2007 225,764 527,433 56,787,424 42.8 0.4 288 491 805 2008 244,674 581,649 66,010,114 42.1 0.4 316 548 923 2009 235,755 585,271 68,267,486 40.3 0.3 305 551 941 2010 313,052 745,234 80,038,126 42.0 0.4 407 697 1,086 2011 352,839 822,639 88,979,273 42.9 0.4 452 767 1,191 2012 327,959 796,132 87,946,988 41.2 0.4 421 743 1,163 2013 419,717 954,700 92,452,530 44.0 0.5 547 899 1,206 2014 467,612 994,806 98,123,089 47.0 0.5 613 932 1,263 2015 486,845 1,048,700 119,724,118 46.4 0.4 639 986 1,520 Kaynak : TUİK Bitkisel ürünler üretiminin gelişimi incelendiğinde; Erzurum da 2004-2015 döneminde bitkisel üretim değeri yaklaşık olarak %121 oranında artarken, TRA1 Bölgesi nde %114 ve Türkiye de %162.1 artış olduğu görülmektedir. 2015 yılı itibariyle Erzurum da 486.8 milyon TL bitkisel üretim yapılmış olup bunun %82.2 si tarla ürünleri %17.8 i meyve ürünlerine aittir. Tarla ürünleri üretim değerinin %54.9 unu tahıllar, %21.3 ünü yumru bitkiler, %10.3 ünü baklagiller, %5 ini meyvesi yenen sebzeler oluşturmaktadır. Meyve Ürünleri toplam üretim değeri 86.8 milyon TL olup, bunun %53 ü sert kabuklular (ceviz), %20.2 si dut, çilek, üzüm, incir, Trabzon hurması vb. üzümsü meyveler, %14.1 i elma, armut, ayva vb. yumuşak çekirdekliler, %12.6 sı erik, kayısı, şeftali, kızılcık, vişne vb. taş çekirdeklilerden oluşmaktadır. Grafik 10: Bitkisel Üretim Değeri (%) 80
Bitkisel ürünler üretim değerinin ürün bazında dağılımı incelendiğinde ilk sırada 162.8 milyon TL ile buğdayın yer aldığı, onu 85.2 milyon TL ile patates, 47.5 milyon TL ile arpa, 46 milyon TL ile ceviz ve 40 milyon TL ile fasulye üretim değerinin izlediği görülmektedir. Tablo 31: Erzurum Ürünlere Göre Bitkisel Üretim Değeri (TL) Tahıllar 219,609,570 Meyvesi yenen sebzeler 20,198,207 Buğday 162,844,583 Balkabağı 145,747 Arpa 47,465,680 Kavun 713,435 Çavdar 7,431,482 Karpuz 912,487 Mısır 1,143,859 Kabak (sakız) 152,470 Tritikale 723,965 Hıyar 8,217,680 Baklagiller 41,321,368 Patlıcan 199,065 Fasulye 40,027,368 Domates 8,580,063 Mercimek (yeşil) 130,000 Biber (dolmalık) 335,923 Fiğ 1,164,000 Biber (sivri) 941,338 Endüstriyel bitkiler 6,526,155 Baklagil sebzeleri 8,663,154 Şeker pancarı 6,526,155 Fasulye 8,648,822 Yağlı tohumlar 8,088,198 Bezelye 14,332 Ayçiçeği 8,088,198 Yumuşak çekirdekliler 12,276,942 Yumru bitkiler 85,385,934 Armut 3,761,981 Soğan (kuru) 144,467 Ayva 640,144 Sarımsak (kuru) 82,600 Elma 7,630,432 Patates 85,158,866 Muşmula 244,385 Yaprağı yenen sebzeler 8,965,667 Taş çekirdekliler 10,973,176 Lahana (baş) 7,135,722 Erik 1,681,936 Marul Göbekli 719,173 Kayısı 2,997,543 Marul (kıvırcık) 56,387 Zerdali 13,008 Ispanak 359,304 Kiraz 2,051,010 Pazı 10,500 Kızılcık 1,608,548 Semizotu 33,584 Şeftali 927,049 Tere 19,500 Vişne 1,694,082 Dereotu 5,500 Sert kabuklular 46,025,792 Maydanoz 624,077 Ceviz 46,025,792 Roka 1,920 Üzümsü meyveler 17,500,831 Soğansı, yumru ve kök sebzeler 1,309,940 Çilek 595,000 Sarımsak (taze) 16,131 Dut 16,574,262 Soğan (taze) 856,097 İncir 38,764 Şalgam 437,712 Trabzon hurması 140,356 Üzüm 152,449 Kaynak: TUİK Bitkisel ürünler üretiminde kişi başına düşen değerler incelendiğinde, Erzurum da kişi başına düşen bitkisel üretim değerinin Türkiye ortalamasının oldukça altında olduğu dikkat çekmektedir. 2015 yılı itibarıyla Erzurum da kişi başına düşen bitkisel üretim değeri 639 TL iken, TRA1 Bölgesi nde 986 TL ve Türkiye genelinde de 1,520 TL dir. Tarla Ürünleri Üretimi İlde bitkisel üretim tahıllar üzerinde yoğunlaşmış olup, tahıl yetiştirmede nadas + tahıl sistemi uygulanmaktadır. Erzurum da toplam 460.252 hektar tarım arazisi mevcut olup, 81
bunun %33 ünde hububat tarımı, % 18 inde saman ve yem bitkileri ekimi yapılmaktadır. Erzurum ili tarla ürünleri üretimi içinde hasat edilen alan itibarıyla en fazla alanı %62.5 ile tahıllar grubu oluştururken, bunu %34.4 pay ile saman ve ot grubu, %1.9 pay ile patates, kuru baklagiller, yenilebilir kök ve yumru bitkiler, %0.9 pay ile şeker pancarı izlemektedir. Tablo 32: Tahıllar ile Diğer Bitkisel Ürünlerin Hasat Edilen Alanı ve Üretim Erzurum TRA1 Türkiye Payı Alan Hektar (%) Hektar (%) Hektar (%) (%) (%) İşlenmemiş tütün 0 0.00 0 0.00 99,262 0.62 0 0 Parfümeri, eczacılık vb.bitkiler, şekerpancarı ve 326 0.13 772 0.18 88,181 0.55 42.23 0.37 yem bitkileri tohumları Patates, kuru baklagiller, yenilebilir kök ve yumrular 4,676 1.89 11,824 2.81 865,655 5.39 39.55 0.54 Saman ve ot (yem bitkileri) 84,920 34.38 137,564 32.69 1,874,594 11.67 61.73 4.53 Şeker imalatında kullanılan bitkiler (şeker pancarı) 2,453 0.99 9,246 2.20 287,464 1.79 26.53 0.85 Tahıllar 154,351 62.49 261,000 62.03 11,552,292 71.94 59.14 1.34 Tekstilde kullanılan ham bitkiler 0 0.00 0 0.00 466,840 2.91 0.00 0.00 Yağlı tohumlar 1,492 0.60 2,440 0.58 823,351 5.13 61.15 0.18 Toplam 247,011 100 420,755 100 16,057,638 100 58.71 1.54 Üretim Ton (%) Ton (%) Ton (%) (%) (%) İşlenmemiş tütün 0 0.00 0 0.00 74,696 0.08 0.00 0.00 Parfümeri, eczacılık vb.bitkiler, şekerpancarı ve 799 0.04 1,328 0.04 98,257 0.10 60.17 0.81 yem bitkileri tohumları Patates, kuru baklagiller, yenilebilir kök ve yumrular 85,835 4.38 107,510 3.21 5,211,650 5.24 79.84 1.65 Saman ve ot (yem bitkileri) 1,553,591 79.19 2,388,939 71.29 40,246,496 40.47 65.03 3.86 Şeker imalatında kullanılan bitkiler (şeker pancarı) 41,368 2.11 368,517 11.00 16,743,128 16.84 11.23 0.25 Tahıllar 277,695 14.15 480,380 14.33 32,714,157 32.90 57.81 0.85 Tekstilde kullanılan ham bitkiler 0 0.00 0 0.00 846,001 0.85 0.00 0.00 Yağlı tohumlar 2,601 0.13 4,480 0.13 3,508,640 3.53 58.06 0.07 Toplam 1,961,889 100 3,351,154 100 99,443,025 100 58.54 1.97 Kaynak: TUİK Merkez ilçe ve ilin güney kesiminde yer alan ilçeler iklim koşulları nedeniyle bitki yetiştirme sezonu kısa, ilin kuzeyinde bulunan ilçelerde ise tarım alanları yetersizdir. Gerek iklim koşulları gerekse geleneksel üretim alışkanlıkları nedeniyle ilde tarıma elverişli arazinin önemli bir kısmı tarla ürünleri üretiminde kullanılmaktadır. 2015 yılı itibariyle Erzurum ilinde bitkisel üretim amacıyla kullanılan tarım arazisinin 247,011 hektarı tarla ürünleri üretiminde kullanılmıştır. Tarla ürünleri içinde ekilen alan itibariyle en yüksek pay %62.5 le tahıl ürünlerine aittir. 2015 yılı Türkiye İstatistik Kurumu Tarım İstatistikleri ne göre Erzurum ilinde 154,351 hektar alana yayılan tahıl üretimi içinde ekiliş alanı bakımından ilk sırayı 115,705 ha ile buğday üretimi almaktadır. 2015 yılında ilde 192,966 ton buğday üretilmiş ve dekar başına 167 kg verim elde edilmiştir. İlde üretilen buğday ülke toplam buğday üretiminin %1,01 ini 82
oluşturmaktadır. Buğday üretimi verimlilik açısından değerlendirildiğinde; il buğday verimi dekar başına 167 kg olup, Türkiye 281 kg/da verimlilik ortalamalarından daha düşüktür. İlde ağırlıklı olarak düşük verimli yerel buğday türleri ekilmekte ve yazlık ekim yapılmaktadır. Yeterli gübre kullanılmaması, özellikle azot yönünden fakir olan toprakların buğday tarımında yeterince azotla gübrelenmemesi, verimi düşüren diğer bir etkendir. Güzlük ekim, verimi yüksek türlerin ekilmesi, gübre kullanımının yaygınlaşması verimi arttıracaktır. İl tahıl ürünleri içinde ekilen alan bakımından ikinci sırayı arpa almaktadır. 2015 yılında Erzurum da arpa ekimi yapılan tarla alanı 31,876 hektar olup, ilde ekim yapılan tarla alanının %12.9 unu kapsamaktadır. Aynı yıl Erzurum da üretilen arpa miktarı 65,260 ton olup, ilde üretilen arpanın Türkiye toplam arpa üretimi içindeki payı %0.88 dir. İlde dekar başına 205 kg olan arpa verimi, 284 kg/da olan ülke arpa veriminden daha düşüktür. İlde arpa ekiminde daha çok sulu araziler tercih edilmekle birlikte, bol yağış alan yüksek rakımlarda da arpa ekimi yapılmaktadır. İlde arpa verimini, yazlık ekimlerde sulamaya ve gübrelemeye önem vererek arttırmak mümkündür. Erzurum ilinde hayvancılık faaliyetleri yaygın geçim kaynağıdır. Hayvan besi materyalleri arasında slajın payı artmakta buna bağlı olarak yem bitkileri özellikle de yeşil bitkilerin ekim alanı ve üretiminin tarla ürünleri içinde ağırlıklı bir yer tutmaktadır. 2015 yılı verilerine göre yeşil ot (fiğ, korunga, yonca, tritikale, yulaf ve mısır silajlık) 78,694 hektarlık alanda ekimi yapılmıştır.türkiye ve Erzurum 2015 yılı tarla ürünleri üretimi ve verim durumu Tablo 33 de verilmiştir. Tablo 33: Tarla Ürünleri Üretimi ve Verim Durumu (2015) Ürün adı Türkiye Erzurum Erzurum/TR (%) Üretim Verim Üretim Verim Üretim Verim (ton) (kg/da) (ton) (kg/da) Fiğ (Diğer ) (Yeşil Ot) 624,044 719 214,861 1,761 34.43 244.92 Korunga (Yeşil Ot) 1,655,985 870 341,603 1,423 20.63 163.52 Fiğ (Diğer ) (Dane) 4,730 139 767 243 16.22 174.62 Yonca (Yeşil Ot) 13,949,958 2,115 778,304 2,097 5.58 99.15 Tritikale (Yeşil Ot) 90,529 1,189 4,775 2,894 5.27 243.39 Yulaf (Yeşil Ot) 1,180,294 1,431 52,885 1,805 4.48 126.14 Çavdar 330,000 295 11,863 235 3.59 79.52 Patates (Diğer) 4,760,000 3,095 78,516 2,362 1.65 76.31 Ayçiçeği (Çerezlik) 180,700 155 2,837 174 1.57 112.29 Fasulye (Kuru) 235,000 251 2,571 213 1.09 84.86 Buğday (Diğer) 18,500,000 281 192,966 167 1.04 59.35 Arpa (Diğer) 7,380,000 284 65,260 205 0.88 72.09 Tritikale (Dane) 125,000 336 826 264 0.66 78.69 Mısır (Silajlık) 19,684,599 4,801 95,233 4,240 0.48 88.32 Yulaf (Dane) 250,000 242 820 141 0.33 58.42 Şekerpancarı 16,462,000 5,980 41,045 3,936 0.25 65.82 Kaynak: TÜİK 83
Erzurum da son yıllarda arpa, buğday, çavdar, ayçiçeği (çerezlik), fasulye (kuru), mısır (dane), patates, şekerpancarı ekim alanı gerilerken, yeşil ot (korunga, yonca, fiğ, yulaf tritikale), nohut, yulaf (dane), tritikale (dane), fiğ (dane) ayçiçeği (yağlık) mısır(silajlık) ve kırmızı mercimek ekim alanları genişlemiştir. Aşağıdaki tabloda, Erzurum da en çok üretilen tarla ürünlerinin 2003 yılındana bu yana ekim alanları ve üretim miktarlarındaki değişimden hareketle, il tarla ürünleri ürün desenindeki gelişmeler görülebilir. Tablo 34: Erzurum İli Önemli Tarla Ürünlerinin Gelişimi Ürün Adı 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2014 2015 Ekilen alan(da) Arpa (Diğer) 631,120 561,170 502,416 438,101 385,395 354,257 313,188 318,759 Ayçiçeği (Çerezlik) 20,550 20,360 3,500 13,648 17,886 13,100 13,783 16,300 Ayçiçeği (Yağlık) 2,790 1,647 2,768 799 639 Buğday (Diğer) 1,434,590 1,464,170 1,063,532 1,048,832 1,127,606 1,188,558 1,167,255 1,157,049 Çavdar 79,760 81,720 63,121 71,347 75,141 78,111 48,526 50,568 Fasulye (Kuru) 19,170 15,460 10,447 8,121 12,697 11,401 11,383 12,071 Fiğ (Diğer ) (Dane) 3,360 3,160 Fiğ (Diğer ) (Yeşil Ot) 124,209 122,011 Korunga (Yeşil Ot) 135,160 172,890 128,694 165,139 227,334 275,726 275,384 240,365 Mısır (Dane) 6,400 5,580 4,092 4,742 2,249 2,254 1,948 1,635 Mısır (Silajlık) 6,610 17,483 14,283 12,173 24,760 25,991 22,459 Nohut 2,250 3,220 302 180 150 154 154 727 Patates (Diğer) 55,000 48,530 43,257 32,124 37,204 36,378 35,031 33,244 Şekerpancarı 51,170 51,880 31,681 25,905 31,600 18,590 12,445 10,428 Tritikale (Dane) 2,700 3,708 2,913 4,909 4,853 3,684 3,134 Tritikale (Yeşil Ot) 1,650 Yonca (Yeşil Ot) 241,160 374,800 401,142 395,742 403,972 396,264 407,678 371,152 Yulaf (Dane) 2,470 2,880 780 455 285 1,218 11,721 5,800 Yulaf (Yeşil Ot) 19,659 20,064 29,299 Üretim Arpa (Diğer) 102,556 92,446 98,062 68,454 59,050 78,714 66,094 65,260 Ayçiçeği (Çerezlik) 2,164 3,300 700 1,995 3,014 2,292 2,394 2,837 Ayçiçeği (Yağlık) 415 159 670 190 149 Buğday (Diğer) 158,026 159,712 144,963 139,994 156,787 215,903 196,829 192,966 Çavdar 10,933 13,825 11,404 13,802 16,636 15,882 11,851 11,863 Fasulye (Kuru) 2,748 2,205 1,474 1,415 2,364 2,174 2,299 2,571 Fiğ (Diğer ) (Dane) 799 767 Fiğ (Diğer ) (Yeşil Ot) 215,639 214,861 Korunga (Yeşil Ot) 105,819 149,149 22,919 0 364,389 393,222 372,170 341,603 Mısır (Dane) 1,721 1,450 1,095 1,196 665 711 567 471 Mısır (Silajlık) 21,615 63,341 56,816 57,855 106,852 112,404 95,233 Nohut 266 327 50 16 15 15 15 41 Patates (Diğer) 106,055 94,175 76,687 55,596 85,640 84,792 83,490 78,516 Şekerpancarı 124,506 148,813 96,835 84,428 114,715 58,966 41,368 41,045 Tritikale (Dane) 611 742 584 1,558 1,395 992 826 Tritikale (Yeşil Ot) 4,775 Yonca (Yeşil Ot) 428,830 188,761 122,274 0 1,110,726 934,647 817,809 778,304 Yulaf (Dane) 680 771 156 88 53 138 1,362 820 Yulaf (Yeşil Ot) 35,079 35,469 52,885 Kaynak: TÜİK 84
İlde buğday, arpa çavdar gibi hububat bitkileri üretiminden yem bitkilerine doğru bir yönelim görülmektedir. İlde 2003-2015 döneminde buğday ekim alanlarında %19.3 oranında düşüş yaşanmasına karşın buğday üretiminde %22.1 lik bir artış dikkat çekmektedir. Bunun nedeni ise verimdeki artıştır. 2003 yılında dekar başına 110 kg olan buğday verimi 2015 yılında 167 kilograma çıkmıştır. Tahıl grubundan arpada da ekim alanı ve üretim miktarında önemli düşüşler yaşanmıştır. 2003 yılına göre arpa ekim alanı %49.5 daralmış, üretim miktarı da 36.4 gerilemiştir. İlde geçmiş yıllarda yaygın olarak kuru yem olarak kullanılan arpanın, hayvancılıkta besi yemi tercihlerinin değişmesine paralel olarak talebinin azalması nedeniyle arpa üretiminin düştüğü tahmin edilmektedir. Ekim alanı ve üretimi düşen bir diğer tarla bitkileri grubu endüstriyel bitkiler olup, özellikle de şekerpancarıdır. 2003 yılına göre şeker pancarı ekim alanı %79.6, üretimi %67 azalmıştır. Şeker piyasası ve şeker fabrikalarının özelleştirilme sürecinden olumsuz etkilenen Erzurum da çiftçiler için önemli bir faaliyet alanı olan şekerpancarı üretiminin eski seviyelerine çıkarılması il ekonomisine olumlu katkı sağlayacaktır. Tarla ürünleri üretiminin ilçelere göre dağılımı incelendiğinde; yağlık ayçiçeğinin tamamının Pasinler ilçesinde kırmızı mercimeğin tamamının Köprüköy de ve yulafın (dane) tamamının Aşkale de üretildiği görülmektedir. Arpa üretiminde %31.7 ile Horasan ilçesi öne çıkarken, %8.3 le Pasinler ve %7.2 ile Pazaryolu ilçeleri onu takip etmektedir. Buğday üretiminde de %%23.1 le ilk sırada Horasan ilçesi yer alırkan onu, %9.7 pay ile Pasinler, %9.6 pay ile Karayazı ilçeleri izlemektedir. Aşkale ilçesi çavdar %21.25, tritikale (yeşil ot) %78.8, Aziziye ilçesi yeşil mercimek %47.1 yonca (yeşil ot) üretiminde etkili ilçelerdir. Şekerpancarında ilk sırada %66 pay ile Pasinler ilçesi yer alırken %24 pay ile Aziziye (Ilıca) ilçesi ikinci sırada yer almaktadır. Aziziye (ılıca), Hınıs, Horasan, İspir, Köprüköy, Narman, Pasinler ve yakutiyevilçeleri ürün çeşitliliği ve üretimden aldıkları pay bakımından ağırlıklı ilçelerdir. Çat, Tekman, Karayazı, Köprüköy ve Karaçoban ilçeleri ise ürün çeşitliliğinin az olduğu ilçelerdir. Aşağıdaki tabloda önemli tarım ürünlerinin üretim ve verim durumu ilçeler itibariyle verilmiştir. 85
Tablo 35: Erzurum İli Önemli Tarla Ürünlerinin İlçeler İtibariyle Dağılım Üretim Aşkale Aziziye Çat Hınıs Horasan İspir Karaçoban Karayazı Köprüköy Narman Oltu Olur Palandöken Pasinler Pazaryolu Şenkaya Tekman Tortum Uzundere Yakutiye Arpa (Diğer) 1,713 2,002 1,830 3,287 20,777 2,801 3,459 818 1,956 2,559 2,568 809 733 6,493 4,327 2,564 775 3,511 390 1,888 Ayçiçeği (Çerezlik) 45 65 229 2,498 Ayçiçeği (Yağlık) 149 Buğday (Diğer) 8,828 17,593 1,970 11,083 47,643 3,727 11,278 11,298 13,624 7,293 3,489 872 2,300 26,560 3,278 10,079 4,621 2,896 574 3,960 Çavdar 2,713 2,348 1,480 105 367 84 11 596 222 110 659 385 91 18 1,606 93 975 Fasulye (Kuru) 3 0 473 19 747 508 154 100 89 12 30 423 3 10 Fiğ (Diğer ) (Dane) 81 686 Fiğ (Diğer ) (Yeşil Ot) 6,840 11,700 600 8,640 84,000 3,230 4,900 250 5,346 10,400 608 288 5,027 34,650 1,018 8,990 286 88 28,000 Korunga (Yeşil Ot) 28,800 35,100 6,125 30,000 45,090 13,760 4,200 6,600 19,362 44,800 6,400 1,945 15,358 32,500 1,697 9,450 14,074 14,190 2,952 9,200 Mercimek (Kırmızı) 30 Mercimek (Yeşil) 7 5 1 Mısır (Dane) 61 96 238 13 9 48 4 2 Mısır (Silajlık) 2,926 19,000 630 1,000 2,400 4,410 1,440 400 150 1,992 60,000 80 805 Nohut 1 2 16 0 21 1 Patates (Diğer) 42 1,432 118 954 3,444 38 706 3,092 3,627 181 1,968 59,412 126 363 971 210 1,832 Şekerpancarı 266 10,878 46 1,938 967 464 411 25,945 130 Tritikale (Dane) 160 231 111 324 Tritikale (Yeşil Ot) 3,900 875 Yonca (Yeşil Ot) 45,050 82,500 6,326 63,310 28,350 60,550 22,500 27,600 9,936 76,800 38,800 12,294 38,914 48,395 10,078 40,000 2,356 19,775 9,180 135,590 Yulaf (Dane) 820 Yulaf (Yeşil Ot) 12,740 160 1,560 1,813 263 70 4,838 3,300 14,433 440 68 13,200 Verim Kg/Dekar Aşkale Aziziye Çat Hınıs Horasan İspir Karaçoban Karayazı Köprüköy Narman Oltu Olur Palandöken Pasinler Pazaryolu Şenkaya Tekman Tortum Uzundere Yakutiye Arpa (Diğer) 217 237 234 165 205 193 249 117 195 174 255 202 231 246 189 199 125 198 186 241 Ayçiçeği (Çerezlik) 150 163 143 178 Ayçiçeği (Yağlık) 233 Buğday (Diğer) 196 240 117 124 179 188 163 101 149 140 217 179 188 238 146 160 95 171 105 198 Çavdar 252 252 247 246 182 221 157 202 202 152 202 242 322 180 202 182 309 Fasulye (Kuru) 150 0 193 152 233 203 188 182 202 171 154 259 200 227 Fiğ (Diğer ) (Dane) 225 245 Fiğ (Diğer ) (Yeşil Ot) 1,800 1,300 2,000 1,800 2,000 1,700 1,400 1,000 1,500 2,000 1,520 1,600 1,700 1,500 1,697 1,450 1,300 2,200 2,000 Korunga (Yeşil Ot) 1,600 1,300 1,750 2,000 1,000 1,600 1,400 1,200 1,400 1,600 2,000 1,000 1,800 1,300 1,849 1,400 1,251 1,650 1,640 2,000 Mercimek (Kırmızı) 125 Mercimek (Yeşil) 175 152 83 Mısır (Dane) 280 255 319 217 214 279 308 250 Mısır (Silajlık) 5,500 4,750 4,500 4,000 4,000 4,500 4,500 5,000 5,000 6,000 4,000 4,000 4,600 Nohut 143 200 104 0 117 333 Patates (Diğer) 2,211 2,469 1,967 1,971 2,170 2,000 1,972 2,368 1,973 1,866 1,874 2,456 1,750 1,973 1,825 2,165 2,367 Şekerpancarı 5,320 4,351 3,833 3,868 3,868 3,867 4,835 3,771 4,333 Tritikale (Dane) 249 296 271 251 Tritikale (Yeşil Ot) 3,000 2,500 Yonca (Yeşil Ot) 1,700 1,500 2,472 2,700 1,500 3,500 1,500 1,200 1,550 2,400 4,000 1,800 2,000 1,450 2,877 2,000 1,350 1,750 2,697 3,250 Yulaf (Dane) 141 Yulaf (Yeşil Ot) 2,450 1,600 1,300 1,400 1,750 2,000 1,500 1,500 1,500 2,000 1,300 2,200 86
Sebze Ürünleri Üretimi Erzurum iklim bakımından soğuk ve yüksek rakımlı bir ildir. İlde uzun geçen kış mevsimi nedeniyle sebze yetiştirme sezonu kısadır. İklim koşullarının olumsuz etkisine yöre halkının sebze üretim alışkanlığının olmaması ve sebze üretimi konusundaki bilgi eksikliği gibi nedenler de eklenince ilde sebze üretimi oldukça düşük seviyelerde kalmaktadır. TUİK verilerine göre 2015 yılında ilde 876 hektar alanda sebze ekimi yapılmış ve toplam 25.439 ton sebze ürünleri üretilmiştir. İlin kuzeyinde yer alan Çoruh nehri ve kollarının oluşturduğu derin vadiler mikroklima özelliğindedir. Bu bölgede yer alan ilçelerde rakım görece düşük olup, iklim de Karadeniz den etkilendiği için daha ılımandır. Bu nedenle bu kesimlerde sebze ve meyvecilik yapılmaktadır. İl sebze ürünleri üretimi içinde yaprağı yenen sebzeler ilk sırada yer alırken, meyvesi yenen sebzeler ikinci, baklagil sebzeleri üçüncü, soğansı, yumru ve kök sebzeler dördüncü sırada yer almaktadır. Yaprağı yenen sebzeler içinde en çok üretimi yapılan ürün lahana (beyaz) olup, 2015 yılında 7,390 ton lahana üretilmiştir. Aynı yıl 539 ton marul (göbekli), 260 ton ıspanak, 216 ton maydanoz üretimi yapılmıştır. Meyvesi yenen sebzeler içinde en çok üretimi yapılan ürün 5,275 tonla domates olup, bu ürünü 4,290 tonla hıyar (sofralık) takip etmektedir. İlde baklagil sebzeleri üretimi 2,997 ton fasulye ve 22 ton barbunya fasulye ve 7 ton bezelyeden ibarettir. İl soğansı, yumru, ve kök sebzeler üretimi içinde ise taze soğan 640 tonla ilk sırada yer almakta olup, 308 tonluk üretimle şalgam onu takip etmektedir. İl de kayda değer üretimi olan diğer sebze ürünleri ise 999 tonla karpuz, 490 kavun ve 469 tonla svri biberdir. Erzurum ili sebze ürünleri üretiminin ülke içindeki payı bakımından şalgam hariç dikkate alınmayacak düzeylerdedir. Birçok sebze ürününde Türkiye ye kıyasla daha düşük verimliliğe sahip olan Erzurum ili 2015 yılı itibariyle Taze soğan, maydonoz, balkabağı, kavun, beyaz lahana, marul( göbekli) ve ıspanak gibi sebze ürünlerinde Türkiye ye kıyasla daha yüksek verimliliğe sahiptir. Erzurum iline ait sebze ürünleri üretimi ve verim durumu Türkiye ile karşılaştırmalı olarak aşağıdaki tabloda verilmiştir. 87
Tablo 36: Sebze Ürünleri Üretimi Ürün Ad 2005 2010 2014 2015 Erzurum Üretim (Ton) Verim (Kg/Da) Üretim (Ton) Verim (Kg/Da) Üretim (Ton) Verim (Kg/Da) Üretim (Ton) Verim (Kg/Da) Balkabağı 205 854 143 1,810 130 3,023 134 3,045 Biber (Dolmalık) 14 700 79 919 323 1,576 179 1,689 Biber (Sivri) 201 457 144 852 479 1,521 469 1,484 Domates (Sofralık) 4,813 2,443 5,454 4,814 5,823 4,757 5,275 4,440 Fasulye (Taze) 2,747 573 1,676 992 2,627 1,219 2,997 1,253 Havuç 52 473 94 1,492 44 1,222 33 1,222 Hıyar (Sofralık) 3,839 2,031 5,371 5,115 5,228 4,570 4,922 4,665 Ispanak 99 660 240 1,200 231 1,520 260 1,494 Kabak (Sakız) 918 2,239 877 2,083 189 3,203 177 3,105 Karpuz 622 2,962 579 3,309 1,020 2,974 999 2,956 Kavun 295 1,054 419 2,652 484 2,674 490 2,768 Lahana (Beyaz) 8,831 3,165 8,541 4,592 7,676 4,096 7,390 4,074 Marul (Göbekli) 141 427 169 885 515 2,429 539 2,555 Marul (Kıvırcık) 16 320 9 429 9 529 24 1,412 Maydonoz 65 191 40 533 227 2,009 216 2,118 Patlıcan 61 1,017 29 784 96 2,233 92 2,359 Semizotu #SAYI/0! 24 800 24 960 23 1,000 Soğan (Kuru) 1,036 1,164 301 1,153 161 1,110 171 1,118 Soğan (Taze) 966 792 1,192 2,721 641 2,739 640 2,819 Şalgam 51 729 215 1,693 316 2,065 308 2,067 Türkiye Üretim (Ton) Verim (Kg/Da) Üretim (Ton) Verim (Kg/Da) Üretim (Ton) Verim (Kg/Da) Üretim (Ton) Verim (Kg/Da) Balkabağı 74,000 1,670 89,368 2,238 93,672 2,295 95,363 2,349 Biber (Dolmalık) 400,000 2,116 387,626 2,335 391,009 2,589 393,109 2,737 Biber (Sivri) 744,000 2,276 816,901 2,564 907,126 2,894 919,004 2,935 Domates (Sofralık) 7,067,000 5,116 7,173,188 5,811 7,935,110 6,446 8,170,000 6,499 Fasulye (Taze) 555,000 990 587,967 1,107 638,469 1,272 640,836 1,279 Havuç 388,000 4,087 533,253 4,766 557,977 5,344 534,988 5,297 Hıyar (Sofralık) 1,617,000 4,158 1,593,844 5,047 1,636,431 5,326 1,687,301 5,453 Ispanak 238,000 1,087 218,291 1,163 207,676 1,213 208,403 1,257 Kabak (Sakız) 294,000 2,711 314,340 3,098 299,858 3,251 312,923 3,398 Karpuz 3,970,000 3,406 3,683,103 3,850 3,885,617 4,070 3,918,558 4,189 Kavun 1,825,000 1,972 1,611,695 2,025 1,707,302 2,157 1,719,620 2,175 Lahana (Beyaz) 492,000 2,946 491,228 3,279 492,610 3,515 514,344 3,616 Marul (Göbekli) 204,000 1,866 226,144 2,100 230,755 2,207 225,021 2,221 Marul (Kıvırcık) 168,000 1,699 131,952 1,654 155,179 1,782 157,981 1,805 Maydonoz 57,000 1,161 56,332 1,157 58,351 1,161 57,728 1,163 Patlıcan 930,000 3,021 846,998 3,166 827,380 3,406 805,259 3,438 Semizotu 2,750 1,206 4,936 1,556 5,797 1,632 5,878 1,685 Soğan (Kuru) 2,070,000 2,679 1,900,000 3,030 1,790,000 2,981 1,879,189 3,257 Soğan (Taze) 200,000 1,495 165,478 1,530 148,255 1,580 141,691 1,561 Şalgam 2,300 1,386 1,693 2,013 1,509 2,113 1,393 2,143 Kaynak: TÜİK Not: Tabloda Erzurum da üretimi en fazla yapılan sebze ürünleri, üretim miktarına göre sıralanmaktadır. İlin kuzeyinde yer alan Çoruh Nehri ve kollarının oluşturduğu derin vadiler mikroklima özelliğindedir. Uzundere, Olur, İspir, Oltu ve Tortum ilçelerinin yer aldığı bu vadide rakım düşük olup, iklim de Karadeniz den etkilendiği için daha ılımandır. Bu nedenle bu kesimlerde sebze üretimi kısmen gelişmiştir. 88
Tablo 37: İlçelere Göre Sebze Ürünleri Üretimi Ekilen(Dekar) Aziziye Hınıs Horasan İspir Narman Oltu Olur Pasinler Pazaryolu Şenkaya Tortum Uzundere Yakutiye Balkabağı 6 34 1 3 Biber (Dolmalık) 31 5 13 50 7 Biber (Sivri) 5 24 4 15 3 250 15 Domates (Sofralık) 2 28 8 222 8 71 192 14 3 505 129 Fasulye (Taze) 46 18 34 570 300 135 125 394 600 150 Havuç 10 5 12 Hıyar (Sofralık) 10 5 21 142 20 59 152 80 3 326 173 60 Ispanak 36 42 3 3 9 81 Kabak (Sakız) 16 4 30 Karpuz 16 75 8 150 89 Kavun 35 90 22 30 Lahana (Beyaz) 170 33 5 105 90 5 1,270 15 1 100 Marul (Göbekli) 9 10 23 3 5 9 152 Marul (Kıvırcık) 15 2 Maydonoz 15 14 2 71 Patlıcan 30 4 5 Semizotu 3 20 Soğan (Kuru) 108 45 Soğan (Taze) 4 5 17 18 35 15 15 3 10 35 70 Şalgam 50 24 15 60 Payı (%) 4.2 1.7 1.2 18.7 0.3 7.0 6.2 19.4 5.0 0.3 20.2 6.5 9.3 Üretim (Ton) Aziziye Hınıs Horasan İspir Narman Oltu Olur Pasinler Pazaryolu Şenkaya Tortum Uzundere Yakutiye Balkabağı 6 122 1 5 Biber (Dolmalık) 74 7 26 65 7 Biber (Sivri) 6 55 6 38 5 338 21 Domates (Sofralık) 22 111 16 1,172 40 253 964 62 20 1,796 801 Fasulye (Taze) 51 18 20 770 345 182 96 475 840 180 Havuç 12 5 16 Hıyar (Sofralık) 36 20 42 664 110 270 626 167 21 1,454 1,380 120 Ispanak 50 59 4 9 14 124 Kabak (Sakız) 51 16 105 Karpuz 32 225 12 373 357 Kavun 70 261 39 120 Lahana (Beyaz) 578 83 15 420 360 21 5.321 46 4 500 Marul (Göbekli) 16 20 46 9 10 11 427 Marul (Kıvırcık) 21 3 Maydonoz 23 7 2 184 Patlıcan 81 4 7 Semizotu 3 20 Soğan (Kuru) 130 41 Soğan (Taze) 12 10 34 29 98 60 18 4 25 105 245 Şalgam 100 43 15 150 Payı (%) 3.6 1.4 0.6 16.8 0.6 5.5 7.7 23.7 2.3 0.3 17.8 11.4 8.1 89
Meyve Ürünleri Üretimi Erzurum, ülkemizin en az meyve üretimi yapılan illeri arasındadır. İklim koşullarının olumsuz etkisiyle ilde meyve üretimine uygun alan sınırlı miktardadır. İlde meyvecilik daha çok mikro klima iklim özelliklerine sahip ilçelerde yapılmaktadır. Bu ilçelerdeki meyve bahçeleri de farklı meyve çeşitlerinden karışık olarak kurulmuştur. Arazinin sınırlı, sulama olanaklarının yetersiz olması nedeniyle çiftçiler, meyve bahçelerinde yörede yetişen tüm meyve türlerinden ağaç bulundurmak istemektedirler. İlde meyve üretimi az ve bu üretimin büyük bölümü aile ihtiyacını karşılamak amacıyla tüketilmektedir. 2015 yılında ilde toplam 15,963 dekar arazide, toplam 719,082 meyve ağacından 21,038 ton meyve üretilmiştir. İlde üretimi yapılan meyveler içinde 5,084 ton üretimiyle ilk sırada dut yer alırken, onu 3,447 tonla ceviz, 2,493 tonla elma(diğer), 1,531 tonla armut, 1,195 tonla kayısı takip etmektedir. İl meyve üretiminin ülke üretimi içindeki payı bakımından kızılcık, dut, ve muşmula ve ceviz dikkat çekmektedir. Erzurum ilinde üretilen; dut ülke üretiminin %7,3 ünü oluştururken, ülke üretiminde il kızılcık üretiminin payı %6.4, il muşmula üretiminin payı %2.8 ve il ceviz üretiminin payı %1.8 dir. Erzurum ilinde üretilen meyve miktarları ile verim durumu ülkeyle karşılaştırmalı olarak Tablo 38 de verilmiştir. 90
Tablo 38: Meyve Ürünleri Üretimi ve Ortalama Verim Düzeyi Erzurum 2005 2010 2013 2014 2015 Üretim Verim Üretim Verim Üretim Verim Üretim Verim Üretim Verim (ton) (kg) (ton) (kg) (ton) (kg) (ton) (kg) (ton) (kg) Armut 1,604 23 2,073 32 2,207 38 1,956 34 1,531 33 Ayva 250 16 580 33 476 36 469 37 380 31 Ceviz 2,537 27 6,455 65 4,523 45 2,622 25 3,447 33 Çilek 4 400 189 1,929 128 1,969 123 1,557 130 1,884 Dut 1,912 32 9,748 160 5,771 98 5,921 102 5,084 91 Elma (Amasya) 581 28 677 33 876 47 869 48 568 44 Elma (Diğer) 2,355 35 2,613 48 2,117 42 2,294 45 2,493 50 Elma (Golden) 1,383 38 1,204 51 1,150 52 1,124 53 922 46 Elma (Gr.smith) 36 30 94 22 155 37 197 33 115 38 Elma (Starking) 904 27 1,598 50 1,615 55 1,509 54 1,190 47 Erik 1,055 21 1,141 24 1,315 27 1,278 27 1,072 28 Kayısı 842 21 1,312 31 1,132 28 1,140 28 1,195 30 Kızılcık 1,243 16 613 13 661 14 619 13 700 17 Kiraz 1,065 24 1,119 33 969 28 986 28 910 27 Muşmula 146 32 113 19 99 23 99 23 117 27 Şeftali (Diğer) 234 18 289 19 321 24 306 23 292 24 Trabzon Hurması 35 15 109 35 76 24 76 24 70 23 Üzüm (S.-Çekirdekli) 83 120 50 877 60 923 59 937 40 635 Vişne 963 22 1,196 28 1,300 29 1,125 26 782 25 Genel Toplam 17,232 945 31,173 3,502 24,951 3,539 22,772 3,117 21,038 3,133 Türkiye Üretim (ton) Verim (kg) Üretim (ton) Verim (kg) Üretim (ton) Verim (kg) Üretim (ton) Verim (kg) Üretim (ton) Verim (kg) Armut 360,000 35 380,003 38 461,826 45 462,336 43 463,623 43 Ayva 100,000 32 121,085 39 139,311 43 107,243 35 112,900 34 Ceviz 150,000 33 178,142 33 212,140 33 180,807 26 190,000 25 Çilek 200,000 2,000 299,940 2,568 372,498 2,749 376,070 2,802 375,800 2,648 Dut 55,000 26 75,096 30 74,600 31 62,879 26 69,334 29 Elma (Amasya) 260,000 57 240,787 53 245,849 59 111,722 27 230,285 55 Elma (Diğer) 175,000 32 295,032 37 580,425 44 462,255 32 534,800 31 Elma (Golden) 795,000 84 765,550 73 825,935 76 704,104 65 680,500 60 Elma (Gr.smith) 40,000 49 74,200 47 122,508 56 107,927 43 121,674 45 Elma (Starking) 1,300,000 82 1,224,431 73 1,353,733 81 1,094,436 65 1,002,500 59 Erik 220,000 29 240,806 31 305,393 36 265,490 31 279,761 31 Kayısı 860,000 72 450,000 33 780,000 54 270,000 18 680,000 44 Kızılcık 11,500 12 12,517 15 11,838 15 10,982 14 10,950 15 Kiraz 280,000 30 417,905 28 494,325 28 445,556 23 535,600 26 Muşmula 4,300 15 4,362 16 4,651 18 4,134 17 4,205 17 Şeftali (Diğer) 465,000 36 489,845 37 563,686 43 531,850 39 560,800 38 Trabzon Hurması 18,000 31 26,277 36 33,232 38 33,470 38 33,725 39 Üzüm (S. Çekirdekli) 1,600,000 597 1,695,727 723 1,634,596 718 1,580,585 688 1,305,491 570 Vişne 140,000 27 194,989 33 179,752 31 182,577 31 183,500 30 Genel Toplam 7,033,800 3,279 7,186,694 3,943 8,396,298 4,198 6,994,423 4,063 7,375,448 3,839 Kaynak: TÜİK Not 1: Verim değerleri Ağaç başına ortalama verimdir 91
İlin meyve üretimi göreceli olarak ılıman olan ve mikroklimatik iklime sahip İspir, Oltu, Tortum, Uzundere gibi ilçelerde yoğunlaşmıştır. 2015 yılı meyve üretiminin ilçelere göre dağılımı aşağıdaki tabloda görülebilir. Tablo 39: İlçelere Göre Meyve Ürünleri Üretimi Hınıs İspir Oltu Olur Pazaryolu Tortum Uzundere Ürün Üretim Verim Üretim Verim Üretim Verim Üretim Verim Üretim Verim Üretim Verim Üretim Verim (ton) (kg) (ton) (kg) (ton) (kg) (ton) (kg) (ton) (kg) (ton) (kg) (ton) (kg) Armut 9 21 261 45 146 30 205 38 70 47 129 30 588 30 Ayva 28 35 81 30 137 28 38 28 96 40 Ceviz 3 33 378 36 108 29 385 27 220 32 294 27 2,011 36 Çilek 16 2,000 14 1,750 6 1,500 30 3,333 Dut 590 90 322 70 918 80 908 110 2,338 95 Elma (Amasya) 66 40 65 35 315 50 122 40 Elma (Diğer) 132 40 60 35 198 45 1,020 70 438 60 234 30 Elma (Golden) 20 25 130 50 193 35 299 50 237 60 36 45 Elma (G.smith) 80 40 35 35 Elma (Starking) 29 25 188 50 203 35 335 50 351 60 81 44 Erik 8 29 72 26 33 30 144 35 14 29 136 24 585 30 Kayısı 34 20 105 30 115 25 155 33 143 45 210 35 364 28 Kızılcık 15 15 8 12 19 13 73 12 585 18 Kiraz 6 18 108 23 107 23 25 28 16 27 118 36 530 27 Muşmula 13 31 2 10 102 28 Şeftali (Diğer) 12 21 43 25 78 23 34 20 125 25 Trabzon Hurması 23 35 47 20 Üzüm 31 738 3 273 1 1,000 4 500 1 1,000 (S.Çekirdekli) Vişne 29 20 40 26 115 24 95 30 14 28 299 30 84 15 2.3.1.5. Örtü Altı ve Organik Üretim 2.3.1.5.1. Örtü Altı Üretim Bölgede seracılık faaliyetleri son yıllarda önem kazanmaya başlamıştır. İlde 2015 yılında toplam örtüaltı sebze alanı 115 dekar olup, bunun 107 dekarı plastik, 3 dekarı cam sera ve 5 dekarı alçak tüneldir. Erzurum seracılıkta hem üretim hem alan bakımından Türkiye içinde çok küçük bir yer işgal etmektedir. İldeki seralar genellikle erkenci turfanda ürün elde etmek amacıyla kullanılmakta olup, hemen hemen tamamı plastik seralardan oluşmaktadır. Örtü altı tarımı Uzundere başta olmak üzere İspir ve Tortum ilçelerinde yoğunlaşmaktadır. Örtü altı tarımında az da olsa üretim yapılan Erzurum ilinde 2005-2015 döneminde hem alan hem de toplam üretimde istikrarlı bir seyir izlenmiş fazla değişiklik olmamıştır. Nitekim 2005-2015 döneminde Türkiye genelinde örtü altı tarım alanları %25.5, örtü altı sebze üretimi %48.2 artış göstermişken Erzurum da örtü altı tarım alanları %2.7 artmış, örtü altı sebze- 92
meyve üretimi ise %24.3 oranında düşüş göstermiştir. 2015 yılı itibarıyla Erzurum da yaklaşık 115 dekar alanda 1,325 ton örtü altı sebze üretimi gerçekleştirilmiştir. İl, örtü altı tarımda sahip olduğu üretim alanıyla içinde bulunduğu TRA1 Bölgesi nden %55.3, üretim miktarı açısından %49.4 pay almaktadır. Aşağıdaki tabloda örtü altı üretimin yıllar itibariyle gelişimi görülebilir. Tablo 40: Erzurum TRA1 ve Türkiye de Örtü Altı Tarımın Gelişimi* Türkiye TRA1 Erzurum Erzurum/TRA1 Alan Üretim Alan Üretim Alan Üretim Alan Üretim (da) (ton) (da) (ton) (da) (ton) (da) (ton) 2005 Genel Toplam 516,156 4,271,525 155 2,319 112 1,751 72.26 75.51 Örtü Altı (Alçak Tünel) 161,694 736,375 0 0 0 0 0 0 Örtü Altı (Cam Sera) 93,462 1,179,554 0 0 0 0 0 0 Örtü Altı (Plastik Sera) 211,518 2,024,812 120 1,800 112 1,751 93.33 97.28 Örtü Altı (Yüksek 49,482 330,784 35 519 0 0 0 0 Tünel) 2010 Genel Toplam 580,649 5,478,566 201 2,815 117 1,533 58.21 54.46 Örtü Altı (Alçak Tünel) 167,921 898,227 0 0 0 0 0 0 Örtü Altı (Cam Sera) 105,367 1,343,385 3 48 3 48 100 100 Örtü Altı (Plastik Sera) 247,535 2,740,439 114 1,485 114 1,485 100 100 Örtü Altı (Yüksek 59,826 496,515 84 1,282 0 0 0 0 Tünel) 2013 Genel Toplam 611,696 5,940,751 216 2,830 125 1,598 57.87 56.47 Örtü Altı (Alçak Tünel) 147,744 872,307 0 0 0 0 0 0 Örtü Altı (Cam Sera) 100,650 1,231,496 3 48 3 48 100 100 Örtü Altı (Plastik Sera) 286,270 3,281,737 159 2,085 122 1,550 76.73 74.34 Örtü Altı (Yüksek 77,032 555,211 54 697 0 0 0 0 Tünel) 2014 Genel Toplam 617,484 6,142,078 218 2,808 123 1,420 56.42 50.57 Örtü Altı (Alçak Tünel) 149,047 888,789 5 17 5 17 100 100 Örtü Altı (Cam Sera) 101,239 1,258,243 3 42 3 42 100 100 Örtü Altı (Plastik Sera) 280,151 3,373,196 156 2,031 115 1,361 73.72 67.01 Örtü Altı (Yüksek 87,047 621,850 54 718 0 0 0 0 Tünel) 2015 Genel Toplam 647,594 6,352,143 208 2,685 115 1,325 55.29 49.35 Örtü Altı (Alçak Tünel) 157,330 933,785 5 17 5 17 100 100 Örtü Altı (Cam Sera) 102,114 1,275,325 3 42 3 42 100 100 Örtü Altı (Plastik Sera) 294,019 3,468,193 148 1,923 107 1,266 72.30 65.83 Örtü Altı (Yüksek Tünel) 94,131 674,840 52 703 0 0 0 0 *: Örtü altı süs bitkileri üretimi dahil değildir Not: Ekilen alan ve üretime birden fazla ekilişler dahildir. Sebze ekiliş alanlarıdır. Kaynak: TÜİK İlde örtü altı üretimi yapılan ürünler hıyar, domates, ıspanak, biber (çarliston), marul (göbekli) ve maydonozdur. Örtü altı tarımda toplam üretim miktarının %76 sını hıyar oluştururken, onu %22.7 ile domates oluşturmaktadır. Bu iki ürünün toplam üretimden aldığı pay %98.7 dir. 93
Erzurum ilinde üretimi yapılan örtüaltı sebze ürünlerinin yıllar itibariyle gelişimi Tablo 41 de verilmiştir. Tablo 41: Örtü Altı Tarımın Dağılımı (2015) 2005 2010 2013 2014 2015 Ürün Ekilen Üretim Ekilen Üretim Ekilen Üretim Ekilen Üretim Ekilen Üretim Alan(Da) (Ton) Alan(Da) (Ton) Alan(Da) (Ton) Alan(Da) (Ton) Alan(Da) (Ton) Biber (Çarliston) 1 4 1 4 Biber (Dolmalık) 1 5 Biber (Sivri) 2 14 Domates 52 771 28 331 30 356 30 347 27 301 Hıyar 56 954 86 1, 193 92 1, 229 85 1, 043 83 1, 007 Ispanak 1 3 1 4 2 8 1 4 Marul (Göbekli) 1 2 1 4 3 11 2 7 Maydonoz 1 2 1 2 Patlıcan 1 7 Soğan (Taze) 1 4 1 5 1 5 Genel Toplam 112 1, 751 117 1, 533 125 1, 598 123 1, 420 115 1, 325 Kaynak: TÜİK Erzurum da örtü altı üretim faaliyetlerinin alan olarak %52 si, üretimin ise %55 i Uzundere ilçesinde gerçekleştirilmektedir. Uzundere ilçesini örtüaltı üretimin alan ve toplam üretimin %21 ini oluşturan İspir ve %10 unu oluşturan Tortum ilçeleri takip etmektedir. Bu ilçelerin dışında az da olsa örtüaltı üretimin yapıldığı diğer ilçeler Yakutiye, Aziziye(Ilıca), Oltu, Olur ve Şenkaya ilçeleridir. Aşağıdaki grafikte ilçelerin örtüaltı üretim ve üretim yapılan alan içindeki payları verilmiştir. Grafik 11: Örtüaltı Üretimin İlçelere Göre Dağılımı (%) 94
2.3.1.5.2. Organik Tarım Organik tarım, hayvansal ve bitkisel üretimi bir bütün olarak tasarlayan, toprağın yapısını bozmayan bir anlayışla verimliliği artıran, hayvan refahını esas alan, işletme içerisinden sağlanan girdileri kullanmayı hedefleyen en son bilgi ve teknolojiden yararlanarak, tohumdan toprağa, girdiden işlemeye kadar belirli kurallar dahilinde denetim ve belgelendirmeyi gerektiren bir üretim sistemidir. Organik tarım, sürdürülebilir bir ekosistem, tüm canlılar için hakkaniyet, sosyal adalet ve beşeri ilişkiler anlayışı ile birlikte, aynı zamanda bir yaşam biçimidir. Dünya nüfusunun beslenme ihtiyacının karşılanması zorunluluğu, insanoğlu için tarımı vazgeçilemez bir uğraş haline getirmiştir. Binlerce yıl doğayla uyumlu, çevreye zarar vermeden yapılan tarımsal faaliyetler, buharlı makinelerin keşfiyle başlayan sanayi ve teknolojideki hızlı ilerlemelerin ve birim alandan daha fazla ürün almak için sentetik kimyasal gübrelerin, ilaçların ve suyun bilinçsiz ve aşırı kullanılmasının sonucu, önemli sorunları da beraberinde getirmiştir. Tarımın çevre üzerindeki olumsuz ve aşırı baskısı, özellikle gelişmiş ülkelerde doğal kaynakların korunması, insan, hayvan ve çevre sağlığı konularının gündeme gelmesine ve toplum bilincinin gelişmesine neden olmuştur. Tarımın ekonomik ve ekolojik olarak kendisinden beklenen faydayı sağlayabilmesi için sürdürülebilir tarımsal uygulamaların ön plana çıkması ile birlikte organik tarımda giderek önem kazanmıştır. Organik tarımın gıda güvenilirliği, sağlıklı beslenme, insan sağlığı ve çevre koruma üzerindeki olumlu etkileri, yurt içinde ve yurt dışında organik ürüne olan talebi artırmıştır. 1900 lerin başlarında Avrupa da başlayan organik tarım faaliyetleri özellikle 1970 li yıllardan sonra devlet yardımlarıyla desteklenerek yaygınlaşmaya başlamıştır. Avrupa, Kuzey Amerika ve Japonya da ki gelişmeler, Türkiye yi de olumlu yönde etkilemiştir. Ancak, ülkemizde organik tarım, Avrupa ülkelerinin tersine üretici ve tüketici talepleri doğrultusunda tabandan değil, Avrupalı organik tarım firmalarının temsilcileri aracılığı ile yukarıdan aşağıya doğru gelişmiştir (Aksoy, 1999). Avrupa Birliği üyesi ülkeler, organik tarım ürünleri üretimi ve ticaretinde en geniş ekiliş alanına, en yüksek iç tüketim değeri ve dış ticaret hacmine sahip ülkeler arasındadır. Türkiye de organik tarımın gelişme öyküsü incelendiğinde, dış talebe bağlı olarak genel anlamda bir gelişmenin mevcut olduğu görülmekle birlikte, asıl gelişmenin iç piyasada tüketimin artmasına paralel olarak ortaya çıkması beklenmektedir. İç piyasadaki talebe göre ürün çeşitliliği, üretici sayısı, üretim miktarı da doğal olarak artış gösterecektir. 1990 lı yıllarda yetiştiricilerin organik üretime geçmelerinde özellikle prim fiyat ve pazar garantisi 95
gibi ekonomik faktörler en etkili motivasyon unsuru olmuştur. Ancak, günümüzde ekonomik faktörlerin yanında organik tarım yapan üreticiler arasında çevre bilincinin gelişmesi ve insan sağlığına verilen önemin artması da organik tarımın benimsenmesi ve sürdürülmesinde etkili olmuştur. Türkiye iklim, toprak, su kaynakları, ürün çeşitliliği ve işgücü bakımından organik tarım için elverişli koşullara sahiptir. Organik tarımda temel amaç; doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımı ve tüketicilerin güvenilir gıdaya ulaşımını sağlamaktır. Bu amacın gerçekleştirilmesi için tüm paydaşların katılımı ile organik tarımın her aşamasında gelişmenin kalıcı olması hedeflenmektedir. Politikalar ve faaliyetler, bu temel amaca yönelik olarak geliştirilmekte ve uygulanmaktadır. Bunun yanı sıra, üreticinin gelir düzeyinin yükseltilmesi, tüketici talebine olumlu cevap verilebilmesi, çevrenin korunması, eko agro-turizm, hizmet sektörü ve organik tarım sanayinin gelişmesi ve dış pazardan daha fazla pay alınması da giderek önem kazanmıştır. İhracata yönelik talepler doğrultusunda kuru üzüm ve kuru incir gibi geleneksel ürünler ile başlayan organik tarım, yıllar itibariyle önemli gelişmeler göstermiştir. Sekiz ürün ile başlayan organik tarım faaliyeti son yıllarda 200 ürünü geçmiştir. 3 Organik tarımsal faaliyetlerde sıklıkla karşılaşılan işletmelerin küçük ve parçalı oluşu, üreticilerin gelir ve eğitim düzeylerinin düşük oluşu gibi sorunlar organik tarım uygulamalarında önemli darboğazlar olarak ortaya çıkmaktadır. Organik tarım yapmanın önündeki önemli zorluklardan birisi de birbirine yakın bahçelerde üretim yapılması ve diğer bahçelerde kullanılan ilaçlamanın organik tarım yapılan bahçeleri de olumsuz etkilemesidir. Erzurum ili, geniş arazisi, ürün çeşitliliği, toprak zenginliği ve kulanılmayan bakir tarım alanları dikkate alındığında organik tarım ürünleri açısından da önemli bir potansiyele sahiptir. Kimyasal gübre ve ilaç kullanımının asgari düzeyde olması hatta bazı bölgelerde hiç olmaması organik tarım açısından avantaj sağlamaktadır. Bunun yanı sıra organik hayvancılık açısından da büyük önem arz etmektedir. 3 TC Gıda Tarım Hayvancılık Bakanlığı, Organik Tarım Ulusal Eylem Planı 2013-2016, sayfa 5-7, http://www.tarim.gov.tr/bugem/belgeler 96
Bu potansiyelin tam da değerlendirilebildiğini ifade etmek mümkün olmasa da Türkiye de önemli organik üretim merkezlerinden biri Erzurum ilidir. 2014 yılı verilerine göre organik tarım faaliyeti yapılan iller arasında, organik tarımla uğraşan çiftçi sayısı açısından Aydın, Rize ve Van dan sonra dördüncü sırada yer alırken, organik tarım kapsamındaki alan açısında yedinci sırada, organik üretim miktarı açısından üçüncü sırada yer almaktadır. Her çiftçinin bir işletme olduğu varsayılırsa; Erzurumda üretim yapan işletmelerin Türkiye ye kıyasla daha küçük ölçekte üretim yaptığı dikkati çekmektedir. Erzurum da çiftçi başına 99.3 dekar, Türkiye genelinde 117.8 dekar organik tarım arazisi düşmektedir. 2014 yılı itibarıyla Erzurum da 4,392 çiftçi, 43,606 hektar alanda organik tarım faaliyetiyle uğraşmakta olup, toplam üretim miktarı 185,920 tondur. Erzurum da organik tarım faaliyetinde bulunan çiftçiler Türkiye de organik üretim yapan toplam çiftçilerin %6.15 ini toplam organik üretimin %11.32 sini ve organik üretim yapılan Türkiye toplam alanının %5.18 ini oluşturmaktadır. Tablo 42: Organik Tarımın Gelişimi 2005 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Değişim (%) Erzurum Çiftçi Sayısı 1,622 1,928 3,322 3,627 4,055 4,534 4,392 170.8 Üretim Alanı (hektar) 9,152 22,206 40,011 52,605 52,606 55,708 43,606 376.5 Üretim (ton) 25,226 70,290 153,597 171,610 185,854 233,408 185,920 637.0 TRA1 Bölgesi Çiftçi Sayısı 1,749 2,349 3,929 4,381 4,646 5,042 4,958 183.5 Üretim Alanı (hektar) 10,080 27,891 47,271 61,228 61,814 63,440 49,939 395.4 Üretim (ton) 27,101 95,583 171,031 205,629 221,920 258,606 211,079 678.9 Türkiye Çiftçi Sayısı 14,401 35,565 42,097 42,460 54,635 60,797 71,472 396.3 Üretim Alanı (hektar) 203,811 501,641 510,033 614,618 702,909 769,014 842,216 313.2 Üretim (ton) 421,934 983,715 1,343,737 1,659,543 1,750,127 1,620,466 1,642,235 289.2 Erzurum/TRA1 (%) Çiftçi Sayısı 92.74 82.08 84.55 82.79 87.28 89.92 88.58-4.48 Üretim Alanı (hektar) 90.79 79.62 84.64 85.92 85.10 87.81 87.32-3.83 Üretim (ton) 93.08 73.54 89.81 83.46 83.75 90.26 88.08-5.37 Erzurum/Türkiye (%) Çiftçi Sayısı 11.26 5.42 7.89 8.54 7.42 7.46 6.15-45.44 Üretim Alanı (hektar) 4.49 4.43 7.84 8.56 7.48 7.24 5.18 15.30 Üretim (ton) 5.98 7.15 11.43 10.34 10.62 14.40 11.32 89.36 Kaynak: TÜİK Erzurum ilinin organik tarım üretiminde Türkiye genelinden aldığı payın, 2005-2014 döneminde çiftçi sayısı açısından gerilediği üretim alanı ve üretim miktarı açısından ise ilin 97
payının arttığı dikket çekmektedir. 2005 yılında ildeki organik tarım faaliyetinde bulunan çiftçilerin Türkiye genelindeki organik tarım çiftçileri içindeki payı %11.26 iken 2014 yılında %6.15 e düştüğü, organik tarım alanları payının %4.49 dan %15.3 e, organik üretim miktarı payının %5.98 den %11.32 ye yükseldiği görülmektedir. Organik tarım alanlarının payında görülen dalgalanmalar, organik üretim deseni ile ilgilidir. Erzurum da 42 çeşit bitkisel ürünün üretimi yapılmaktadır. Üretimin önemli bir kısmı yonca, korunga, çayır, fiğ, mısır(silaj), burçak, yulaf vb. yem bitkilerinden oluşmakla birlikte, yaprağı yenen sebzeler, meyvesi yenen sebzeler, meyveler, yumru bitkiler ve endüstriyel bitkilerin de organik üretimi yapılmaktadır. Örneğin; elma, armut, kiraz, vişne, nar, patates, şeker pancarı, domates, hıyar, ıspanak, ayçiçeği, kabak, biber, kavun, karpuz, dut ve diğerleri. GTHB Erzurum İl Müdürlüğü nden alınan bilgilere göre; organik tarımla üretilen ürünlerin başlıcaları; yonca (68,622 ton), korunga (32,897 ton), buğday (29,210 ton), çayır (21,499 ton), fiğ (11,408 ton), mısır silaj (8,360 ton), arpa (3,795 ton), burçak (2,016 ton), elma (2,011 ton), çavdar (1,528 ton), yulaf (1,314 ton), mısır (717 ton), patates (665 ton), tritikale (633 ton), erik (228 ton), ayçiçeği (199 ton) ve armut (151 ton) dur. Erzurum ili organik tarım açısından hem bitkisel hem de hayvansal üretimde önemli bir potansiyeli barındırmaktadır. Yukarıda bahsedilen bitkisel üretimin dışında 1 i organik büyükbaş et ve süt üretimi yapan, 25 i de organik bal üretimi yapan bulunan 26 organik hayvansal ürün faaliyetinde bulunan 26 işletme (çiftçi) bulunmaktadır. Bu işletmelerde 413 büyükbaş hayvan beslenmekte ve 3,298 arı kovanı bulunmaktadır. Erzurum ilinde 2014 yılında 9,5 ton organik et, 886 ton organik süt ve 1 ton organik bal üretilmiştir. 2.3.1.5.3. İyi Tarım Uygulamaları İyi Tarım Uygulamaları (İTU) FAO tarafından, "tarımsal üretim sisteminin sosyal açıdan yaşanabilir, ekonomik açıdan karlı ve verimli, insan sağlığını koruyan, hayvan sağlık ve refahı ile çevreye önem veren bir hale getirmek için uygulanması gereken işlemler" olarak tanımlanmaktadır. İyi Tarım Uygulamalarının amacı Çevre, insan ve hayvan sağlığına zarar vermeyen tarımsal üretimin yapılması, Doğal kaynakların korunması, 98
Tarımda izlenebilirlik ve sürdürülebilirlik, Çalışanların sosyal güvenliğinin ve sağlığının korunması, Gıda güvenliğinin sağlanmasıdır. Bunun için İTU, Zararlılarla Entegre Mücadele (Integrated Pest Management, IPM) ve Entegre Ürün Yetiştiriciliği (Integrated Crop Management - ICM) tekniklerinin, üretimde birlikte uygulanmasını önermektedir. Üretim sonrası hasat ve depolamada hijyenik koşulların sağlanması ve ürüne herhangi bir bulaşmanın önlenmesi amacıyla Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları (Hazard Analysis Critical Control Point - HACCP) ilkelerinden yararlanılmaktadır. İyi Tarım Uygulamaları nda uygulanan standartlar: ISO 9001 Kalite Yönetim Sistemi, ISO 14001 Çevre Yönetim Sistemi, OHSAS 18001 İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi standartları da kullanılmaktadır. Böylece iyi tarım uygulamaları şartlarına uygun şekilde elde edilen ürünün, insan sağlığına zararlı kimyasal, mikrobiyolojik ve fiziksel kalıntılar içermediği; çevreyi kirletmeden ve doğal dengeye zarar vermeden üretildiği; üretimi sırasında insan ve diğer canlıların olumsuz etkilenmediği; üretildiği ve tüketildiği ülkelerin tarımsal mevzuatına uygun olarak üretildiği belge ile garanti altına alınmış olmaktadır. Ülkemizde İyi Tarım Uygulamaları 08.09.2004'te "İyi Tarım Uygulamalarına İlişkin Yönetmelik" ile başlatılmış ise de temelleri çok daha eskilere dayanmaktadır. Cumhuriyet dönemi öncesinde bir kısım üretim parselleri ve ürünlerin (zeytin vb.) kayıt altına alınarak, izlenebilirlik ve kayıt sistemlerinin oluşturulması, İyi Tarım Uygulamaları'nın Türkiye'deki kökleri olarak kabul edilebilir. Buna ek olarak 1957 yılında yürürlüğe giren 6968 sayılı "Zirai Mücadele ve Zirai Karantina Kanunu" ve bunlara ilişkin çıkarılan mevzuat İTU'nun ülkemizdeki temellerini oluşturmuştur. 08.09.2004 tarihinde 25577 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanarak yürürlüğe giren İyi Tarım Uygulamalarına İlişkin Yönetmelik, 05.05.2004 ve 99
15.05.2006 tarihlerinde iki kez değişikliğe uğrayarak, 15.05.2006 tarihinde son halini almıştır. 4 Türkiye de 2015 yılında 61 ilde 39,740 çiftçi 3.5 milyon dekar alanda iyi tarım uygulamaları kapsamında üretim yapmaktadır. Erzurum da iyi tarım uygulamalarına son yıllarda ilgi gösterilmeye başlanmış, 2015 yılında 8 çiftçi 10,804 dekar alanda iyi tarım uygulaması yapmış ve 195 ton ürün elde etmiştir. Erzurum, TRA1 Bölgesi ve Türkiye iyi tarım uygulama bilgileri tablo 43 de verilmiştir. Tablo 43: İyi Tarım Uygulamalarının Gelişimi Üretici Sayısı Üretim Alanı (Dekar) Üretim Miktarı (Ton) 2013 2014 2015 2013 2014 2015 2013 2014 2015 Erzurum 3 5 8 7,550 6,600 10,804 87 90 195 Erzincan 6 10 13 49,725 162,255 195,437 331 1,683 637 TRA1 9 15 21 57,275 168,855 206,241 418 1,772 832 Türkiye 8,170 21,332 39,740 985,099 2,147,705 3,465,695 1,599,636 4,151,661 3,271,239 Erzurum/TRA1 33.33 33.33 38.10 13.18 3.91 5.24 20.81 5.05 23.45 Kaynak:http://www.tarim.gov.tr/BUGEM/Belgeler 2.3.1.6. Tarımsal Araç ve Gereç Durumu Erzurum ili kapladığı alan, sahip olduğu tarım arazisi bakımından, ülkenin en büyük illerinden birisi olmasına rağmen tarım araçları sayısı az olan bir ilimizdir. Oysa tarımsal verimliliği etkileyen faktörlerin başında tarımsal teknolojinin yaygın kullanımı gelmektedir. Erzurum da modern tarım araçlarının kullanılması konusunda geçmişe oranla kısmi bir ilerleme olmakla birlikte yeterli değildir. 2015 yılı itibarıyla Türkiye genelinde traktör başına düşen tarım alanı miktarı 190 dekar iken, TRA1 Bölgesi nde 302 dekar ve Erzurum da 327 dekardır. Erzurum traktörde hem bölge hem de Türkiye ortalamalarına göre daha kötü durumda olan Erzurum, diğer modern tarım araçlarınnın pek çoğunda, tarımsal araç kullanımında Türkiye ortalamasına göre daha kötü bir durumdadır. İl tarımsal araç-gereç sayısı bakımından ülke 4 www.tarim.gov.tr/konular/bitkisel-uretim/iyi-tarim-uygulamalari http://www.ecocert.com.tr/; http://belgelendirme.ctr.com.tr/; 100
içinde çok düşük oranlara sahiptir. Türkiye toplam traktör sayısının %0.84 ü Erzurum da iken, bu oran biçerdöverde %0.04, kombine hububat ekim makinasında %0.34, mısır silaj makinasında %1.01, balya makinasında %4.88, ot silaj makinasında %0.69 ve kepçe (tarımda kullanılan) %1.02 dir. Aşağıdaki tabloda Erzurum ilinde bulunan tarım araç-gereçleri ile ilin TRA1 Bölgesi ve Türkiye içindeki yeri karşılaştırmalı olarak verilmiştir. Tablo 44: Tarımsal Araç ve Gereç Sayısı (2015) Miktar (Adet) Pay (%) Türkiye TR TRA1 Bölgesi Erzurum TRA11 TRA11/TR TRA11/TRA1 Traktör 1,260,152 19,505 10,648 0.84 54.59 Traktörle Çekilen Çayır Biçme Makinası 81,480 5,862 4,458 5.47 76.05 Traktörle Çekilen Hububat Ekim Makinası 136,846 1,100 529 0.39 48.09 Biçerdöver 15,998 16 6 0.04 37.50 Biçer Bağlar Makinası 9,210 1,013 866 9.40 85.49 Anıza Ekim Makinası 1,257 9 4 0.32 44.44 Kombine Hububat Ekim Makinası 208,403 2,244 759 0.36 33.82 Kombine Pancar Hasat Makinası 5,593 58 5 0.09 8.62 Kombine Patates Hasat Makinası 924 9 4 0.43 44.44 Balya Makinası 20,446 1,367 997 4.88 72.93 Civciv Ana Makinası 968 8 7 0.72 87.50 Kuluçka Makinası 1,247 11 9 0.72 81.82 Yem Hazırlama Makinası 27,747 420 161 0.58 38.33 Mısır Daneleme Makinası 4,195 22 22 0.52 100.00 Mısır Silaj Makinası 25,370 439 256 1.01 58.31 Ot Silaj Makinası 4,908 57 34 0.69 59.65 Pancar Sökme Makinası 15,172 1,134 890 5.87 78.48 Patates Dikim Makinası 15,769 469 437 2.77 93.18 Patates Sökme Makinası 20,462 656 613 3.00 93.45 Pnömatik Ekim Makinası 34,589 150 49 0.14 32.67 Saman Aktarma-Boşaltma Makinası 15,328 497 410 2.67 82.49 Hayvanla Çekilen Çayır Biçme Makinası 1,588 58 58 3.65 100.00 Hayvanla Ve Traktörle Çekilen Ara Çapa Makinası 135,684 1,056 862 0.64 81.63 Kepçe (Tarımda Kullanılan) 48,559 688 496 1.02 72.09 Kimyevi Gübre Dağıtma Makinası 399,451 3,413 1,874 0.47 54.91 Çiftlik Gübresi Dağıtma Makinası 4,090 69 22 0.54 31.88 Sap Döver Ve Harman Makinası (Batöz) 170,836 7,585 4,573 2.68 60.29 Sap Parçalama Makinası 18,239 150 136 0.75 90.67 Sap Toplamalı Saman Yapma Makinası 17,711 809 764 4.31 94.44 Sırt Pulverizatörü 628,059 2,949 656 0.10 22.24 Motorlu Tırpan 84,307 277 133 0.16 48.01 Taş Toplama Makinası 1,356 25 18 1.33 72.00 Toprak Frezesi (Rotovatör) 51,860 186 86 0.17 46.24 Toprak Tesviye Makinası 18,238 117 101 0.55 86.32 Motorlu Pulverizatör 85,974 677 123 0.14 18.17 Üniversal Ekim Makinası (Mekanik) (Pancar Mibzeri Dahil) 61,353 318 167 0.27 52.52 Orak Makinası 58,271 1,997 659 1.13 33.00 Kültüvatör 515,172 5,531 2,948 0.57 53.30 Süt Sağım Makinası (Seyyar) 292,405 4,260 1,963 0.67 46.08 101
Süt Sağım Tesisi 9,744 45 17 0.17 37.78 Krema Makinası 178,535 25,923 18,313 10.26 70.64 Damla Sulama Tesisi 389,831 643 134 0.03 20.84 Derin Kuyu Pompa 168,502 343 139 0.08 40.52 Motopomp (Termik) 192,827 669 149 0.08 22.27 Elektropomp 210,045 745 220 0.10 29.53 Yağmurlama Tesisi 248,039 420 83 0.03 19.76 Su Tankeri (Tarımda Kullanılan) 209,372 312 115 0.05 36.86 Santrifüj Pompa 111,682 565 162 0.15 28.67 Kepçe (Tarımda Kullanılan) 42 652 66 1.02 72.09 Kaynak: TÜİK 2.3.1.7. Hayvancılık Hayvancılık sektörü, yeterli ve dengeli beslenme, milli gelire yaptığı katkı, kırsal nüfusun önemli bir kesimi için geçim kaynağı olması itibariyle ülkemiz açısından çok önemli bir yere sahiptir. Ulusal kalkınma ve beslenme sorunlarının çözümünde yüklendiği ekonomik fonksiyonlar ve aynı zamanda kırsal kalkınmanın öncüsü olma potansiyeline sahip olan hayvancılık sektörü, istikrarlı bir ulusal tarım hayvancılık politikası oluşturulamadığından beklenen işlevleri yerine getirememiştir. İl hayvancılığına genel olarak ilkel yöntemler egemendir ve büyük ölçüde mera hayvancılığı yapılır. Erzurum'da mera hayvancılığının en yaygın olduğu ilçeler Şenkaya, İspir, Tortum ve Olur'dur. Yaylalarda yaşam, ot zenginliği ve temiz hava bakımından çok elverişli olmakla birlikte, su ve barınma olanaklarının sınırlılığı, veteriner kontrolünden uzaklık, birlikte otlayan hayvanlar arasında hastalıkların kolayca yayılması gibi olumsuzlukları da taşımaktadır. Besi hayvancılığı, Erzurum'a şeker fabrikasının kuruluşu ile girmiştir. Şeker üretiminden arta kalan melas ve küspenin besicilikte değerlendirilmesi ahır besiciliğini özendiren bir faktör olmuştur. Son yıllarda giderek artan sayıda kültür ırkı hayvan sayısı, kırsal kalkınma destekleri besiciliğin gelişmesini sağlamış, geçmiş yıllara oranla çok daha yaygın et ve süt besiciliği yapılmasına yol açmıştır. Uzun, karlı ve sert geçen kışlara karşın Erzurum'da büyük ölçüde koyun yetiştirilir. Bölgede egemen koyun ırkı bölge koşullarına tamamen uymuş mor karamandır. Başlıca koyunculuk bölgeleri Çat, Hınıs, Tekman ve Karayazı dır. Erzurum'da hayvancılığın çok önemli bir kolu da sığır yetiştiriciliğidir. İl sığırcılığında egemen ırk Doğu Anadolu Kırmızısı olmakla birlikte kültür ırklarından montofon, hoştayn ve simenthal türü hayvanlar da yetiştirilmektedir. 102
Zengin floraya sahip olan ilde arıcılık, oldukça yaygın bir faaliyet kolu olmasına karşın geri düzeydedir. Aşkale'nin çiçek balı oldukça ünlü olmasına rağmen, modern arıcılığı çoğunlukla bölgeye yaz mevsiminde gelen Karadenizliler yapmaktadır. Su ürünleri üretiminde son yıllarda gelişme gözlenmekte, özellikle alabalık üretimi yapılmaktadır. Tortum Gölü başta olmak üzere gölleri, göletleri ve dereleri ile büyük bir potansiyel oluşturan Erzurum da kültür balıkçılığı modern anlamda işletmelerde yapılmaktadır. Erzurum da tarımsal faaliyetleri içinde hayvancılık, bitkisel üretime kıyasla, daha büyük bir yer tutmaktadır. 2001 Genel Tarım Sayımı Tarımsal İşletmeler (hanehalkı) Anketi sonucuna göre toplam 53,673 tarımsal işletmenin %87,4'ünde hem bitkisel üretim hem de hayvan yetiştiriciliği, %11.0'ında yalnız bitkisel üretim, %1.6'sında ise yalnız hayvan yetiştiriciliği yapılmaktadır. Toplam 3,676,373 dekar arazinin; %92.6'sını hem bitkisel üretim hem de hayvancılık yapan işletmeler, %7.4'ünü yalnız bitkisel üretim yapan işletmeler tasarrufunda bulundurmaktadır 2015 yılı itibarıyla ilde, 487 milyon TL lik bitkisel üretime karşılık, 2.2 milyar TL canlı hayvan değeri ve 924 milyon TL lik hayvansal ürünler üretim değeri bulunmaktadır 2.3.1.7.1. Canlı Hayvan ve Hayvansal Ürünler Üretim Değeri Erzurum, ülkenin başlıca hayvancılık bölgesi olan Kuzeydoğu Anadolu'da yer alır. Kars, Ağrı ve Erzincan'ı da içeren ve dünyanın belli başlı hayvancılık alanları arasında sayılan bölgenin, ticaret merkezi de Erzurum'dur. Türkiye hayvan varlığı içinde önemli bir yeri olan Erzurum da, nüfusun önemli bir kesimi geçimini hayvancılıktan sağlamaktadır. Türkiye nin büyük mera varlığına sahip olan Erzurum ilinde aynı zamanda yem bitkileri üretimi için de uygun bir ortam vardır. Özellikle ildeki sıcaklık ve nemin, büyükbaş hayvanların rahat ve verimli bir yaşam sürdürmelerine çok müsait bir ortam oluşturması; yağış rejimi ve topografik koşulların ortak bir sonucu olarak ilde mera ve yayla alanlarının diğer bölgelere göre daha yaygın ve verimli olması, sığır yetiştiriciliğinin maliyetler açısından önemli bir kısmını oluşturan besleme ve yemleme açısından ilk avantajlarını oluşturmaktadır. Erzurum ilinde iklim ve ekolojik koşulların bitkisel tarım üretimini sınırlaması, rakımın yüksekliği, yem bitkisi üretiminin yapılması, geniş çayır-mera alanları ve bitki florasının 103
zenginliği, doğal su kaynakları, hayvancılık kültürünün varlığı, çoğunlukla mera hayvancılığının yapılması ve hayvancılık içinde de küçükbaş hayvancılık için uygun bir zemin oluşturmaktadır. İlin yem bitkisi üretim potansiyelinin yüksek olması, maliyetlerin yüzde yetmişinin yem girdilerinden oluştuğu dikkate alınırsa hem büyükbaş hem de küçükbaş hayvancılık besi faaliyetleri açısından da uygun bir ortam oluşturmaktadır. Canlı Hayvan Üretim Değeri 2015 yılı itibarıyla Erzurum da canlı hayvan değeri 2.2 milyar TL düzeyinde olup, 73.1 milyar TL olan Türkiye canlı hayvan değerinin %3.0 ını, TRA1 Bölgesi nin (Erzurum, Erzincan, Bayburt) %73.9 unu oluşturmaktadır. İl, canlı hayvan değerinin büyüklüğü açısından 81 il içerisinde Konya, Balıkesir ve İzmir den sonra dördüncü sırada yer almaktadır. 2003-2011 döneminde sürekli artış gösteren canlı hayvanlar değeri, 2012 yılında %0.6, 2013 yılında %3.8 düşmüş sonraki yıllarda yine artış göstermiştir. 2003-2015 döneminde canlı hayvanlar üretim değeri Erzurum da 3.6, TRA1 Bölgesi nde 3.4 ve Türkiye genelinde de 4.1 kat yükselmiştir. Canlı hayvanlar değerinde 2015 te önceki yıla göre Türkiye genelinde %16.9, TRA1 Bölgesi nde %27.8 artış yaşanırken Erzurum da %24.4 artış gerçekleşmiştir. 2015 yılı itibarıyla Türkiye de kişi başına düşen canlı hayvan değeri 928 TL, TRA1 Bölgesi nde 2,902 TL iken Erzurum da 2,913 TL olmuştur. Erzurum, kişi başına canlı hayvan değerinin büyüklüğü açısından 81 il içerisinde onuncu sıradadır. 2003-2015 döneminde kişi başına canlı hayvan değerleri Türkiye de 3.5 kat, TRA1 Bölgesi nde 4.1 kat artarken Erzurum da 4.3 kat artmıştır. Erzurum da 2003-2015 döneminde, canlı hayvanlar değerindeki artış Türkiye genelinin altında, kişi başına canlı hayvanlar değerinde ise Türkiye ortalamasının üzerinde artış gerçekleşmiştir. Tablo 45: Canlı Hayvan Değeri (Milyon TL) Yıllar Türkiye (TR) TRA1 Erzurum (TRA11) TRA11/TR TRA11/TRA1 Kişi Başı Kişi Başı Kişi Başı Değer Değer Değer Pay (%) Pay (%) Değer (TL) Değer (TL) Değer (TL) 2003 14,381 208.5 697 569.1 481 553.7 3.34 68.98 2004 18,395 265.1 867 731.4 612 723.0 3.33 70.60 2005 20,919 299.8 905 788.2 634 767.3 3.03 70.04 2006 22,943 326.9 1,004 904.3 714 887.1 3.11 71.10 2007 24,666 349.4 1,053 979.6 735 936.6 2.98 69.81 2008 25,521 356.9 1,127 1,061.8 808 1,042.0 3.16 71.66 2009 28,146 387.9 1,219 1,147.8 890 1,149.3 3.16 72.98 104
2010 46,873 635.8 1,848 1,729.9 1,305 1,696.2 2.78 70.58 2011 60,077 804.0 2,414 2,250.4 1,642 2,102.4 2.73 67.99 2012 63,547 840.3 2,397 2,235.9 1,626 2,089.5 2.56 67.85 2013 57,656 752.0 2,109 1,985.2 1,541 2,009.3 2.67 73.05 2014 62,512 804.6 2,416 2,263.1 1,785 2,338.0 2.85 73.87 2015 73,102 928.4 3,087 2,901.7 2,220 2,912.7 3.04 71.93 Kaynak: TÜİK Not: 2003-2006 dönemine ilişkin kişi başına canlı hayvan değerleri hesaplanırken, 2000-2007 nüfusundan hareketle hesaplanan yıllık nüfus tahminleri kullanılmıştır. Erzurum ilinde 2015 yılında toplam 2.2 milyar değerinde canlı hayvan üretimi yapılmış olup, %84 büyükbaş, %15 i küçükbaş, %1 i ise at, eşek, katır, manda, yumurta tavuğu vb diğer hayvan türlerine aittir. Büyükbaş canlı hayvan değeri içinde en yüksek paya %63 le kültür melezi sığır sahipken, kültür ırkı sığrın payı %15 ve yerli sığırın payı %6 dır. Kuzu ve yavru keçilerin dahil olduğu küçükbaş hayvan içinde en yerli koyun koyun ağırlıklı bir yer tutmakta ve canlı hayvan değerinin %14 ünü oluşturmaktadır. Grafik 12: Canlı Hayvan Üretim Değerinin Hayvan Türlerine Göre Dağılımı (2015) Hayvansal Ürünler Üretim Değeri Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre Erzurum da 2015 yılı itibarıyla 3.63 milyar TL olarak gerçekleşen tarımsal üretim değerinin %25.4 ünü hayvansal ürünler üretim değeri oluşturmaktadır. 2011 yılından itibaren il ve bölge bazında hayvansal ürünlerden kırmızı et, beyaz et, yumurta ve deri üretim miktarları yayınlanmadığı için bu ürünlerin il ve bölge üretim değeri hesaplanamamıştır. Bu nedenle 2011 yılı ve sonrası il ve Bölge üretim değerleri, önceki yıllarla karşılaştırılmamalıdır. Bu kısıt altında Erzurum da hayvansal üretimin gelişimi incelendiğinde 20003-201 döneminde hayvansal ürünler üretiminin %154.8, 2011-105
2015 döneminde %84.8 oranında arttığı görülmektedir. Türkiye genelinde hayvansal ürünler üretimi değeri 2003-2010 döneminde %183.6, 2011-2015 döneminde %30.8 oranında artış göstermiştir. 2015 yılı itibarıyla Erzurum da gerçekleşen 923.6 milyon TL lik hayvansal ürünler üretim değeri, Türkiye genelinin %1.7 sini oluştururken, hayvansal ürünler üretim değerinin büyüklüğü açısından 81 il içerisinde dördüncü sırada yer almaktadır. Hayvansal ürünler üretiminde kişi başına düşen değerler incelendiğinde, hayvansal ürünlerden kırmızı et, beyaz et, yumurta ve deri üretim değerlerinin il ve bölge bazında gerek hesaplara dahil edildiği 2011 öncesi gerekse dahil edilmediği 2010 sonrası yıllarda Türkiye ortalamasının çok üzerinde olduğu görülmektedir. 2003 yılında 453 TL olan Erzurum da kişi başına düşen hayvansal ürünler üretim değeri 2003-2010 döneminde %187.8 oranında artarken, aynı dönemde TRA1 Bölgesi nde %198, Türkiye genelinde ise %165.4 artış gerçekleşmiştir. Hesaplama yöntemi değişikliğinden sonraki (2011-2015) artış oranı Erzurum da %89.3, TRA1 Bölgesi nde %79.8 ve Türkiye de %30.8 olmuştur. 2015 yılı değerleri itibarıyla hayvansal ürünler üretim değeri açısından 81 il içerisinde dördüncü sırada yer alan Erzurum, kişi başına düşen hayvansal ürünler üretim değeri açısından ise yedinci sırada bulunmaktadır. Tablo 46: Hayvansal Ürünler Üretim Değeri Türkiye (TR) TRA1 Bölgesi Erzurum (TRA11) Pay (%) Yıllar Milyon Kişi Başı Milyon Kişi Başı Milyon Kişi Başı TL TL TL TL TL TL TRA11/TR TRA11/TRA1 2003 13,443 195 519 423 394 453 2.93 75.90 2004 15,574 224 475 401 331 391 2.13 69.65 2005 16,506 237 473 412 326 395 1.98 68.92 2006 18,898 269 510 459 347 430 1.83 67.89 2007 22,922 325 517 481 353 449 1.54 68.23 2008 23,817 333 589 555 421 543 1.77 71.49 2009 26,611 367 648 611 470 607 1.77 72.45 2010 38,128 517 1,348 1,262 1,003 1,304 2.63 74.42 2011 42,572 570 701 654 500 640 1.17 71.29 2012 49,322 652 833 777 559 719 1.13 67.18 2013 40,459 528 917 863 694 905 1.71 75.69 2014 44,333 571 968 906 753 987 1.70 77.83 2015 55,671 707 1,250 1,175 924 1,212 1.66 73.87 Kaynak: TÜİK Not1: 2011 yılından itibaren hayvansal ürünlerden kırmızı et, beyaz et, yumurta ve deri üretim miktarları il ve bölge bazında olmadığı için bu ürünlerin il ve bölge üretim değeri hesaplanamamıştır. Bu nedenle 2011 yılı ve sonrası il ve bölge üretim değerleri, önceki yıllarla karşılaştırılmamalıdır. Not2: 2003-2007 dönemine ilişkin kişi başına hayvansal ürünler üretim değerleri hesaplanırken, 2000-2007 yılları arası nüfus; üssel trend yöntemiyle hesaplanan nüfus tahminleri dikkate alınmıştır. 106
Erzurum ilinde 2015 yılında toplam 923.6. milyon TL değerinde hayvansal ürünler üretimi yapılmış olup, bunun %89.2 sini inek sütü oluşturmaktadır. Arıcılık ve bal üretimi açısından büyük bir potansiyeli olan Erzurum ilinin bunu yeterince değerlendiremediği ve hayvansal ürünler üretim değerinin ancak %4.9 unu balın oluşturduğu görülmektedir. İlde üretilen koyun sütünün il hayvansal ürünler üretim değeri içindeki payı ise %4.5 dir. Diğer ürünlerin (balmumu %0.1), Keçi sütü %0.8, manda sütü %0.1, yapağı %0.4) payı ise %1 in altında olup önemsiz düzeylerdedir. Grafik 13: Hayvansal Ürünler Üretim Değerinin Dağılımı (2015) 2.3.1.7.2. Canlı Hayvan Varlığı ve Hayvansal Ürünler Üretimi Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvan Varlığı İl toplam alanının %32 si platolardan oluşmuştur. Bu platolar üzerinde hayvancılık faaliyetleri için son derece uygun olan geniş yaylalar bulunur. Erzurum il alanının yaklaşık %12'sini kaplayan bu yaylalar, hayvancılık etkinlikleri açısından oldukça önemlidir. İlde bulunan başlıca yaylalar, Tekman Yaylası ile iç sıradağlar üzerindeki yaylalardır. Erzurum un batısında Tuzla Vadisi ni kuzeyden ve güneyden kuşatan dağlar üzerinde geniş düzlükler olup, bu yüksek düzlükler iklim, toprak yapsı ve bitki örtüsüyle yüksek bir otlatma potansiyeline sahiptir. Bu düzlüklerin üzerinde yeralan yaylalar otlak olarak kullanılır. Yaz aylarında, yağan düzenli yağmurlar nedeniyle yaylaların her yerinde zengin bir vejetasyon bulunur. Bu sahalarda ot formasyonları daha uzun boylu, her zaman yeşilliğini koruyan bir örtü 107
şeklindedir. Mera hayvancılığının hakim olduğu yörede, platolar, yayla otlatmacılığı ve yaylacılık bakımından oldukça önemli bir potansiyeldir. İl toplam arazi varlığının %62.9 u çayır ve meralardan oluşmaktadır. 2015 yılı itibariyle Erzurum ilinde 640,817 büyükbaş ve 790,467 küçükbaş mevcuttur. Erzurum hayvan varlığı içerisinde ağırlıklı olarak, büyükbaş hayvanlardan sığır kültür melezi, küçükbaş hayvanlardan ise koyun (yerli) bulunmaktadır. Nitekim 2015 yılı il sığır mevcudunun yaklaşık olarak %78.1 i kültür melezi, %13.2 si kültür, %8.4 ü de yerli ırk sığırdan, küçükbaş mevcudunun %88.2 si yerli ırk koyun, %11.8 i kıl keçiden oluşmaktadır. İlde büyükbaş hayvan varlığı içinde mandanın payı %0.25 olup, küçükbaş hayvanlardan merinos ırkı koyun ve tiftik keçi bulunmamaktadır. Türkiye genelinde ise küçükbaş hayvanlardan ilde olduğu gibi yerli ırk koyun(%69.9) yetiştiriciliği ön plana çıkarken onu kıl keçi (%24.3) izlemekte, büyübaş hayvanlarda ise kültür (%45.2) ırkı sığır ilk sırada yer alırken onu kültür melezi sığır (%40.6) ve yerli ırk sığır (%13.3) izlemektedir. Türkiye deki büyükbaş hayvan varlığının %4.54 ü, küçükbaş hayvan varlığının %1.89 u Erzurum ilinde bulunmaktadır. Erzurum ili hayvan varlığının sayısal olarak ve cins itibariyle tarihsel gelişimi incelendiğinde; büyükbaş hayvancılıkta yerli ırktan kültür melezine doğru bir kayış olduğu gözlenmekte, küçükbaş ta ise koyun keçi dağılımında keçi lehine küçük bir değişiklik olduğu gözlenmektedir. 2003-2015 döneminde ilde büyükbaş toplam hayvan varlığı %22.3 artmış, küçükbaş toplam hayvan varlığı ise %3.6 azalmıştır. Aynı dönemde TRA1 (Erzurum, Erzincan, Bayburt) bölgesinde büyükbaş hayvan varlığı %20.4, küçükbaş hayvan varlığı %1.9 ; Türkiye genelinde büyükbaş hayvan varlığı %42.7, küçükbaş hayvan varlığı %30.2 artmıştır. Erzurum hayvan varlığının Türkiye içindeki payı hem büyübaşta hem de küçükbaşta gerilemiştir. 2003 yılında Türkiye toplam hayvan varlığının %5.30 u Erzurum da iken 2015 yılında %4.54 e, Türkiye küçükbaş hayvan varlığının 2003 te %2.55 i ilde iken 2015 yılında %1.89 a düşmüştür. İl, TRA1 ve Türkiye hayvan varlığınının türler itibariyle 2003-2015 dönemi gelişimi aşağıdaki tabloda verilmiştir. 108
Tablo 47: Erzurum Hayvan Varlığı (1000 Adet) 2003 2005 2007 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Büyükbaş Türkiye Manda 113 105 85 87 85 98 107 118 122 134 18.0 Sığır (Kültür) 1,941 2,355 3,296 3,724 4,198 4,837 5,679 5,954 6,179 6,385 229.1 Sığır(Melez) 4,285 4,538 4,465 4,406 4,707 5,121 5,776 6,112 6,061 5,734 33.8 Sığır(Yerli) 3,563 3,633 3,276 2,594 2,465 2,429 2,459 2,348 1,983 1,875-47.4 Büyükbaş 9,901 10,631 11,121 10,811 11,455 12,484 14,022 14,533 14,345 14,128 42.7 TRA1 Manda 4 3 2 2 2 3 3 3 4 5 24.2 Sığır (Kültür) 45 44 46 64 78 84 107 112 121 134 195.3 Sığır(Melez) 289 275 324 437 437 501 567 644 630 620 114.4 Sığır(Yerli) 345 359 340 171 164 151 126 84 70 64-81.5 Büyükbaş 683 682 712 674 681 739 803 843 824 822 20.4 Erzurum Manda 2 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1.0 Sığır (Kültür) 17 16 17 36 47 52 68 76 82 85 388.2 Sığır(Melez) 191 178 218 342 344 404 448 527 517 501 162.0 Sığır(Yerli) 314 335 321 153 146 131 108 67 56 54-82.8 Büyükbaş 525 530 557 532 538 588 625 671 656 642 22.3 TRA11/TR 5.30 4.99 5.01 4.93 4.70 4.71 4.46 4.61 4.57 4.54 TRA11/TRA1 76.81 77.78 78.15 79.00 78.95 79.61 77.87 79.59 79.60 78.05 Küçükbaş Türkiye Keçi(Kıl) 6,516 6,284 6,095 4,981 6,141 7,127 8,199 9,059 10,167 10,210 56.7 Keçi(Tiftik) 256 233 191 147 153 151 158 166 178 206-19.5 Koyun (Yerli) 24,689 24,552 24,491 20,722 22,003 23,811 25,893 27,485 29,034 29,302 18.7 Koyun(Merinos) 742 752 971 1,028 1,086 1,221 1,533 1,799 2,106 2,206 197.1 Küçükbaş 32,203 31,822 31,749 26,878 29,383 32,310 35,783 38,510 41,485 41,924 30.2 TRA1 Keçi(Kıl) 128 122 108 73 69 84 101 107 134 143 11.5 Keçi(Tiftik) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Koyun (Yerli) 1,138 1,109 1,021 625 722 793 810 893 952 1,145 0.6 Koyun(Merinos) 0 0 0 0 0 0 0 0 3 3 996.5 Küçükbaş 1,267 1,231 1,130 698 791 877 912 1,001 1,089 1,291 1.9 Erzurum Keçi(Kıl) 86 84 76 44 39 48 60 64 84 93 8.2 Keçi(Tiftik) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Koyun (Yerli) 734 735 684 359 457 514 514 565 633 698-5.0 Koyun(Merinos) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Küçükbaş 820 819 760 403 496 562 574 629 718 790-3.6 TRA11/TR 2.55 2.57 2.39 1.50 1.69 1.74 1.60 1.63 1.73 1.89 TRA11/TRA1 64.74 66.54 67.28 57.67 62.75 64.13 62.96 62.87 65.90 61.24 Kaynak: TUİK Değ. (%) 109
Erzurum büyükbaş hayvan varlığı içinde sığır ağırlıklı bir yer tutmakta olup, en çok melez ve kültür ırkı yetiştirilmektedir. 2015 yılı verilerine göre ilde toplam 642 bin baş sığır bulunmaktadır. İl sığır mevcudunun yaklaşık olarak 501 bini melez, 85 bini kültür, 54 bini yerli ırk sığır ve bin beşyüzü mandadan oluşmaktadır. 2015 yılında ilde yaklaşık 790 bin küçükbaş hayvan bulunmakta olup, bunun 697 bini yerli ırk koyun 93 bini kıl keçidir. Aşağıdaki grafikte Erzurum ili büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığının dağılımı görülebilir. Grafik 14: Erzurum Hayvan Varlığının Türlerine Göre Dağılımı (2015) Toplam sığır varlığı bakımından ilk sırada Horasan ilçesi yer almakta olup, 60,335 sığırla il toplam sığır varlığı içinde %9.4 pay almaktadır. Bu ilçeyi il sığır varlığı içindeki payı %7.7 olan Tekman (49,688 sığır) ilçesi takip etmektedir. İl sığır varlığı içindeki payları bakımından %7.7 paya sahip olan Pasinler (49,576 sığır), %7.2 paya sahip olan Karayazı (46,172 sığır), %6,8 paya sahip olan Şenkaya(43,428 sığır), %6,2 paya sahip olan Köprüköy (39,675) ve %6.2 paya sahip olan Çat (39,660 sığır) ilçeleri önem arzeden diğer ilçelerdir. Erzurum ili Uzundere ve Olur ilçesi dikkate alınmazsa büyükbaş hayvan varlığı diğer tüm ilçelerin herbirinde on binin üzerinde sayılarla dağılmıştır. İlçe nüfusları dikkate alındığında hemen hemen tüm ilçelerde büyükbaş hayvan yetiştiriciliğinin yaygın olarak yapıldığı görülmektedir.erzurum sığır varlığı içinde payı en az olan ilçeler ise Uzundere 1,890 sığır varlığıyla %0.3 ve 5,040 sığır varlığıyla %0.8 paya sahip olan Uzundere ilçeleridir. İlçelerin büyükbaş hayvan varlığının ırksal dağılımı incelendiğinde; Kültür ırkı sığırda ilk üç sırayı %10.1 payla Aşkale, %10.0 payla Pasinler ve %8.8 payla Horasan ilçelerinin, en az paya sahip üç ilçenin ise %0.1 payla Uzundere, %0.3 payla Olur, %0.7 payla Pazaryolu ilçelerinin yer aldığı görülmektedir. İl hayvan varlığının önemli bir kısmını oluşturan kültür melezi sığırda 110
ilk dört sırayı %9.4 payla Horasan, %7.7 payla Pasinler, %7.6 payla Tekman ve %7.4 payla Şenkaya ilçeleri paylaşmaktadır. İl kültür melezi sığır içindeki payları bakımından son sıraları yine Son sıralarda ise yine Uzundere (%0.3) ve Pazaryolu (%0.8) ilçeleridir. Yerli sığır varlığı içinde en büyük pay %13.8 le Karayazı ilçesine ait olup bu ilçeyi %13.1 payla Köprüköy, %10.2 payla Horasan ilçesi takip etmektedir. Horasan, Pasinler Tekman ve Karayazı ilçeleri büyükbaş hayvan varlığı açısından il içinde ağırlığı olan ilçeler olup aynı zamanda et ve süt verimi daha yüksek olan kültür ve kültür melezi ırklarda ilk sıralarda yer almaktadır. Bu ilçeler büyükbaş hayvancılık faaliyetlerinde gelişmiş ilçelerdir. Erzurum un tüm ilçelerinde büyükbaş hayvanın yanısıra küçükbaş hayvan yetiştiriciliği de yapılmaktadır. İldeki küçükbaş hayvanlar koyun (yerli) ve keçiden (kıl) oluşmakta, Türkiye genelinde bulunan merinos koyun ve tiftik keçi yetişriciliği lde yapılmamamaktadır. İldeki toplam küçükbaş hayvan varlığının %64 ü; Tekman (%17.8), Çat (%12.2), Karaçoban (%11.8), Karayazı (%11.7) ve Hınıs (%10.5) ilçelerinde bulunmaktadır. Koyun (yerli) yetiştirciliğinde %19.0 payla Tekman ilçesi ilk sırada yer alırken, Çat ilçesi %12.4 payla onu takip etmektedir. Koyun varlığı açısından önemli oranda paylara sahip diğer ilçeler Karayazı (%11.9), Karaçoban (%11.0) ve Hınıs (%9.6) ilçeleridir. Keçi yetiştiriciliğinde Karaçoban ilçesi %17.9 payla çıkmakta, onu Hınıs (17.8), Çat (%10.6) ve Uzundere (%9.) ilçeleri takip etmektedir. İl küçükbaş hayvan yetiştiriciliği içerisinde hâkim ve yaygın olan koyun ırkı Morkaraman ve keçi ırkı ise kıl keçisidir. İlin toplam koyun varlığının Morkaraman ırkı % 83 ünü, Akkaraman ırkı %13 ünü, Hemşin ırkı % 2 sini ve % 2 sini de diğer ırklar oluşturmaktadır. İlin keçi varlığı olarak da yaklaşık % 94 ü kıl keçisi, % 4 ü İspir Keçisi ve % 2 side diğer keçi ırklarından oluşmuştur (Anonim, 2015). 5 Erzurum ili de dahil olmak üzere kuzeydoğu anadolu bölgesi, yurdun diğer kesimlerinde besi materyali olarak kullanılan genç sığırların kaynağını teşkil eden bir yöredir. Başta batıdaki büyük şehirler olmak üzere Türkiye'nin muhtelif illerine et üretiminde kullanılmak üzere genç canlı hayvanlar Erzurum dan diğer bölgelere taşınmaktadır. Aslında, besi yemini oluşturan kaba ve kesif yemin kaynağı durumunda olan il ve bölgede, söz konusu canlı hayvan akışını 5 Erzurum İli Muhtemel Tarımsal Yatırım Alanları Rehberi, KUDAKA, Erzurum, Ocak 2016 111
önleyici ve Erzurum'da besisini aldıktan sonra batıdaki büyük et tüketim merkezlerine canlı hayvan yerine karkas (kemikli sığır eti gövdeleri) gönderilmesi taşıma ve yem maliyetleri başta olmak üzere pek çok açıdan çok daha ekonomik, karlı ve avantajlı bir uygulama olacaktır. Bölgedeki meraların kalite ve kantitesininde üstünlüğü ve bunun yörede üretilen etin kalitesine olan pozitif yansımaları da üretilen etin kar marjını yükseltebilecektir. Erzurum da her yönüyle avantajlı olan hayvancılık faaliyetleri, özellikle yem bitkisini de kendisi üretecek entegre büyük işletmeler olarak kurulacak tesislerde yapılırsa, önemli ve kârlı bir yatırım olacaktır. Entegre tesislerde et/süt işleme tesislerinin de kurulması hayvancılıktaki katma değerin tamamının içerde kalmasını sağlayacaktır. Erzurum ili büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığının ilçeler itibariyle dağılımı Tablo 48 de verilmiştir. Tablo 48: Erzurum Hayvan Varlığı İlçelere Dağılımı(2015, Adet) İlçe Adı Keçi(Kıl) Koyun Küçükbaş İlçenin Sığır Sığır Sığır Büyükbaş İlçenin Manda (Yerli) Toplam Payı(%) (Kültür) (Melez) (Yerli) Toplam Payı(%) Aşkale 1,659 21,576 23,235 2,94 27 8,607 22,245 1,450 32,329 5.04 Aziziye 815 12,678 13,493 1,71 451 3,780 31,600 1,077 36,908 5.75 Çat 10,500 86,185 96,685 12,23 6,930 31,638 1,092 39,660 6.18 Hınıs 16,543 66,710 83,253 10,53 120 4,647 31,022 3,088 38,877 6.06 Horasan 2,675 25,329 28,004 3,54 7,462 47,347 5,526 60,335 9.40 İspir 4,274 8,073 12,347 1,56 4,523 13,051 900 18,474 2.88 Karaçoban 16,650 76,700 93,350 11,81 257 4,360 24,460 2,950 32,027 4.99 Karayazı 9,877 82,993 92,870 11,75 5,189 33,510 7,473 46,172 7.19 Köprüköy 1,733 38,563 40,296 5,10 5,275 27,325 7,075 39,675 6.18 Narman 526 3,865 4,391 0,56 3 5,858 20,674 1,754 28,289 4.41 Oltu 1,980 17,771 19,751 2,50 15 2,200 17,563 1,192 20,970 3.27 Olur 1,510 7,255 8,765 1,11 4 213 11,205 2,332 13,754 2.14 Palandöken 795 10,180 10,975 1,39 241 2,569 19,313 2,195 24,318 3.79 Pasinler 1,525 28,059 29,584 3,74 180 8,463 38,564 2,369 49,576 7.72 Pazaryolu 146 4,951 5,097 0,64 592 3,967 481 5,040 0.79 Şenkaya 3,175 42,330 45,505 5,76 4 1,724 37,140 4,560 43,428 6.77 Tekman 7,556 132,847 140,403 17,76 6,463 38,134 5,091 49,688 7.74 Tortum 1,359 10,875 12,234 1,55 1,538 22,616 1,568 25,722 4.01 Uzundere 8,380 8,048 16,428 2,08 91 1,621 178 1,890 0.29 Yakutiye 1,250 12,551 13,801 1,75 289 4,320 28,210 1,860 34,679 5.40 Toplam 92,928 697,539 790,467 1,591 84,804 501,205 54,211 641,811 Kaynak:TUİK Kümes Hayvanları Varlığı Erzurum da kümes hayvanları yetiştiriciliği önemsiz düzeylerdedir. İlde az miktarda hindi, kaz ve ördek bulunmakta, et tavuğu yetiştiriciliği ise son yıllarda tamamen sona ermiştir. 112
Ekonomik faaliyet olarak addedilebilecek sadece yumurta tavukçuluğu faaaliyeti yapılmaktadır. Yumurta tavukçuluğu da ilin potansiyeline göre çok düşük düzeylerdedir. Erzurum 2015 yılında sahip olduğu 237 bin baş kümes hayvanı ile 316 milyon baş olan Türkiye toplamından onbinde yedi gibi çok düşük bir pay almaktadır. TRA1 Bölgesi içinde il kümes hayvan varlığının payı ise %30.3 tür. Aşağıdaki tabloda Erzurum, TRA1 Bölgesi ve Türkiye kümes hayvanları varlığının yıllar itibariyle gelişimi görülebilir. Tablo 49: Kümes Hayvanı Varlığı (1000 Adet) Türkiye 2003 2005 2008 2009 2011 2012 2013 2014 2015 Et Tavuğu 217,133 257,221 180,916 163,469 158,917 169,034 177,433 199,976 213,658 Hindi 3,994 3,697 3,230 2,755 2,563 2,761 2,925 2,990 2,828 Kaz 1,337 1,067 1,063 945 680 676 755 912 851 Ördek 811 656 470 413 382 357 368 400 398 Yumurta Tavuğu 60,400 60,276 63,365 66,500 78,957 84,677 88,721 93,751 98,597 Toplam 283,674 322,917 249,044 234,082 241,499 257,505 270,202 298,030 316,332 TRA1 Et Tavuğu 188 820 950 131 0 0 0 60 0 Hindi 78 61 38 34 33 34 32 18 18 Kaz 53 33 30 25 21 21 22 16 16 Ördek 13 7 8 7 6 7 9 9 9 Yumurta Tavuğu 769 615 490 542 637 751 779 696 739 Toplam 1,101 1,536 1,516 739 697 813 842 800 782 Erzurum Et Tavuğu 68 88 157 11 0 0 0 0 0 Hindi 26 19 18 16 15 15 13 13 13 Kaz 42 23 18 16 12 13 14 14 14 Ördek 9 4 5 5 4 4 6 7 7 Yumurta Tavuğu 352 253 193 207 203 194 212 150 204 Toplam 498 387 392 255 234 227 246 183 237 TRA11/TR Et Tavuğu 0.03 0.03 0.09 0.01 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 Hindi 0.65 0.52 0.56 0.57 0.58 0.54 0.44 0.43 0.45 Kaz 3.17 2.14 1.69 1.74 1.81 1.97 1.87 1.52 1.61 Ördek 1.09 0.54 1.10 1.32 1.13 1.23 1.69 1.69 1.66 Yumurta Tavuğu 0.58 0.42 0.31 0.31 0.26 0.23 0.24 0.16 0.21 Toplam 0.18 0.12 0.16 0.11 0.10 0.09 0.09 0.06 0.07 TRA11/TRA1 Et Tavuğu 36.44 10.73 16.51 8.38 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 Hindi 33.38 31.88 47.29 45.79 45.05 44.28 40.99 69.31 71.52 Kaz 80.09 69.16 60.28 65.69 58.13 63.15 63.32 86.10 87.98 Ördek 67.37 52.97 67.28 74.03 67.62 61.24 69.55 72.57 71.16 Yumurta Tavuğu 45.81 41.13 39.46 38.17 31.87 25.84 27.27 21.50 27.54 Toplam 45.23 25.17 25.82 34.53 33.62 27.89 29.19 22.88 30.27 Kaynak: TÜİK 113
Erzurum kümes hayvanları varlığının ilçelere göre dağılımı incelendiğinde Yakutiye ve Karaçoban ilçelerinin öne çıktığı görülmektedir. Tablo 50: Kümes Hayvanı Varlığının İlçelere Göre Dağılımı (Adet, 2015) İlçe Hindi Kaz Ördek Yumurta Tavuğu Toplam İlçe Payı (%) Aşkale 440 360 390 1,900 3,090 1.31 Aziziye(Ilıca) 785 640 500 11,375 13,300 5.62 Çat 510 521 275 3,903 5,209 2.20 Hınıs 736 762 133 3,380 5,011 2.12 Horasan 1,450 146 95 10,409 12,100 5.11 İspir 50 8,925 8,975 3.79 Karaçoban 2,500 3,500 3,150 17,150 26,300 11.11 Karayazı 2,417 1,598 565 7,215 11,795 4.98 Köprüköy 235 567 455 1,360 2,617 1.11 Narman 83 323 141 14,102 14,649 6.19 Oltu 180 80 40 12,000 12,300 5.20 Olur 70 60 4,000 4,130 1.74 Palandöken 70 25 4,600 4,695 1.98 Pasinler 740 613 109 10,121 11,583 4.89 Pazaryolu 7 5 1,685 1,697 0.72 Şenkaya 1,100 160 80 12,500 13,840 5.85 Tekman 727 3,307 302 5,099 9,435 3.99 Tortum 15 35 85 6,150 6,285 2.65 Uzundere 40 45 51 2,700 2,836 1.20 Yakutiye 750 900 250 65,000 66,900 28.26 Genel Toplam 12,855 13,697 6,621 203,574 236,747 100.00 Kaynak: TUİK Arıcılık Faaliyetleri Erzurum genel olarak yüksek bir topoğrafik yapıya sahip olup, arıcılık açısından oldukça yüksek bir potansiyele sahiptir. Güney ilçeleri korunga, taş yoncası ve üçgüller gibi yüksek miktarda nektar salgılayan bitki örtüleri ile kaplıdır. Kuzey ilçeleri ise sebzeciliğin ve meyveciliğin yaygın bir şekilde yapıldığı mikroklima alanlarıdır. Bölgede arıcılığı olumsuz yönde etkileyecek bir tarımsal ilaçlama faaliyeti yapılmamaktadır. Yörede arıcılık yaygın bir şekilde Kafkas ırkı ve onun bölgeye adapte olmuş değişik ekotipleri ile yapılmaktadır. Doğu Anadolu Bölgesi özellikle de Erzurum, yaz aylarında arı konaklatılan önemli bir merkez konumundadır. Yörede tarımsal amaçlı ilaçlama, gübreleme, sanayi atıkları ve diğer kimyasal kirleticilerin yok denecek kadar az olması ve gezginci arıcılıktan çok sabit arıcılık yapılması elde edilen balın kendine has bir aroma ve tada sahip olmasını sağlıyor olması arıcılar için Erzurum u cazip duruma getirmektedir. 114
İklim şartlarının ve yapılan tarımsal faaliyetin yapısı nedeniyle arıcılığa çok uygun olan Erzurum ili her yıl yaz aylarında Türkiye nin dört bir tarafından gelen göçer arıcıların uğrak yeri olmaktadır. Erzurum, sahip olduğu zengin bitki örtüsü nedeniyle arıcılık açısından oldukça yüksek bir potansiyel barındırmaktadır. İldeki arı kovanı sayısı, Türkiye deki toplam arı kovanı sayısının %1.6 sını oluştururken, toplam bal üretiminin de %1.4 ünü karşılamaktadır. Tablo 51: Arıcılık Faaliyetleri Türkiye 2003 2005 2007 2010 2012 2013 2014 2015 İşletme Sayısı 22.110 22.550 21.560 20.845 21.307 79.934 81.108 83.467 Toplam Kovan 4,288,853 4,590,013 4,825,596 5,602,669 6,348,009 6,641,348 7,082,732 7,709,636 Bal Üretimi 69,540 82,336 73,935 81,115 89,162 94,694 103,525 107,665 Balmumu Üret. 3,130 4,178 3,837 4,148 4,222 4,241 4,053 4,750 TRA1 İşletme Sayısı 1,162 1,168 1,146 965 1,007 3,904 4,203 3,866 Toplam Kovan 179,961 190,415 181,495 217,120 221,572 231,007 242,931 258,328 Bal Üretimi 2,741.85 3,067.89 3,124.02 3,788.97 2,569.93 2,737.91 2,704.35 3,426.83 Balmumu Üret. 109.98 116.32 150.12 234.51 133.18 134.54 109.83 104.50 Erzurum İşletme Sayısı 560 570 534 508 579 2,053 2,045 1,909 Toplam Kovan 83,710 91,620 88,290 110,140 119,780 119,360 119,910 125,380 Bal Üretimi 1,118.42 1,468.16 1,317.22 2,048.17 1,186.25 1,328.50 1,244.49 1,473.47 Balmumu Üret. 56.03 51.88 80.76 129.57 62.77 64.00 61.91 65.12 TRA11/TR İşletme Sayısı 2.5 2.5 2.5 2.4 2.7 2.6 2.5 2.3 Toplam Kovan 2.0 2.0 1.8 2.0 1.9 1.8 1.7 1.6 Bal Üretimi 1.6 1.8 1.8 2.5 1.3 1.4 1.2 1.4 Balmumu Üret. 1.8 1.2 2.1 3.1 1.5 1.5 1.5 1.4 TRA11/TRA1 İşletme Sayısı 48.2 48.8 46.6 52.6 57.5 52.6 48.7 49.4 Toplam Kovan 46.5 48.1 48.6 50.7 54.1 51.7 49.4 48.5 Bal Üretimi 40.8 47.9 42.2 54.1 46.2 48.5 46.0 43.0 Balmumu Üret. 50.9 44.6 53.8 55.3 47.1 47.6 56.4 62.3 Not: 2013 yılından itibaren köy sayısı işletme sayısı olarak değiştirilmiştir. Kaynak: TÜİK Erzurum da arıcılık potansiyelinin çok altında faaliyet yapılmaktadır. 2015 yılı itibarıyla toplam bal üretiminin %15.27 si Çat ilçesinde, %13.11 i Şenkaya, %8.1 i Karayazı, %7 si de İspir ilçesinde bulunmaktadır. İldeki kovanların tamamına yakın bölümü (%97.1) yeni kovanlardan oluşmaktadır. Erzurum da kovan başına ortalama 11.8 kg bal elde edilmektedir. Türkiye ortalaması 14.0 kg olduğu düşünülürse, ilde verimliliğin düşük olduğu görülmektedir. Sağılan, Kesilen Hayvan Sayısı ile Et ve Süt Üretimi Erzurum hayvansal ürünler üretimi incelendiğinde; 2015 yılı itibarıyla ilde 730,911 ton süt üretildiği ve süt üretiminin yaklaşık olarak %96 sının büyükbaş hayvanlardan elde edildiği 115
görülmektedir. İlde üretilen süt miktarı, Türkiye toplam süt üretiminin %3.9 unu, TRA1 Bölgesi toplam süt üretiminin %75.7 sini oluşturmaktadır. İl, süt üretim miktarı ile 81 il içinde Konya, İzmir ve Balıkesir den sonra dördüncü sırada bulunmaktadır. Erzurum daki süt üretiminin %76 sı melez sığır ırkından elde edilirken, %16 sı kültür sığırından elde edilmektedir. Yerli sığır ırkının payı ise ancak %3.8 dir. Koyundan elde edilen sütün ildeki süt üretiminden aldığı pay %3.7 iken keçi sütünün payı %0.6 dır. Türkiye de 2008 yılına kadar üretimi düşen, ancak 2008 yılından itibaren üretimini her yıl artıran manda sütü üretiminde 2015 yılı üretim miktarı 62,761 tondur. Erzurum da az da olsa manda yetiştriciliği yapılmakta olup, bunlardan 2015 yılında 586 ton süt elde edilmiştir. Süt üretiminde hayvan başına verim düzeyi incelendiğinde, Erzurum da büyükbaş hayvanlarda süt veriminin Türkiye ortalamalarına yakın değerler aldığı görülmektedir. Süt verimi kültür ırkı sığırda Türkiye ortalamasının altında kalırken melez ırk sığırda Türkiye ortalama süt veriminin üzerindedir. Buradan da melezlemenin yöre koşullarına uygun tür üretiminde etkili olduğu anlaşılmaktadır. Küçükbaş hayvanlardan keçi sütünde verim, Türkiye ortalaması civarında iken koyun sütünde verim Türkiye ortalamasının altında kalmaktadır. Erzurum ve Türkiye de türlerine göre süt üretimi ve hayvan başına verim düzeyleri aşağıda verilmektedir. Tablo 52: Süt Üretimi ve Hayvan Başına Verim (2015) Hayvan Türü Sağılan Hayvan Sayısı Süt Üretim (Ton) Verim (kg) Türkiye TRA1 Erzurum Türkiye TRA1 Erzurum Türkiye TRA1 Erzurum Manda 62,999 1,905 604 62,761 1,988 586 996 1,044 970 Sığır (Kültür) 2,500,880 50,456 31,101 9,672,573 186,858 115,508 3,868 3,703 3,714 Sığır(Melez) 2,314,061 241,546 190,951 6,315,366 692,626 555,667 2,729 2,867 2,910 Sığır(Yerli) 720,833 25,663 21,058 945,581 33,620 27,544 1,312 1,310 1,308 Keçi(Kıl) 4,483,672 66,177 39,508 477,824 6,927 4,266 107 105 108 Keçi(Tiftik) 94,822 15 3,350 0,30 35 20 Koyun (Yerli) 14,348,611 604,149 364,489 1,129,237 44,060 27,336 79 73 75 Koyun(Merinos) 1,014,316 1,596 47,990 76 47 48 Kaynak: TÜİK Süt üretimi ilçeler açısından incelendiğinde; toplam süt üretimi içindeki payı bakımından ilk sırada Horasan ilçesi yer almakta olup, il toplam süt üretiminden %8.34 pay almaktadır. Bu ilçeyi, payı %7.46 olan Karayazı ilçesi takip etmektedir. İl toplam süt üretimi içindeki payları 116
bakımından %7.39 paya sahip olan Hınıs, %7.39 paya sahip olan Pasinler, %7.33 paya sahip olan Çat, %6,88 paya sahip olan Şenkaya ve %6.02 paya sahip olan Aziziye ilçeleri önem arzeden diğer ilçelerdir. Erzurum süt üretimi en az olan ilçeler ise Uzundere (%0.44), Pazaryolu (%0.85) ve Olur (%1.75) ilçeleridir. Erzurum ili süt üretiminin hayvan türlerine göre dağılımına bakıldığında; büyükbaş hayvan sütünde ilk dört sırayı Horasan (%8.55), Pasinler (%7.52), Hınıs (%7.29) ve Karayazı (%726) ilçelerinin, en az paya sahip dört ilçenin ise %0.33 payla Uzundere, %0.86 payla Pazaryolu, %1.79 payla Olur, %2.91 payla İspir ilçelerinin yer aldığı görülmektedir. İl hayvan varlığının önemli bir kısmını oluşturan kültür melezi sığırda ilk dört sırayı %9.4 payla Horasan, %7.7 payla Pasinler, %7.6 payla Tekman ve %7.4 payla Şenkaya ilçeleri paylaşmaktadır. İlde üretilen toplam keçi sütü 4,276 ton olup, bunun %76 sı Karaçoban, Çat, Hınıs, Uzundere, Tekman ve Karayazı ilçeleri tarafından üretilmektedir. İl koyun sütünde üretimin %18.58 ini üreten Tekman ilçesi öne çıkarken, Karayazı (%12.51), Karaçoban (%11.53) ve Çat (%7.13) koyun sütü üretiminde söz sahibi olan diğer ilçelerdir. İlçelere göre süt üretiminin dağılımı Tablo 53 de verilmektedir. Tablo 53: Süt Üretiminin İlçelere ve Hayvan Türüne Göre Dağılımı (2015) İlçe Keçi (Kıl) Koyun (Yerli) Manda Sığır (Kültür) Sığır (Melez) Sığır (Yerli) Toplam Payı (%) Aşkale 83 947 10 9,217 30,333 576 41,164 5.63 Aziziye(Ilıca) 34 739 185 4,085 38,412 576 44,031 6.02 Çat 632 3,094 8,965 39,762 1,121 53,573 7.33 Hınıs 522 2,553 50 7,798 41,569 1,547 54,040 7.39 Horasan 122 1,064 9,805 47,577 2,411 60,979 8.34 İspir 158 272 6,118 13,849 388 20,785 2.84 Karaçoban 787 3,151 85 5,393 23,431 1,381 34,228 4.68 Karayazı 367 3,420 10,178 36,824 3,757 54,546 7.46 Köprüköy 63 1,644 9,106 27,016 2,820 40,649 5.56 Narman 35 218 2 8,808 24,353 929 34,346 4.70 Oltu 92 736 10 3,922 23,598 704 29,062 3.98 Olur 48 248 2 507 10,499 1,496 12,800 1.75 Palandöken 14 334 74 3,595 19,974 1,030 25,021 3.42 Pasinler 73 1,330 72 9,887 41,293 1,362 54,016 7.39 Pazaryolu 4 133 1,118 4,714 212 6,181 0.85 Şenkaya 190 1,242 0 3,432 42,765 2,661 50,289 6.88 Tekman 430 5,078 5,193 26,663 2,360 39,724 5.43 Tortum 58 339 1,977 27,657 1,198 31,230 4.27 Uzundere 505 401 131 2,087 94 3,218 0.44 Yakutiye 48 396 97 6,275 33,290 921 41,027 5.61 Toplam 4,267 27,337 586 115,509 555,668 27,544 730,911 100.00 Kaynak: TUİK 117
Erzurum da 243,716 büyükbaş, 403,999 küçükbaş olmak üzere toplam 647,715 baş hayvan sağılmaktadır. Türkiye deki sağılan hayvanların büyükbaşta %4.35 i, küçükbaşta %2.03 ü Erzurum ilinde bulunmaktadır Erzurum da sağılan hayvanların TRA1 Bölgesi içindeki payı ise büyükbaşta %76.26, küçükbaşta %60.12 dir. Toplam sağılan hayvan varlığı bakımından ilk sırada Tekman ilçesi yer almakta olup, il toplam sağılan hayvan varlığı içinde %12.98 pay almaktadır. Bu ilçeyi il sağılan hayvan varlığı içindeki payı %10.39 olan Karayazı ilçesi takip etmektedir. İl sağılan hayvan varlığı içindeki payları bakımından %9.89 paya sahip olan Çat, %9.25 paya sahip olan Karaçoban, %8.72 paya sahip olan Hınıs, %5.62 paya sahip olan Köprüköy ve %5.62 paya sahip olan Pasinler ilçeleri ağırlığı olan diğer ilçelerdir. Erzurum sağılan hayvan varlığı içinde payı en az olan ilçeler ise Pazar yolu %0.60, Olur %1.33 ve Uzundere %1.67 ilçeleridir. Erzurum ili sağılan hayvan varlığının hayvan türlerine göre dağılımına bakıldığında; sağılan büyükbaş hayvan sayısında, ilk beş sırayı Horasan (%8.55), Karayazı (%7.49), Pasinler (%7.37), Şenkaya (%7.24) ve Hınıs (%7.23) ilçelerinin, en az paya sahip dört ilçenin ise %0.34 payla Uzundere, %0.85 payla Pazaryolu, %2.01 payla Olur, %2.75 payla İspir ilçelerinin olduğu görülmektedir. İlde sağılan toplam keçi varlığının %18.45 i Karaçoban, %14.81 i Çat, %12.25 i Hınıs, %11.85 i Uzundere ve %10.08 i Tekman ilçesinde bulunmaktadır. İl sağılan koyun varlığının %18.57 sini barındıran Tekman ilçesi öne çıkarken, Karayazı (%12.51), Karaçoban (%11.53) ve Çat (%11.32) ve Hınıs (%9.34) sağılan koyun sayısı bakımından söz sahibi olan diğer ilçelerdir. Erzurum ilinde sağılan hayvan sayılarının türlerine ve ilçelere göre dağılımı aşağıdaki tabloda verilmiştir. 118
Tablo 54: Sağılan Hayvan Sayılarının İlçelere ve Hayvan Türlerine Göre Dağılımı (2015) İlçe Keçi Koyun Manda Sığır Sığır Sığır Toplam (Kıl) (Yerli) (Kültür) (Melez) (Yerli) Aşkale 768 12,626 10 2,482 10,424 440 26,750 Aziziye(Ilıca) 315 9,852 191 1,100 13,200 440 25,098 Çat 5,850 41,252 2,414 13,664 857 64,037 Hınıs 4,838 34,043 51 2,100 14,285 1,183 56,500 Horasan 1,125 14,188 2,640 16,350 1,844 36,147 İspir 1,465 3,621 1,647 4,759 297 11,789 Karaçoban 7,290 42,008 87 1,452 8,052 1,056 59,945 Karayazı 3,402 45,598 2,740 12,654 2,872 67,266 Köprüköy 585 21,919 2,452 9,284 2,156 36,396 Narman 326 2,904 2 2,372 8,369 710 14,683 Oltu 855 9,809 10 1,056 8,109 539 20,378 Olur 441 3,306 2 136 3,608 1,144 8,637 Palandöken 131 4,450 76 968 6,864 788 13,277 Pasinler 678 17,733 74 2,662 14,190 1,041 36,378 Pazaryolu 41 1,773 301 1,620 162 3,897 Şenkaya 1,755 16,554 0 924 14,696 2,035 35,964 Tekman 3,983 67,704 1,398 9,163 1,804 84,052 Tortum 540 4,526 532 9,504 916 16,018 Uzundere 4,680 5,340 35 717 72 10,844 Yakutiye 441 5,284 100 1,690 11,440 704 19,659 Toplam 39,509 364,490 603 31,101 190,952 21,060 647,715 Kaynak: TUİK Hayvansal ürünlerin bir diğer kalemi olan et üretimi ile ilgili il ve bölgesel veriler 2009 yılından sonra yayınlanmamıştır. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Erzurum İl tarım Müdürlüğü nden alınan bilgilere göre 2015 yılında ilde 44,169 büyükbaş ve 67,819 küçükbaş hayvan kesimi yapılmıştır. Kesilen bu hayvanlardan toplam 11,085 ton et üretimi gerçekleştirilmiştir. Kesilen hayvan sayıları ve et üretimiyle ilgili olarak, TUİK den alınan Türkiye verileri ile Erzurum dan alınan il verileri aşağıdaki tabloda görülebilir. Tablo 55: Kesilen ve Sağılan Hayvan Sayıları Türkiye Erzurum* Erzurum/TR Kesilen Hayvan Sayısı Büyükbaş 3,765,077 44,169 1.17 Küçükbaş 7,007,652 67,819 0.97 Et (ton ) 1,148,936 11,085 0.96 Not: Kesilen Hayvan Sayısı ve et (kırmızı) GTHB Erzurum İl Müdürlüğü nden alınmıştır. Kaynak: TÜİK 119
2015 yılı itibarıyla Türkiye de 3,765,077 büyükbaş, 7,007,652 küçükbaş olmak üzere toplam 10,772,279 baş hayvan kesimi yapılmış ve 1,148,936 ton et elde edilmiştir. İlde üretilen et miktarı, Türkiye et üretiminin %1.17 sini oluşturmaktadır. 2.3.1.7.3. Su Ürünleri Üretimi Doğal stokların giderek azalması, dünya çapında hızla artan nüfusun protein ihtiyacının karşılanmasında kültür balıkçılığının önemini artırmıştır. Gıda ve Tarım Örgütü'ne (FAO) göre, su ürünleri yetiştiricilik sektörü son yıllarda dünya çapında en çok gelişen gıda üretim sektörü olmuştur. Nitekim 2000-2011 döneminde dünya nüfusu yıllık ortalama %1.28 oranında artmışken, su ürünleri yetiştiricilik sektörü yıllık ortalama %5.4 oranında büyüme kaydetmiştir. Sektördeki bu gelişmenin sonucu olarak, dünyada yetiştiricilik yoluyla kişi başı balık tüketim miktarı 2011 yılında 9.1 kg a ulaşmıştır. Erzurum da alabalık yetiştriciliği için doğal ortam uygun olup, özellikle Tortum Gölü ve Uzundere ilçesi sınırları içinde kalan irili ufaklı göletlerde alabalık yetiştirilmektedir. Erzurum iç sularında 2015 yılında 987 ton su ürünleri üretilmiş olup, bunun tamamı alabalık (gökkuşağı) dır. Erzurum da üretilen tatlısu ürünleri, 2015 yılı Türkiye üretiminin %0.98 ini oluşturmaktadır. Erzurum da su ürünleri üretimi artan bir seyir izlemekte olup, 2003 yılında 243 ton olan su ürünleri üretimi 2015 yılında 987 tona yükselmiştir. Tablo 56: Su Ürünleri Yetiştiricilik Üretimi (Alabalık,Ton) Erzurum Türkiye Erzurum'un Payı (%) 2003 243 39,674 0.61 2004 293 43,432 0.67 2005 457 48,033 0.95 2006 457 56,026 0.82 2007 486 58,433 0.83 2008 503 65,928 0.76 2009 524 75,657 0.69 2010 512 78,165 0.66 2011 911 100,239 0.91 2012 923 111,335 0.83 2013 816 122,873 0.66 2014 911 107,533 0.85 2015 987 100,411 0.98 Kaynak: TÜİK 120
Erzurum da iç sularda az da olsa balık avcılığı yapılmaktadır. 2015 yılı itibarıyla avlanan tatlısu ürünleri miktarı 96 ton olup, ağırlıklı sazan olmak üzere tamamı balık avcılığından elde edilmiştir. Sazan balığının dışında alabalık da Erzurum da avlanan diğer balık türüdür. Erzurum da avlanan tatlısu ürünleri, Türkiye genelinin %0.35 lik bölümünü oluşturmaktadır. Erzurum da tatlısu avcılığından elde edilen ürün azalan bir seyir izlemekte olup, 2003 yılında 164 ton olan iç su avcılığından elde edilen ürün 2015 yılında 96 tona gerilemiştir. Tablo 57: Avlanan İç Su Ürünleri (ton) Erzurum Türkiye Erzurum'un Payı (%) 2003 164 44,698 0.37 2004 160 45,585 0.35 2005 153 46,115 0.33 2006 127 44,082 0.29 2007 135 43,321 0.31 2008 127 41,011 0.31 2009 138 39,187 0.35 2010 146 40,259 0.36 2011 169 37,096 0.46 2012 174 31,030 0.56 2013 119 29,579 0.40 2014 115 30,726 0.37 2015 96 27,431 0.35 Kaynak: TÜİK Erzurum da tarım sektörü yatırımlar için oldukça cazip bir saha oluşturmaktadır. Erzurum da tarım sektörüne yatırım yapmak için onlarca nedenden öne çıkanlar şöyle sıralanabilir: İl toprakları iklim, topoğrafya ve ana materyaldeki yüksek varyasyona bağlı olarak oldukça değişken ve çeşitlidir. İklimin elverişliliği ölçüsünde farklı ürünlerin yetiştirilmesine olanak sağlayan ve sürdürülebilir kullanım potansiyeli yüksek, I. ve II. sınıf arazi varlığına sahiptir. Toprak ve su kaynaklarının korunması ve geliştirilmesi ile ilgili nitelikli insan kaynağı ve teknolojik altyapı yeterlidir. İl genelinde girdi kullanımına bağlı kimyasal toprak kirliliği sorunu yoktur. Toprak kalitesi organik tarıma uygundur. Çevre ve doğal kaynak kullanımına yönelik toplumsal duyarlılık giderek artmaktadır. Büyükbaş ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği için uygun iklim koşullarına sahip olması, yetiştiricilik için hayati öneme haiz yem bitkisi ekiliş potansiyelinin yüksek olması, Arıcılık ve ürünlerini elde etmek için çok uygun floraya sahip olması, 121
Havalimanının ve demiryolu ulaşım imkanlarının varlığı Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Erzurum İl Müdürlüğü nün çiftçilere yönelik çalışmaları ve destekleri ile DAP İdaresi, Kırsal Kalkınma gibi kurumsal desteklerin varlığı Özet olarak: Türkiye topraklarının yaklaşık %30.3 ü, Erzurum topraklarının ise %18.2 si tarım alanlarından oluşmaktadır. Türkiye toplam tarım alanlarının %1.9 u Erzurum ilinde bulunmaktadır. TRA1 Bölgesi nde tarım sektörü, en büyük istihdam alanı olma konumunu sürdürmekte ve belli başlı geçim kaynağı olma özelliğini korumaktadır. Toplam istihdamın; Türkiye de %20.6 sı ve TRA1 Bölgesi nde %51.7 si tarım sektöründedir. 2014 yılı itibarıyla Türkiye Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (GSYH) nin %6.6 sı tarım sektörüne ait iken, TRA1 Bölgesi nde bu oran %15.5, Erzurum ili tarımsal hasılasının il gayrisafi yurtiçi hasılası içindeki payı %15.7 dir. İl, Türkiye geneline kıyasla daha fazla tarım ağırlıklı bir ekonomik yapıya sahiptir. Erzurum ili, 1.8 milyar TL tarımsal hasılası ile Türkiye tarım GSYH sinden %1.4 pay almaktadır. TRA1 Bölgesi, 2.8 milyar TL lik tarımsal hasıla ile 26 düzey 2 bölgesi içinde tarımsal hasılanın büyüklüğü bakımından 21 incü sırada bulunmaktadır. Erzurum da tarım arazisinin %99.3 ü tarla alanı (tahıllar ve diğer bitkisel ürünler alanı) olarak kullanılırken, %0.3 ü sebze alanı ve %0.5 i de meyve alanı olarak kullanılmaktadır. Erzurum, su kaynakları bakımından oldukça zengindir. İlde 460 bin hektar tarım arazisinin yaklaşık olarak %24.1 i (111 bin hektar) sulanmaktadır (Türkiye ortalaması %23.6) Türkiye de çiftçi başına ortalama arazi büyüklüğü 59.9 dekar iken Erzurum da 68.5 dekardır. 2015 yılında Erzurum da yaklaşık 3.6 milyar TL tarımsal üretim değeri elde edilmiş olup bunun %13.4 ünü bitkisel ürünler üretimi oluşturmaktadır. 2015 yılnda Erzurum da, 487 milyon TL lik bitkisel üretim, 2.2 milyar TL canlı hayvanlar, ve 924 milyon TL de hayvansal ürünler üretim değerini elde edilmiştir. Erzurum 3.6 milyar TL lik tarımsal üretim değeri ile Türkiye den %1.5 oranında pay almaktadır. Erzurum, 487 milyon TL lik bitkisel üretim değeri ile 81 il içinde 55 inci sırada yer almaktadır. Erzurum da 2015 yılında elde edilen 487 milyon TL bitkisel üretim değerinin %82 si tarla ürünlerine aittir. Tarla ürünleri üretim değeri içinde en yüksek pay %55 le tahıllarda olup, yumru bitkilerin payı %21, baklagillerin payı %10, meyvesi yenen sebzelerin payı %5 tir. 2015 yılı meyve üretim değeri 86.8 milyon TL olup, bunun %53 ünü ceviz oluşturmaktadır. Dut, çilek, üzüm vb üzümsü bitkilerin meyve üretim değeri içindeki payı %20, elma, armut, ayva gibi yumuşak çekirdeklilerin payı %14, erik, kayısı, kızılcık vb. taş taş çekirdekli meyvelerin payı %13 tür. Erzurum da az da olsa seracılık yapılmakta olup, 2015 yılı itibariyle 115 dekar sera bulunmaktadır. Erzurum ili, geniş arazisi, ürün çeşitliliği, toprak zenginliği ve kullanılmayan bakir tarım alanları 122
dikkate alındığında organik tarım ürünleri açısından çok önemli bir potansiyele sahiptir. 2014 yılı itibarıyla Erzurum da 4,392 çiftçi, 43,600 hektar alanda organik tarım faaliyetiyle uğraşmakta olup toplam üretim miktarı 185,920 tondur. Türkiye de organik tarım yapan çiftçilerin %6.1 i, organik üretimin %11.3 ü ve organik tarım alanının %5.2 si Erzurum da bulunmaktadır. Türkiye de 2015 yılında 61 ilde 39,740 çiftçi 3.5 milyon dekar alanda iyi tarım uygulamaları kapsamında üretim yapmaktadır. Erzurum da ise 11 bin dekar alanda iyi tarım uygulaması yapan 8 çftçi 195 ton ürün elde etmiştir. 2015 yılı itibarıyla Erzurum da canlı hayvan değeri 2.2 milyar TL düzeyinde olup, 73.1 milyar TL olan Türkiye canlı hayvan değerinin %3.0 ını, TRA1 Bölgesi nin (Erzurum, Erzincan, Bayburt) %73.9 unu oluşturmaktadır. İl, canlı hayvan değerinin büyüklüğü açısından 81 il içerisinde dördüncü sırada yer almaktadır. 2015 yılı itibarıyla Türkiye de kişi başına düşen canlı hayvan değeri 928 TL, TRA1 Bölgesi nde 2,902 TL iken Erzurum da 2,913 TL olmuştur. Erzurum, kişi başına canlı hayvan değerinin büyüklüğü açısından 81 il içerisinde onuncu sıradadır. Erzurum da 2015 yılı itibarıyla 3.63 milyar TL olarak gerçekleşen tarımsal üretim değerinin %25.4 ünü hayvansal ürünler üretim değeri oluşturmaktadır. 2015 yılı itibarıyla Erzurum da gerçekleşen 923.6 milyon TL lik hayvansal ürünler üretim değeri, Türkiye genelinin %1.7 sini oluştururken, hayvansal ürünler üretim değerinin büyüklüğü açısından 81 il içerisinde dördüncü sırada yer almaktadır. Erzurum, kişi başına düşen 1,212 TL hayvansal ürünler üretim değeri ile 81 il arasında yedinci sırada bulunmaktadır. Erzurum, sahip olduğu zengin bitki örtüsü nedeniyle arıcılık açısından oldukça yüksek bir potansiyel barındırmaktadır. İldeki arı kovanı sayısı, Türkiye deki toplam arı kovanı sayısının %1.6 sını oluştururken, toplam bal üretiminin de %1.4 ünü karşılamaktadır. Erzurum da tarımsal üretim faaliyetlerinde alet ve makine kullanımı yaygın olmakla birlikte Türkiye ortalamalarına göre kötü durumdadır. 2.3.2. Sanayi Bir ilin, bir yörenin ekonomik gelişmişliği sanayi sektöründe yapılan yatırımlar ve üretim kapasitesiyle doğrudan ilişkilidir. Yaratılan istihdam, gelir ve ileri-geri bağlantılar nedeniyle diğer sektörlere yaptığı katkı bakımından sanayi, bir yöre ekonomisinde hayati öneme sahiptir. Yörenin bulunduğu coğrafi konum, sahip olduğu yer altı ve yer üstü kaynaklar ile insan gücü sanayinin gelişmesinde belirleyici olmaktadır. Erzurum ilindeki potansiyelin sanayinin gelişmesi için harekete geçirilemediği görülmektedir. Erzurum ili sanayisi yeterince gelişmemiş ve il ekonomisi halen tarıma dayalı bir yapıya sahiptir. Sanayinin, yörenin kaynaklarına dayalı hammadde ve emek yoğun bir üretim yapısıyla mı yoksa bilgiye ve teknolojiye dayalı yeni bir üretim yapısıyla mı geliştirileceği önem 123
taşımaktadır. Bu aşamada ilk olarak yörenin kaynaklarının ve potansiyelinin gerçekçi bir yaklaşımla belirlenmesi öncelikli ihtiyaçtır. Erzurum sanayi sektörünün gelişmesi, sosyoekonomik gelişmenin ve kalkınmanın sağlanabilmesi açısından elverişli bir potansiyele sahiptir. Sahip olduğu kaynaklar, sanayi alt yapısı, iş gücü potansiyeli, ulaşım olanaklarının çeşitliliği ve kültürel zenginliği il sanayisinin gelişmesini sağlayacak temel faktörlerdir. 2.3.2.1. Sanayi Hasılası 2001 yılına kadar iller itibarıyla Gayrisafi Yurt İçi Hâsıla değerleri TÜİK tarafından yayınlanmakta iken bu yıldan sonra yayınlamaktan vazgeçilmiştir. 2001 yılından 2016 yılına kadar TUİK tarafından illere göre GSYH rakamları hesaplanmamıştır. 2016 yılı Aralık ayında ise 2004-2014 yıllarına ilişkin illere göre gayrisafi yurtiçi hasıla değerleri TUİK tarafından yayınlanmıştır. Erzurum ili sanayi sektörü gayrisafi yurtiçi hasıla istatistikleri incelendiğinde; Erzurum ili GSYH sının 2014 yılında 11.8 milyar TL olarak gerçekleştiği görülmektedir. Bunun %15.2 si (1.8 Milyar TL) sanayi sektörüne aittir. Aynı yıl sanayi hasılısanın toplam GSYH içindeki payı TRA1 Bölgesinde %17.6, Türkiye genelinde ise %28.2 dir. Sanayi hasılasının GSYH içindeki payı bakımından Erzurum ili, TRA1 Bölgesi ve Türkiye ortalamalarının altında değere sahiptir. Gayri safi yurtiçi hasılanın dönemsel gelişimi incelendiğinde; Erzurum ilinde 2004 yılında %9.79 olan il gayrisafi yurtiçi hasıla içindeki sanayinin payı 2014 yılında %15.22 ye yükselmiştir. Aynı dönemde Erzurum, Erzincan ve Bayburt illerinden oluşan TRA1 Bölgesi sanayi sektörü gayrisafi yurtiçi hasılasının payı %9.88 den %17.60 a, Türkiye geneli sanayi hasılasının payı ise %25.13 den %28.20 ye yükselmiştir. Erzurum, TRA1 Bölgesi ve Türkiye sanayi GSYH sı gelişme hızı açısından değerlendirildiğinde, 2004-2014 yılları arasında Erzurum ve TRA1 Bölgesinin Türkiye sanayi GSYH sının üzerinde bir artış kaydettiği dikkat çekmektedir. 2004-2014 döneminde, Türkiye sanayi GSYH sı %297.5 oranında artış gösterirken, TRA1 Bölgesi sanayi GSYH sı %516.4 ve Erzurum il sanayi GSYH sı %428.3 oranında artış göstermiştir. Sanayi bakımından Türkiye nin görece geri kalmış bölgelerinden olan Erzurum ili ve olan TRA1 Bölgesi nde, 2014 itibarıyla gayrisafi yurtiçi hasılanaın sırasıyla %15.2 si ve %17.6 sı sanayi sektöründe üretilmektedir. 2004 yılında bu oranın Erzurum da %9.8, TRA1 Bölgesi nde 124
%9.9 olduğu dikkate alındığında, sanayinin Gayri safi yurtiçi hasıla içindeki payının hem ilde hem de bölgede önemli oranda arttığı söylenebilir. 2014 yılı itibariyle Türkiye toplam sanayi GSYH sının %0.31 ini üreten Erzurum, Türkiye sanayi GSYH sına yaptığı katkı açısından 81 il arasında 46 nci sırada bulunmaktadır. Yıllar Sanayi GSYH Tablo 58: Sanayi Sektörü Hasılası ve GSYH İçindeki Yeri (Milyar TL) Erzurum TRA1 Bölgesi TÜRKİYE Sanayi (%) Sanayi GSYH Sanayi (%) Sanayi GSYH Sanayi (%) Erzurum'un Payı (%) TRA1 Türkiye İller Arası Sıralama 2004 0.34 3.48 9.79 0.52 5.25 9.88 145.01 577.02 25.13 65.71 0.23 48 2005 0.40 3.87 10.21 0.61 5.85 10.41 170.46 673.70 25.30 64.85 0.23 50 2006 0.50 4.45 11.12 0.76 6.75 11.34 206.06 789.23 26.11 64.77 0.24 50 2007 0.61 4.96 12.26 0.96 7.55 12.76 232.94 880.46 26.46 63.15 0.26 47 2008 0.74 5.65 13.09 1.20 8.58 13.95 261.00 994.78 26.24 61.84 0.28 47 2009 0.71 6.05 11.72 1.16 9.17 12.68 240.37 999.19 24.06 60.94 0.29 47 2010 0.88 7.19 12.22 1.49 10.95 13.60 285.38 1,160.01 24.60 59.04 0.31 47 2011 1.09 8.32 13.07 1.98 12.82 15.47 375.61 1,394.48 26.94 54.83 0.29 48 2012 1.31 9.31 14.11 2.46 14.58 16.87 420.27 1,569.67 26.77 53.41 0.31 48 2013 1.59 10.55 15.04 2.90 16.36 17.71 501.22 1,809.71 27.70 54.73 0.32 47 2014 1.80 11.81 15.22 3.19 18.14 17.60 576.44 2,044.47 28.20 56.32 0.31 46 Kaynak: TÜİK 2004-2014 dönemi sanayi gayrisafi yurtiçi hasıla değerindeki gelişmeleri daha net ortaya koyabilmek için 2004 yılı baz yıl olarak kabul edilerek (2004=100) endeks oluşturulmuştur. Oluşturulan bu endekse göre Erzurum, TRA1 Bölgesi ve Türkiye sanayi GSYH sının gelişimi aşağıdaki grafikte verildiği gibidir. Grafik 15: Sanayi Sektörü GSYH Endeksi Gelişimi (2004=100) 125
TUİK verilerinden hareketle hesaplanan 2014 yılı cari fiyatlarla kişi başına sanayi gayrisafi yurti hasıla Erzurum da 2,351 TL, TRA1 Bölgesi nde 2,998 TL ve Türkiye genelinde 7,469 TL dir. Kişi başına sanayi hasılası açısından Türkiye ortalamasının oldukça altında olan Erzurum ili, gelişmişlik açısından önemli bir gösterge olan sanayileşmeden uzak, görece az gelişmiş bir ilimizdir. Son yıllarda sanayileşme açısından devinim içerisinde olan Erzurum, sanayi kişi başına GSYH sı 2004 yılında 424 TL iken %448.5 oranında artarak 2014 yılında 2,351 TL düzeyine yükselmiştir. Aynı dönemde kişi başına sanayi GSYH sı TRA1 Bölgesi nde %525.4, Türkiye genelinde %248.2 artış kaydetmiştir. Erzurum, TRA1 Bölgesi ve Türkiye ortalama kişi başına sanayi gayrisafi yurtiçi hasıla değerleri aşağıdaki grafikte verilmektedir. Grafik 16: Kişi Başına Düşen Sanayi Sektörü Gayrisafi Yurtiçi Hasıla Değerinin Gelişimi (Cari Fiyatlarla) Not: Sanayi Kişi Başına GSYH TUİK verileri kullanılarak tarafımızdan hesaplanmıştır. Kaynak: TÜİK Kişi başına düşen sanayi sektörü gayrisafi yurtiçi hasıla değeri açısından Erzurum ili, Türkiye nin tamamını oluşturan 81 il içinde 68 inci sırada yer almaktadır. Görece az gelişmiş bölgelerdeki yatırım ortamını canlandırarak istihdam, üretim ve ihracatı artırmak yoluyla bölgeler arası gelişmişlik farklarını azaltmak amacıyla içinde Erzurum unda yer aldığı 23 il cazibe merkezi olarak belirlenmiştir. Cazibe Merkezlerinde gerçekleştirilecek olan özel sektör yatırımlarına Cazibe Merkezleri Programı kapsamında destek verilecektir. Erzurum kişi başına düşen sanayi GSYH sı açısından bu 23 il arasında 13 üncü sırada yer almaktadır.cazibe Merkezleri Programı kapsamında yer alan illerde kişi başına düşen sanayi gayrisafi yurtiçi hasıla değerleri aşağıdaki grafikte verilmiştir. 126
Grafik 17: Cazibe Merkezleri Kişi Başına Düşen Sanayi Sektörü Gayrisafi Yurtiçi Hasılası (TL, 2014) Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle oluşturulmuştur. 2.3.2.2. Elektrik Tüketimi ve Kişi Başı Elektrik Tüketimi Bu bölümde Bölgenin gelişmişlik durumuyla yakından ilişkili olduğu düşünülen toplam elektrik kullanımı ve kişi başı elektrik tüketimi incelenmiştir. Çünkü teknolojinin hayatımıza girmesiyle elektrikli eşya kullanımı dolayısıyla elektrik tüketimi artmaktadır. Bu bağlamda aşağıdaki tabloda Erzurum, TRA1 Bölgesi ve Türkiye nin 2007-2014 dönemi boyunca toplam elektrik tüketimi yer almaktadır. Buna göre 2014 yılında Erzurum 998 bin MWh elektrik kullanırken, Erzurum, Erzincan ve Bayburt illerinden oluşan TRA1 Bölgesi 1.4 milyon MWh ve Türkiye ise 207.3 milyon MWh elektrik kullanmıştır. Türkiye toplam elektrik kullanımı içerisinde Erzurum un payının %0.48 düzeyinde olduğu ve 8 yıllık dönem içinde küçük bir artış gösterdiği görülmektedir. 2007-2014 döneminde Erzurum da toplam elektrik kullanımı %39.4 oranında artarken, TRA1 Bölge sinde %45.1 ve Türkiye de ise %33.7 oranında artış kaydetmiştir. Erzurum da toplam elektrik tüketimindeki artış, Türkiye nin üzerinde TRA1 Bölgesi nin altında gerçekleşmiştir. 127
Tablo 59: Erzurum ve Türkiye Toplam Elektrik Tüketimi (MWh) Yıllar Erzurum TRA1 Bölgesi Türkiye Erzurum/TRA1 Erzurum/Türkiye 2007 716,127 969,237 155,135,260 73.89 0.46 2008 832,558 1,108,057 161,947,528 75.14 0.51 2009 838,506 1,139,652 156,894,070 73.58 0.53 2010 927,531 1,262,720 172,050,628 73.46 0.54 2011 1,010,556 1,391,572 186,099,551 72.62 0.54 2012 1,011,718 1,400,075 194,923,349 72.26 0.52 2013 889,278 1,275,524 198,045,181 69.72 0.45 2014 998,179 1,406,246 207,375,078 70.98 0.48 Artış (%) 39.39 45.09 33.67 Kaynak: TÜİK Aşağıda yer alan tabloda ise kişi başı elektrik tüketimleri yer almaktadır. Buna göre 2014 yılında Erzurum da kişi başı elektrik kullanımı 1,308 KWh iken TRA1 Bölgesi nde 1,317 KWh ve Türkiye de ise 2,669 KWh düzeyindedir. Erzurum da kişi başına elektrik tüketimi TRA1 Bölgesi ve Türkiye nin gerisinde kalmaktadır. Tablo 60: Kişi Başı Elektrik Tüketimi (KWh) Yıllar Erzurum TRA1 Bölgesi Türkiye 2007 912 902 2,198 2008 1,074 1,044 2,264 2009 1,083 1,073 2,162 2010 1,206 1,182 2,334 2011 1,294 1,297 2,490 2012 1,300 1,306 2,577 2013 1,160 1,201 2,583 2014 1,308 1,317 2,669 Kaynak: TÜİK Gelişmişliğin önemli göstergelerinden kabul edilen toplam elektrik tüketiminin yanı sıra bu çalışmanın da odaklandığı konu olan sanayi veya imalat sanayinin toplam elektrik tüketimi de ilde veya bölgede sanayileşmenin düzeyi hakkında önemli ipuçları verecektir. Aşağıdaki tabloda Erzurum, TRA1 Bölgesi ve Türkiye sanayisinin 2007-2014 dönemi boyunca toplam elektrik tüketimi yer almaktadır. Buna göre Türkiye de sanayi sektörü toplam elektrik kullanımı içerisinde Erzurum sanayi sektörünün payının %0.3 düzeyinde olduğu ve 8 yıllık dönem içinde önemli bir artış kaydettiği görülmektedir. 8 yıllık dönemde Erzurum sanayisinin toplam elektrik tüketimi %135.1 oranında artarken, TRA1 Bölgesi sanayi elektrik tüketimi %157.6 ve Türkiye sanayi sektörü ise %32.5 oranında artış kaydetmiştir. Erzurum da sanayi 128
sektöründeki elektrik tüketim artışı, Türkiye nin üzerinde ve TRA1 Bölgesi nin altında gerçekleşmiştir. Tablo 61: Sanayi Elektrik Tüketimi (MWh) Yıllar Erzurum TRA1 Bölgesi Türkiye Erzurum/TRA1 Erzurum/Türkiye 2007 127,761 152,303 73,794,540 83.89 0.17 2008 159,943 184,334 74,850,263 86.77 0.21 2009 178,965 220,947 70,470,076 81.00 0.25 2010 226,369 283,485 79,330,651 79.85 0.29 2011 256,847 353,686 87,980,191 72.62 0.29 2012 206,534 294,407 92,301,731 70.15 0.22 2013 258,998 359,256 93,251,788 72.09 0.28 2014 300,379 392,355 97,777,468 76.56 0.31 Artış (%) 135.11 157.61 32.50 Kaynak: TÜİK Aşağıda yer alan tabloda ise kişi başı sanayi elektriği tüketimleri yer almaktadır. Buna göre Erzurum un kişi başı sanayi elektrik tüketimi 394 KWh iken TRA1 Bölgesi nin 368 KWh ve Türkiye nin ise 1,258 KWh düzeyindedir. Erzurum kişi başı sanayi elektriği tüketiminde Türkiye nin gerisinde bulunurken, TRA1 Bölgesi nin üzerinde yer almaktadır. Tablo 62: Kişi Başı Sanayi Elektriği Tüketimi (KWh) Yıllar Erzurum TRA1 Bölgesi Türkiye 2007 163 142 1,045 2008 206 174 1,047 2009 231 208 971 2010 294 265 1,076 2011 329 330 1,177 2012 265 275 1,220 2013 338 338 1,216 2014 394 368 1,258 Kaynak: TÜİK Son olarak sanayi elektriği tüketiminin toplam elektrik tüketimi içerisindeki payına bakarak ilin sanayileşme düzeyi hakkında fikir edinilebilinir. Bu bağlamda aşağıdaki tabloda sanayi elektriği tüketiminin toplam elektrik tüketimi içerisindeki payları verilmektedir. Buna göre Erzurum da toplam elektrik tüketimi içerisinde sanayinin payı %30.1 düzeyindedir. İlde yıllar itibarıyla sanayinin payı artmıştır. TR6A1 Bölgesi toplam elektrik tüketiminden sanayinin aldığı pay %27.9 düzeyinde iken Türkiye de ise %47.2 düzeyindedir. 129
Tablo 63: Sanayi Elektriği Tüketiminin Toplam Elektrik Tüketimi İçindeki Payı (%) Yıllar Erzurum TRA1 Bölgesi Türkiye 2007 17.84 15.71 47.57 2008 19.21 16.64 46.22 2009 21.34 19.39 44.92 2010 24.41 22.45 46.11 2011 25.42 25.42 47.28 2012 20.41 21.03 47.35 2013 29.12 28.17 47.09 2014 30.09 27.90 47.15 Kaynak: TÜİK Sonuç olarak Erzurum hem toplam elektrik/sanayi elektriği tüketiminde hem de kişi başı elektrik/sanayi elektriği tüketiminde Türkiye nin altında değerlere sahiptir. Ancak 2007-2014 döneminde hem toplam elektrik hem de sanayi elektriği kullanımında dönem artışı bakımından Türkiye den daha yüksek performans göstermiştir. Erzurum da sanayi sektörünün Türkiye içindeki göreli payında iyileşme olduğu anlaşılmaktadır. 2.3.2.3. İmalat Sanayinin Yapısı Bu bölümde önce TÜİK tarafından yayınlanan sanayi ve hizmet istatistiklerinden hareketle TRA1 Bölgesi imalat sanayi için 2 li digitte pay-oran analizleri ve kümelenme analizi yapılmıştır. Daha sonra Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı ndan alınan Girişimci Bilgi Sistemleri verilerine göre Erzurum imalat sanayisinin mevcut durumu ortaya konulmuş, son olarak da Sosyal Güvenlik Kurumu ndan alınan güncel verilerle 3 lü digitte imalat sanayi kümelenme analizi yapılmıştır. 2.3.2.3.1. TRA1 Bölgesi İmalat Sanayi Göstergeleri Bu alt bölümde TRA1 Bölgesi imalat sanayi için İşyeri Sayısı, İstihdam, Ciro, Maaş ve Ücret Toplamı ve Yatırımlar kriterlerine göre sektörel dağılımı, yoğunlaşması ve pay oran analizleri yapıldıktan sonra Bölge için kümelenme analizi yapılmıştır. İmalat sanayi verileri TÜİK iş ve hizmet istatistiklerinden elde edilmiştir. TÜİK tarafından en son 2013 yılı için yayınlanan iş ve hizmet istatistikleri verileri düzey 2 bazında olup, il bazında veri yayınlanmamaktadır. 130
TRA1 Düzey 2 Bölgesi imalat sanayiinde 2013 yılı itibarıyla 2,398 işletme faaliyet göstermektedir. Bu işletmelerde toplam 11,492 kişi çalışmakta olup, çalışanlara maaş ve ücret olarak 177.8 milyon TL ödeme yapılmıştır. Bölge imalat sanayiinin 2013 yılı cirosu yaklaşık 1.4 milyar TL olup, imalat sanayiinde yapılan brüt yatırımların toplam tutarı ise 112 milyon TL dir. TRA1 Bölgesi imalat sanayi işletmeleri bölgede faaliyet gösteren toplam işletme sayısının %9.5 ini oluşturmakta olup, imalat sanayi sektöründe çalışanların il toplam çalışanlarına oranı oranı ise %11.8 dir. Bölgede 2013 yılında yapılan brüt yatırımların %11.8 i, maaş ve ödemelerin %13.9 u ve cironun da %11.2 si imalat sanayiinde gerçekleşmiştir. TRA1 Bölgesi, Türkiye ile karşılaştırıldığında, Türkiye imalat sanayi işletmelerinin %0.64 ü, imalat sanayi çalışanlarının %0.33 ü, maaş ve ücretlerin %0.60 ı, cironun %0.16 sı ve yatırımların da %0.17 si Bölgede olduğu görülmektedir. İmalat sanayi işletme sayısı bakımından 26 Düzey 2 bölgesi içinde 25 nci sırada yer alan TRA1 Bölgesi, çalışan sayısı açısından 24 üncü, maaş ve ücret ödemeleri açısından 23 üncü, ciro açısından 24 üncü ve brüt yatırımlar bakımından ise 23 üncü sırada yer almaktadır. Tablo 64: TRA1 Bölgesi İmalat Sanayi Göstergeleri (2013) Yerel birim İstihdam Maaş ve ücret* Ciro* Yatırımlar* Toplam Türkiye 2,894,741 13,034,391 214,271,697 3,148,088,644 202,679,965 TRA1 Bölgesi 25,355 97,189 1,278,043 12,824,007 947,960 TRA1/TR pay 0.88 0.75 0.60 0.41 0.47 Düzey 2 sırası 25 24 23 24 23 İmalat sanayi Türkiye 372,339 3,524,585 69,700,540 892,449,657 64,599,525 TRA1 Bölgesi 2,398 11,492 177,830 1,432,972 112,039 TRA1/TR pay 0.64 0.33 0.26 0.16 0.17 Düzey 2 sırası 25 25 24 25 24 TR İmalat/TR Toplam 12.86 27.04 32.53 28.35 31.87 TRA1 İmalat/TRA1Toplam 9.46 11.82 13.91 11.17 11.82 Kaynak: TÜİK Not (*): 1000 TL TRA1 Bölgesi nde faaliyet gösteren imalat sanayi işletmelerinin alt sektörlere göre dağılımı incelendiğinde öne çıkan sektörler; işyeri sayısı açısından 25-Metal Eşya, 31-Mobilya imalatı, 16-Ağaç/ağaç ürünleri, 10-Gıda ürünleri, 14-Giyim eşyaları sektörleri; istihdam açısından 10- Gıda ürünleri, 23-Mineral ürünler, 25-Metal Eşya, 31-Mobilya imalatı, 22-Kauçuk & plastik; ciro açısından 10-Gıda ürünleri, 23-Mineral ürünler, 22-Kauçuk & plastik, 21-Temel Eczacılık 131
25-Metal Eşya; maaş ve ücret ödemeleri açısından 10-Gıda ürünleri, 23-Mineral ürünler, 21- Temel Eczacılık, 31-Mobilya imalatı, 25-Metal Eşya; brüt yatırımlar açısından ise 23-Mineral ürünler, 10-Gıda ürünleri, 27-Elektrikli Teçhizat, 31-Mobilya imalatı, 11-İçecek olarak sıralanmaktadır. Tablo 65: TRA1 Bölgesi İmalat Sanayinin Sektörel Dağılımı (2013) Kriter/Sektör İşyeri sayısı İstihdam Maaş + Ücret* Ciro* Yatırım* 10-Gıda 302 4,457 94,225,586 601,184,641 33,292,890 11-İçecek 6 168 2,327,638 29,693,684 1,895,814 13-Tekstil 64 65 0 533,220 0 14-Giyim Eşyası 244 307 1,292,437 12,149,691 333,688 15-Deri ve Ürünleri 0 0 0 0 0 16-Ağaç, Ağaç ürünleri 317 461 1,551,668 23,333,057 0 17-Kağıt ve Kağıt Ürünleri 4 66 0 0 0 18-Basım Yayın 66 275 2,451,812 14,480,399 865,362 20-Kimyasal Ürünler 7 72 636,158 0 0 21-Temel Eczacılık 10 89 6,408,845 58,079,884 0 22-Kauçuk&Plastik 162 652 5,346,253 71,808,854 534,069 23-Mineral Ürünler 171 2,148 42,623,767 478,604,670 64,790,603 24-Ana Metal 5 55 370,377 2,595,555 0 25-Metal Eşya 442 996 5,533,006 45,886,847 1,360,263 27-Elektrikli Teçhizat 107 337 2,793,945 20,031,656 2,777,969 28-Makine ve Ekipman 8 60 1,176,251 14,462,801 241,166 29-Motorlu kara taşıtı vb 7 31 311,686 2,584,555 0 30-Diğer Ulaşım Araçları 0 0 0 0 0 31-Mobilya 324 817 6,068,055 31,546,323 2,418,043 32-Diğer İmalatlar 132 244 1,475,575 8,451,217 0 33-Kurulum, Onarım 17 145 1,420,097 6,451,566 106,617 İmalat Sanayi 2,398 11,492 177,830,218 1,432,972,469 112,039,223 Toplam 25,355 97,189 1,278,043,090 12,824,006,950 947,960,426 Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle hesaplanmıştır. Not (*): TL TRA1 Bölgesi imalat sanayinde tüm göstergelerde öne çıkan sektörler gıda, 31-Mobilya, 23- Mineral Ürünler ve metal eşya sektörleridir. Bu sektörler Bölge imalat sanayinde işyeri sayısı, istihdam, maaş ve ücret ödemesi, ciro ve yatırımlar kriterlerinde önemli oranda pay alarak, Bölgenin öncü sektörleri olmuşlardır. Elektrikli Teçhizat sektörü ve Kauçuk&Plastik sektörleri de Bölgede önemli yere sahip sektörlerdir. Sektörlerin her bir kriter bazında aldıkları paylar aşağıdaki tabloda verilmektedir. 132
Tablo 66: Sektörlerin Pay Dağılımları (2013, Yüzde Pay) NACE Rev. 2 Sektörler İşyeri Sayısı İstihdam Maaş+Ücret Ciro Yatırımlar 10-Gıda 12.59 38.78 52.99 41.95 29.72 11-İçecek 0.25 1.46 1.31 2.07 1.69 13-Tekstil 2.67 0.57 0.00 0.04 0.00 14-Giyim Eşyası 10.18 2.67 0.73 0.85 0.30 15-Deri ve Ürünleri 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 16-Ağaç, Ağaç ürünleri 13.22 4.01 0.87 1.63 0.00 17-Kağıt ve Kağıt Ürünleri 0.17 0.57 0.00 0.00 0.00 18-Basım Yayın 2.75 2.39 1.38 1.01 0.77 20-Kimyasal Ürünler 0.29 0.63 0.36 0.00 0.00 21-Temel Eczacılık 0.42 0.77 3.60 4.05 0.00 22-Kauçuk&Plastik 6.76 5.67 3.01 5.01 0.48 23-Mineral Ürünler 7.13 18.69 23.97 33.40 57.83 24-Ana Metal 0.21 0.48 0.21 0.18 0.00 25-Metal Eşya 18.43 8.67 3.11 3.20 1.21 27-Elektrikli Teçhizat 4.46 2.93 1.57 1.40 2.48 28-Makine ve Ekipman 0.33 0.52 0.66 1.01 0.22 29-Motorlu kara taşıtı vb 0.29 0.27 0.18 0.18 0.00 30-Diğer Ulaşım Araçları 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 31-Mobilya 13.51 7.11 3.41 2.20 2.16 32-Diğer İmalatlar 5.50 2.12 0.83 0.59 0.00 33-Kurulum, Onarım 0.71 1.26 0.80 0.45 0.10 İmalat Sanayi Toplamı 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle hesaplanmıştır. TRA1 Bölgesi imalat sanayi Türkiye imalat sanayi içinde işyeri sayısı bakımından 6.4, istihdamdan 3.3, maaş ve ücret toplamından 2.5, cirodan 1.6, ve yatırımlardan 1.7 pay almaktadır. Alt sektörler itibarıyla Metal Eşya sektörü işyeri sayısı bakımından Türkiye den 18.4 pay alırken, mobilya imalatı 13.5, Ağaç, Ağaç ürünleri 13.2 ve Gıda sektörü 12.6 pay almaktadır. Ciro bakımından gıda imalatı Türkiye den 41.9 pay alırken, mineral ürünler 33.4 pay almaktadır. Yatırımlardan ise mineral ürünler 57.8, Gıda 29.7 pay almıştır. 133
Tablo 67: TRA1 Bölgesi Sektörlerinin Türkiye İçindeki Payları (2013, Binde Pay) NACE Rev. 2 Sektörler İşyeri Sayısı İstihdam Maaş+Ücret Ciro Yatırımlar 10-Gıda 6.16 9.83 11.08 4.56 4.19 11-İçecek 8.67 11.19 4.49 4.11 3.11 13-Tekstil 2.60 0.16 0.00 0.01 0.00 14-Giyim Eşyası 4.18 0.59 0.19 0.22 0.10 15-Deri ve Ürünleri 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 16-Ağaç, Ağaç ürünleri 13.21 6.33 1.88 1.95 0.00 17-Kağıt ve Kağıt Ürünleri 1.50 1.19 0.00 0.00 0.00 18-Basım Yayın 5.18 4.59 2.69 1.82 2.21 20-Kimyasal Ürünler 1.61 1.07 0.28 0.00 0.00 21-Temel Eczacılık 18.83 2.92 3.70 6.00 0.00 22-Kauçuk&Plastik 7.98 3.35 1.41 1.52 0.14 23-Mineral Ürünler 10.57 8.87 8.75 8.67 9.80 24-Ana Metal 1.53 0.44 0.09 0.03 0.00 25-Metal Eşya 7.56 3.10 1.04 0.90 0.35 27-Elektrikli Teçhizat 12.93 2.40 0.72 0.40 0.81 28-Makine ve Ekipman 0.57 0.30 0.28 0.36 0.08 29-Motorlu kara taşıtı vb 1.61 0.18 0.06 0.03 0.00 30-Diğer Ulaşım Araçları 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 31-Mobilya 8.18 4.28 2.60 1.72 1.74 32-Diğer İmalatlar 13.75 3.97 1.58 0.68 0.00 33-Kurulum, Onarım 1.54 2.55 1.63 1.01 0.34 Toplam 6.44 3.26 2.55 1.61 1.73 Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle hesaplanmıştır. TRA1 Bölgesi ve Türkiye imalat sanayinin işyeri sayısı, istihdam, maaş ve ücretler toplamı, ciro ve yatırımlar bakımından alt sektörler itibarıyla yoğunlaşma oranları (Concentration Ratio CR) hesaplanarak aşağıdaki tabloda verilmiştir. Buna göre gıda, mineral ürünler ve mobilya sektörleri ilk sıralarda yer alan ortak sektörlerdir. Özellikle gıda sektörünün her kriter bazında baskınlığı dikkat çekmektedir. Bölgedeki toplam imalat sanayi istihdam açısından 10- Gıda ürünleri, 23-Mineral ürünler, 25-Metal Eşya ve 31-Mobilya sektörleri ön plana çıkmaktadır. Ciro bakımından bakıldığında; 10-Gıda ürünleri, 23-Mineral ürünler, 22-Kauçuk & plastik ve 21-Temel Eczacılık sektörleri öne çıkmaktadır. İlk 4 sektörün payını gösteren Cr 4 ve ilk 8 sektörün payını gösteren Cr8 yoğunlaşma oranlarına bakıldığında maaş ve ücret, ciro ve yatırımlar bakımından yüksek yoğunlaşma oranlarının gerçekleştiği görülmektedir. İlk 4 sektörün payı yatırımlarda %92.2 iken, ciroda %84.4, maaş ve ücretlerde %84.0, istihdamda %73.2 ve işyeri sayısında %57.8 olarak gerçekleşmiştir. 134
Tablo 68: TRA1 Bölgesi İmalat Sanayinde Yoğunlaşma (2013, Yüzde Pay) Sıra İşyeri Sayısı Pay CR İstihdam Pay CR Maaş ve Ücret Pay CR Ciro Pay CR Yatırımlar Pay CR Cr 1 25-Metal Eşya 18.43 18.43 10-Gıda 38.78 38.78 10-Gıda 52.99 52.99 10-Gıda 41.95 41.95 23-Mineral Ürünler 57.83 57.83 Cr 2 31-Mobilya 13.51 31.94 23-Mineral Ürünler 18.69 57.47 23-Mineral Ürünler 23.97 76.96 23-Mineral Ürünler 33.40 75.35 10-Gıda 29.72 87.54 Cr 3 16-Ağaç, Ağaç ürün. 13.22 45.16 25-Metal Eşya 8.67 66.14 21-Temel Eczacılık 3.60 80.56 22-Kauçuk&Plastik 5.01 80.36 27-Elektrikli Teçh 2.48 90.02 Cr 4 10-Gıda 12.59 57.76 31-Mobilya 7.11 73.25 31-Mobilya 3.41 83.97 21-Temel Eczacılık 4.05 84.42 31-Mobilya 2.16 92.18 Cr 5 14-Giyim Eşyası 10.18 67.93 22-Kauçuk&Plastik 5.67 78.92 25-Metal Eşya 3.11 87.08 25-Metal Eşya 3.20 87.62 11-İçecek 1.69 93.87 Cr 6 23-Mineral Ürünler 7.13 75.06 16-Ağaç, Ağaç ürün. 4.01 82.94 22-Kauçuk&Plastik 3.01 90.09 31-Mobilya 2.20 89.82 25-Metal Eşya 1.21 95.09 Cr 7 22-Kauçuk&Plastik 6.76 81.82 27-Elektrikli Teçh 2.93 85.87 27-Elektrikli Teçh 1.57 91.66 11-İçecek 2.07 91.89 18-Basım Yayın 0.77 95.86 Cr 8 32-Diğer İmalatlar 5.50 87.32 14-Giyim Eşyası 2.67 88.54 18-Basım Yayın 1.38 93.04 16-Ağaç, Ağaç ürün. 1.63 93.52 22-Kauçuk&Plastik 0.48 96.34 Cr 9 27-Elektrikli Teçh. 4.46 91.78 18-Basım Yayın 2.39 90.93 11-İçecek 1.31 94.35 27-Elektrikli Teçh 1.40 94.92 14-Giyim Eşyası 0.30 96.63 Cr 10 18-Basım Yayın 2.75 94.54 32-Diğer İmalatlar 2.12 93.06 16-Ağaç, Ağaç ürün. 0.87 95.22 18-Basım Yayın 1.01 95.93 28-Makine ve Ekip. 0.22 96.85 Cr 11 13-Tekstil 2.67 97.21 11-İçecek 1.46 94.52 32-Diğer İmalatlar 0.83 96.05 28-Makine ve Ekip. 1.01 96.94 33-Kurulum, Onarım 0.10 96.95 Cr 12 33-Kurulum, Onarım 0.71 97.91 33-Kurulum, Onarım 1.26 95.78 33-Kurulum, Onarım 0.80 96.85 14-Giyim Eşyası 0.85 97.79 13-Tekstil 0.00 96.95 Cr 13 21-Temel Eczacılık 0.42 98.33 21-Temel Eczacılık 0.77 96.55 14-Giyim Eşyası 0.73 97.58 32-Diğer İmalatlar 0.59 98.38 15-Deri ve Ürünleri 0.00 96.95 Cr 14 28-Makine ve Ekip. 0.33 98.67 20-Kimyasal Ürünler 0.63 97.18 28-Makine ve Ekip. 0.66 98.24 33-Kurulum, Onarım 0.45 98.83 16-Ağaç, Ağaç ürün. 0.00 96.95 Cr 15 20-Kimyasal Ürünler 0.29 98.96 17-Kağıt ve Kağ. Ür. 0.57 97.75 20-Kimyasal Ürünler 0.36 98.59 24-Ana Metal 0.18 99.01 17-Kağıt ve Kağ. Ür. 0.00 96.95 Cr 16 29-Mot.kara taşıtı vb 0.29 99.25 13-Tekstil 0.57 98.32 24-Ana Metal 0.21 98.80 29-Mot.kara taşıtı vb 0.18 99.19 20-Kimyasal Ürünler 0.00 96.95 Cr 17 11-İçecek 0.25 99.50 28-Makine ve Ekip. 0.52 98.84 29-Mot.kara taşıtı vb 0.18 98.98 13-Tekstil 0.04 99.23 21-Temel Eczacılık 0.00 96.95 Cr 18 24-Ana Metal 0.21 99.71 24-Ana Metal 0.48 99.32 13-Tekstil 0.00 98.98 15-Deri ve Ürünleri 0.00 99.23 24-Ana Metal 0.00 96.95 Cr 19 17-Kağıt ve Kağ. Ür. 0.17 99.87 29-Mot.kara taşıtı vb 0.27 99.59 15-Deri ve Ürünleri 0.00 98.98 17-Kağıt ve Kağ. Ür. 0.00 99.23 29-Mot.kara taşıtı vb 0.00 96.95 Cr 20 15-Deri ve Ürünleri 0.00 99.87 15-Deri ve Ürünleri 0.00 99.59 17-Kağıt ve Kağ. Ür. 0.00 98.98 20-Kimyasal Ürünler 0.00 99.23 30-Diğer Ulaşım Ar. 0.00 96.95 Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle hesaplanmıştır. 135
Aşağıda yer alan tabloda TRA1 Bölgesi ve Türkiye imalat sanayinin ortalama ücretleri endeksler yoluyla karşılaştırılmıştır. Türkiye de en yüksek ortalama ücret temel eczacılık ürünleri ile diğer ulaşım araçları sektörlerinde bulunurken, TRA1 Bölgesi nde temel eczacılık ve gıda sektörlerindedir. TRA1 Bölgesi nde bu iki sektörden sonra en yüksek ortalama maaş/ücretler sırasıyla mineral ürünlerin imalatı ve makine ekipman sektörlerindedir. Tablonun ilk sütununda Türkiye deki ilgili sektör değeri 100 kabul edildiğinde o sektörün TRA1 Bölgesi nde kaç endeks değerine tekabül ettiği gösterilirken, ikinci ve üçüncü sütunda hem Türkiye hem de TRA1 Bölgesi imalat sanayileri ortalamaları 100 kabul edildiğinde sektörlerin değerleri verilmektedir. Buna göre Bölge ve Türkiye ortalama ücret karşılaştırmasında, Bölgede Türkiye den daha yüksek ücret veren sektörler 10- Gıda sektörü ile 21-Temel eczacılık sektörleridir. Mineral ürünler ile makine ekipman sektörlerinde ortalama ücretler, Türkiye ortalamasına yakın değerlerdedir. Diğer sektörler Türkiye ortalamasının altında ücret/maaş sağlamaktadır. TRA1 Bölgesi nde imalat sanayi ortalaması 100 kabul edildiğinde en yüksek ortalama ücretler temel eczacılık ürünleri, gıda, mineral ürünler ve makine ekipman sektörlerinde bulunmaktadır. Türkiye imalat sanayi ortalama ücreti 19,776 TL iken TRA1 Bölgesi imalat sanayi ortalama ücreti 15,474 TL olup, Türkiye değeri 100 kabul edildiğinde Bölge imalat sanayi ortalama ücreti 78.2 dir. 136
Tablo 69: TRA1 Bölgesi ve Türkiye Ortalama Ücret Karşılaştırması (2013, Endeks) TR=100 için İmalat Sanayi=100 için Ortalama Ücret (TL) NACE Rev. 2 Sektörler Ortalama Ortalama Ortalama TR TRA1 Ücret TRA1 Ücret TR Ücret TRA1 10-Gıda 112.66 94.89 136.62 18,765 21,141 11-İçecek 40.16 174.45 89.54 34,498 13,855 13-Tekstil 0.00 82.63 0.00 16,340 0 14-Giyim Eşyası 31.61 67.35 27.21 13,319 4,210 15-Deri ve Ürünleri 0.00 63.89 0.00 12,635 0 16-Ağaç, Ağaç ürünleri 29.78 57.16 21.75 11,303 3,366 17-Kâğıt ve Kâğıt Ürünleri 0.00 129.38 0.00 25,586 0 18-Basım Yayın 58.62 76.90 57.62 15,208 8,916 20-Kimyasal Ürünler 25.78 173.28 57.10 34,268 8,836 21-Temel Eczacılık 126.73 287.34 465.35 56,823 72,009 22-Kauçuk&Plastik 42.12 98.43 52.99 19,466 8,200 23-Mineral Ürünler 98.58 101.79 128.24 20,129 19,843 24-Ana Metal 19.78 172.19 43.52 34,052 6,734 25-Metal Eşya 33.46 83.95 35.90 16,602 5,555 27-Elektrikli Teçhizat 29.94 140.04 53.58 27,694 8,291 28-Makine ve Ekipman 92.78 106.85 126.69 21,130 19,604 29-Motorlu kara taşıtı vb 32.37 157.06 64.97 31,059 10,054 30-Diğer Ulaşım Araçları 0.00 219.32 0.00 43,372 0 31-Mobilya 60.61 61.97 48.00 12,254 7,427 32-Diğer İmalatlar 39.67 77.08 39.08 15,243 6,047 33-Kurulum, Onarım 63.92 77.48 63.29 15,322 9,794 İmalat Sanayi Toplamı 78.25 100.00 100.00 19,776 15,474 Kaynak: TÜİK hareketle kendi hesaplamamız. TRA1 Bölgesi sektörlerinin ayrı ayrı analizini kolaylaştırmak için, geliştirilecek bir yöntemle sektörlerin Türkiye geneline göre yoğunlaşma özelliklerini belirlenecek kriterler bazında oluşturulacak bir endeksleme ile değerlendirilmesi mümkündür. Bu amaçla hazırlanan aşağıdaki tabloda ilk kısma ait sütunlarda alt sektörlerin Türkiye imalat sanayi içindeki payları 100 kabul edilerek TRA1 Bölgesi payları hesaplanmıştır. İkinci kısma ait sütunlarda ise Türkiye imalat sanayi alt sektörlerinin hesaplanan dört oran 100 kabul edilerek, Bölge için imalat sanayi alt sektörlerinin endeks değerleri bulunmuştur. Burada hesaplanan oranlarla ilgili kısaca bilgi vermek gerekirse; İstihdam/İşyeri Oranı: Türkiye için alt sektörler bazında sektör istihdamı/sektördeki işyeri sayısı oranı 100 kabul edilerek, TRA1 Bölgesi için alt sektörler bazında sektör istihdamı/işyeri sayısı endeks değeridir. Bu oran Türkiye yi 100 kabul ederek alt sektör bazında işyeri başına 137
düşen istihdamı, bu anlamda da alt sektördeki işyerinin istihdam kriterine göre Türkiye geneline göreli büyüklüğünü ifade etmektedir. Oranın 100 den büyük çıkması, bu sektör için birim istihdam açısından Türkiye ortalamasının üzerinde bir işletme büyüklüğü olduğunu gösterecektir. Ciro/İşyeri Oranı: Türkiye için alt sektörler bazında sektör cirosu/sektördeki işyeri sayısı oranı 100 kabul edilerek, TRA1 Bölgesi için alt sektörler bazında sektör cirosu/işyeri sayısı endeks değeridir. Bu oran Türkiye yi 100 kabul ederek alt sektör bazında işyeri başına düşen ciroyu, bu anlamda da alt sektördeki işyerinin ciro kriterine göre Türkiye geneline göreli büyüklüğünü ifade etmektedir. Oranın 100 den büyük çıkması, bu sektör için birim işletmede üretilen ciro açısından Türkiye ortalamasının üzerinde bir satış potansiyeli olduğunu gösterecektir. Ciro/İstihdam Oranı: Türkiye için alt sektörler bazında sektör cirosu/sektördeki istihdam oranı 100 kabul edilerek, TRA1 Bölgesi için alt sektörler bazında sektör cirosu/istihdam endeks değeridir. Bu oran Türkiye yi 100 kabul ederek alt sektör bazında çalışan başına düşen ciroyu, bu anlamda da alt sektörün verimlilik oranının Türkiye geneline göreli düzeyini ifade etmektedir. Oranın 100 den büyük çıkması, bu sektör için birim çalışan başına elde edilen ciro açısından Türkiye ortalamasının üzerinde bir verimlilik düzeyi olduğunu gösterecektir. Ücret/İstihdam Oranı: Türkiye için alt sektörler bazında sektör ortalama ücreti/sektördeki istihdam oranı 100 kabul edilerek, TRA1 Bölgesi için alt sektörler bazında sektör ücret/istihdam endeks değeridir. Bu oran Türkiye yi 100 kabul ederek alt sektör bazında çalışan başına düşen ücreti ifade etmektedir. Oranın 100 den büyük çıkması, bu sektör için birim çalışan başına elde edilen ücret açısından Türkiye ortalamasının üzerinde bir kazanç düzeyi olduğunu gösterecektir. 138
Tablo 70: TRA1 ve Türkiye İmalat Sanayi Karşılaştırması (2013, Endeks) NACE Rev. 2 Sektörler Türkiye Payı=100 için TRA1 Endeksleri Türkiye Oranları=100 için TRA1 Endeksleri İşyeri Sayısı İstihdam Maaş+Ücret Ciro Yatırımlar İstihdam/İşyeri Ciro/İşyeri Ciro/İstihdam Ücret/İstihdam 10-Gıda 96 302 434 284 242 160 74 46 113 11-İçecek 135 343 176 256 180 129 47 37 40 13-Tekstil 40 5 0 0 0 6 0 5 0 14-Giyim Eşyası 65 18 7 14 6 14 5 38 32 15-Deri ve Ürünleri 0 0 0 0 0 0 0 0 0 16-Ağaç, Ağaç ürünleri 205 194 74 122 0 48 15 31 30 17-Kağıt ve Kağıt Ürünleri 23 37 0 0 0 79 0 0 0 18-Basım Yayın 80 141 106 113 128 89 35 40 59 20-Kimyasal Ürünler 25 33 11 0 0 67 0 0 26 21-Temel Eczacılık 292 90 145 374 0 16 32 206 127 22-Kauçuk&Plastik 124 103 55 95 8 42 19 45 42 23-Mineral Ürünler 164 272 343 540 565 84 82 98 99 24-Ana Metal 24 14 3 2 0 29 2 6 20 25-Metal Eşya 117 95 41 56 20 41 12 29 33 27-Elektrikli Teçhizat 201 74 28 25 46 19 3 17 30 28-Makine ve Ekipman 9 9 11 22 5 53 62 117 93 29-Motorlu kara taşıtı vb 25 6 2 2 0 11 2 19 32 30-Diğer Ulaşım Araçları 0 0 0 0 0 0 0 0 0 31-Mobilya 127 131 102 107 101 52 21 40 61 32-Diğer İmalatlar 213 122 62 42 0 29 5 17 40 33-Kurulum, Onarım 24 78 64 63 19 165 66 40 64 İmalat Sanayi Toplamı 100 100 100 100 100 51 25 49 78 Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle hesaplanmıştır. Not: Renkli hücrelerdeki değerler, TRA1 Bölgesi nin göreli büyüklüğünü/üstünlüğünü göstermektedir. 139
Yukarıdaki tabloda yer alan İmalat Sanayi genel sonuçları TRA1 Bölgesi bazında değerlendirildiğinde, işyeri sayısı, istihdam, ciro, maaş ve ücret toplamı ile yatırımlar açısından her bir sektörün Türkiye içindeki payı 100 kabul edildiğinde, Bölgedeki payını vermektedir. Buna göre işyeri sayısına göre içecek, ağaç ve ağaç ürünleri, temel eczacılık, kauçuk ve plastik, mineral ürünler, metal eşya, elektrikli teçhizat, mobilya imalatı ve diğer imalatlar sektörleri; istihdam sayısına göre gıda, içecek, ağaç ve ağaç ürünleri, basım yayın, kauçuk ve plastik, mineral ürünler, mobilya imalatı ve diğer imalat sektörleri; ciroya göre gıda, içecek, ağaç ve ağaç ürünleri, basım yayın, temel eczacılık, mineral ürünler ve mobilya imalatı sektörleri uzmanlaşma sağlanan sektörler olarak öne çıkmaktadır. Türkiye ye oranla daha fazla yatırım yapılan sektörler; gıda, içecek, basım yayın, mineral ürünler ve mobilya imalatı sektörleridir. TRA1 Bölgesi imalat sanayi profilinin işletme büyüklüğüne istihdam açısından bakıldığında (işyeri başına istihdam) 3 sektörde Türkiye ortalamasının üzerinde değer aldığı, ciro kriteri için bakıldığında ise tüm sektörlerde Türkiye ortalamasının altında kaldığı görülmektedir. Türkiye geneli imalat sanayi 100 kabul edildiğinde istihdam başına ciro (verimlilik) kriterinde temel eczacılık ve makine ekipman 100 ün üzerinde değer alarak verimlilikte öne çıkan sektörlerdir. Sektörler bazında Tablo 70 bulgularını özetlemek için Tablo 71 hazırlanmıştır. Tablo 71 de TRA1 Bölgesi nin alt sektörler itibarıyla Türkiye geneli ile kıyaslanarak, gerek göreli öneme göre (tablonun ilk beş sütunundaki değerler), gerekse de göreli büyüklüğe ve üstünlüğe göre kriterler bazında öne çıkan sektörler özetlenmiştir. Tablo 71: TRA1 Bölgesi İmalat Sanayiinde Öne Çıkan Sektörler NACE Rev. 2 Sektörler Türkiye Payı=100 için TRA1 Endeksleri Türkiye Oranları=100 için TRA1 Endeksleri İşyeri Sayısı İstihdam Ciro Maaş+ Ücret Yatırımlar İstihdam/ İşyeri Ciro/İşyeri Ciro/ İstihdam Ücret/ İstihdam 10-Gıda X X X X X X 11-İçecek X X X X X X 16-Ağaç, Ağaç ürünleri X X X 18-Basım-Yayın X X X X 21-Temel Eczacılık X X X X X 22-Kauçuk&Plastik X X 23-Mineral Ürünler X X X X X 25-Metal Eşya X 27-Elektrikli Techizat X 31-Mobilya X X X X X 32-Diğer İmalatlar X X Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle kendi hesaplanmıştır. 140
Tablo 71 verileri kullanılarak Bölgede farklı kriterler ve oranlar bazında öne çıkan sektörlerin analiz edilmesi mümkün olacaktır. Bu noktada, yapılan analizin mutlak üstünlük analizi değil, göreli üstünlük analizi olduğu ve tüm kriterler için Türkiye ortalaması değerlerinin üzerinde kalan sektörlerin oransal değerlendirmesi yapıldığı unutulmamalıdır. Ayrıca Tablo 71 kriterler bazında (yatay olarak) yorumlanabileceği gibi, sektörlerin öne çıktığı kriterler bazında birbirlerine göre üstünlüklerine göre (dikey olarak) de yorumlanabilir. Buna göre imalat sanayi alt sektörleri TRA1 Bölgesi için incelenirse; İçecek, Mineral Ürünler ve Mobilya sektörleri; Bölgede işyeri sayısı, istihdam, ciro, maaş ve ücret ile yatırımlar kriterlerinin tamamında Türkiye ye oranla öne çıkmış sektörlerdir. İçecek sektörü işyeri başına istihdamda da öne çıkmaktadır. Gıda sektörü; Toplam 9 kriterden 6 sında öne çıkmaktadır. Temel Eczacılık sektörü; Bölgede toplam 9 kriterden 5 inde öne çıkmaktadır. Basım Yayın sektörü; Bölgede toplam 9 kriterden 4 ünde öne çıkmaktadır. Ağaç ve Ağaç Ürünleri sektörü 3 kriterde, Kauçuk&Plastik sektörü ve Diğer İmalat sektörleri 2 kriterde, Metal Eşya ve Elektrikli Techizat sektörleri ise 1 kriterde Türkiye ye oranla öne çıkmış sektörlerdir. 2.3.2.3.2. TRA1 Bölgesi Sanayi Yoğunlaşması ve Kümelenmesi TRA1 Bölgesi imalat sanayi sektörleri için Üç Yıldız Tekniği 6 kullanılarak kümelenme analizi yapılmıştır. Üç yıldız tekniğinde hemen tüm uygulamalarda sektörel istihdamlar (kısıtlı sayıdaki bazı çalışmalarda işyeri sayısı) temel olarak alınmaktadır. TRA1 Bölgesi için yapılan bu analizde ise istihdamın yanı sıra işyeri sayısı ve ciro verileri de kullanılmış olup, bu verilerin her birisine göre ayrı ayrı üç yıldız tekniği uygulanmıştır. Üç yıldız analizinde aşağıda verilen üç temel kriter seçilmekte ve her sektör (bölge) için bu kriterlerin değerleri hesaplanmaktadır. 6 www.clusterobservatory.eu 141
Büyüklük (Size) (e i /E i ): Bölgedeki sektör verisinin, sektörün toplam (Türkiye) verisine oranı, Baskınlık (Dominance) (e i /e n ): Bölgedeki sektör verisinin, bölge toplam verisine oranı, Uzmanlaşma (Specialization) [(e i /e n ) / (E i /E n )] 7 : Sektörün bölgedeki payının, sektörün ülkedeki payına oranını göstermektedir. Burada; e i : TRA1 Bölgesi ndeki i sektörü değerini, E i : i sektörünün Türkiye toplam değerini, e n : TRA1 Bölgesi nin toplam değerini, E n : Türkiye toplam değerini, ifade etmektedir. Üç yıldız analizinde, her bir kriter (büyüklük, baskınlık ve uzmanlaşma) için bir eşik değer belirlenmekte ve kriterin hesaplanan değeri bu eşik değerini aşarsa, ilgili sektör bu kriterden bir yıldız almaktadır. Bölgeler bazında analiz edilen sektörler eşik değeri aştığı her kriter bazında bir yıldız aldığından, herhangi bir kriterin eşik değerini aşan sektör bir yıldız, herhangi iki kriterin eşik değerini aşan sektör iki yıldız, üç kriterde de eşik değerini aşan sektör üç yıldız almaktadır. Üç yıldız alan sektörün o bölgede kümelenme gösterdiği kabul edilmektedir. Üç yıldız analizinde temel sorun, eşik değerin belirlenmesidir. Eşik değerin uygulanmasında; genelde ilk iki kriter için (büyüklük ve baskınlık) farklı eşik değerler baz alınırken, uzmanlaşma katsayısı genellikle 1 olarak alınmaktadır. Burada bilhassa, ilk iki kriter için seçilecek değerin teorik ya da tematik bir değeri bulunmadığından, farklı çalışmalarda farklı eşik değerler kullanıldığı görülmektedir. TRA1 Bölgesi için yapılacak bu değerlendirmede ise, imalat sanayinin mekânsal dağılımında ve eşik değerin belirlenmesinde daha objektif ve daha rasyonel bir değer tespit edilmesi için şu yöntem izlenmiştir: 7 Buradaki katsayı, Location Quotitent (LQ) katsayısı olarak farklı alanlarda (coğrafi uzmanlaşma, ihracat uzmanlaşması vb.) da kullanılmaktadır. 142
- Analiz imalat sanayi için yapılacağından işyeri sayısı, istihdam ve ciro rakamları için imalat sanayi toplamı dikkate alınmıştır. TUİK verileri 8 Düzey 2 bölgeleri (26 bölge) bazında ve NACE Revize 2 ikili digit düzeyinde açıklandığından, ikili sektör kodlamaları kullanılmıştır. - TRA1 Bölgesi nde imalat sanayiinin verisi bulunan 19 alt sektör bulunmaktadır. - Sonuç olarak, eşik değerin belirlenmesinde; Büyüklük kriteri için bölgedeki ilgili sektörün sektör Türkiye toplamı içindeki payı (e i /E i ) kriteri için toplam 26 Düzey 2 bölgesi olduğundan ve her bir bölgede bu sektörün ülke geneli içindeki payının beklenen değeri (1/26=0.03846154) olacağından, bu değer büyüklük kriteri için eşik değer olarak alınmıştır. Baskınlık kriteri için (e i /e n ), değerlendirmeye alınan imalat sanayi 19 alt sektörü bulunduğundan ve her bir alt sektörün bölgedeki imalat sanayi içindeki payının beklenen değeri de (1/19= 0,052632) olacağından, bu değer eşik değer olarak kabul edilmiştir. Uzmanlık katsayısı için de [(e i /e n ) / (E i /E n )] beklenen değer 1 olacağından (sektörün bölgedeki payının sektörün ülkedeki payına oranının eşit olması bekleneceğinden), eşik değer olarak 1 alınmıştır. Dolayısıyla üç yıldız analizinde sektörlerin yıldızlarının belirlenmesinde; Büyüklük (Size) (e ij /E i ) >0.03846154 ise sektör bir yıldız (daha) 9, Baskınlık (Dominance) (e ij /e nj ) > 0,052632 ise sektör bir yıldız (daha) Uzmanlaşma (Specialization) [(e ij /e nj ) / (E i /E n )] > 1 ise sektör bir yıldız (daha)almaktadır. 8 Hesaplamalar TUİK, İş İstatistikleri, Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikleri, 2013 verileri kullanılarak yapılmıştır. 9 Buradaki daha ifadesi sektörlerin yıldız almasında bunları hangi kriterden aldığının önemli olmadığını göstermek için kullanılmaktadır. Örneğin bir sektör büyüklük ve uzmanlaşma kriterinden, büyüklük ve baskınlık kriterinden ya da baskınlık ve uzmanlaşma kriterinden iki yıldız alabilmektedir. 143
Çalışmamızda kullanılan ve imalat sanayinin mekânsal dağılımını yoğunlaşmayı da içerecek şekilde verecek olan üç yıldız analizinde, yalnızca eşik değerlerini aşan sektörlerin dikkate alındığı bir kez daha vurgulanmalıdır. Sektörlerin aldıkları yıldızlara göre kümelenme karakteristiklerinin isimlendirilmesinde; üç yıldız alan sektörler için olgun kümeler, iki yıldız alan sektörler için potansiyel kümeler ve tek yıldız alan sektörler için de aday kümeler ifadeleri kullanılmıştır. TRA1 Bölgesi için işyeri sayısı, istihdam ve ciro kriterlerine göre yapılan kümelenme analizi sonuçları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Gösterim rahatlığı için sektörlerin hesaplanan değerleri tabloda yüzde olarak ifade edilmiştir. 144
Tablo 72: TRA1 Bölgesi İmalat Sanayi Sektörlerinin Kümelenme Analizi (2013) Ölçüm Birimi İşyeri Sayısı İstihdam Ciro Sektörler/Kriterler ei/ei ei/et (ei/et)/(ei/et) ei/ei ei/et (ei/et)/(ei/et) ei/ei ei/et (ei/et)/(ei/et) 10-Gıda 12.6 38.9 3.0 42.3 2.7 11-İçecek 1.3 3.4 2.4 13-Tekstil 14-Giyim Eşyası 10.2 16-Ağaç, Ağaç ürünleri 13.2 2.0 1.9 1.1 17-Kağıt ve Kağıt Ürünleri 18-Basım Yayın 1.4 1.1 20-Kimyasal Ürünler 21-Temel Eczacılık 2.9 3.5 22-Kauçuk&Plastik 6.8 1.2 5.7 1.0 23-Mineral Ürünler 7.1 1.6 18.8 2.7 33.7 5.1 24-Ana Metal 25-Metal Eşya 18.5 1.2 8.7 27-Elektrikli Teçhizat 2.0 28-Makine ve Ekipman 29-Motorlu kara taşıtı vb 31-Mobilya 13.5 1.3 7.1 1.3 1.0 32-Diğer İmalatlar 5.5 2.1 1.2 33-Kurulum, Onarım Kaynak: TÜİK verileri kullanılarak yapılmıştır. Not: 1. katsayı büyüklüğü (ei/ei), 2. katsayı baskınlığı (ei/en), 3. katsayı ise uzmanlaşmayı [(ei/en) / (Ei/En)] göstermektedir. 145
Tablo 72 verilerinden hareketle özet bir değerlendirme yapabilmek amacıyla, TRA1 Bölgesi nde herhangi bir şekilde (aday, potansiyel ya da olgun) kümelenme özelliği gösteren sektörler, kümelenme özelliği gösterdiği katsayılara göre (büyüklük, baskınlık, uzmanlaşma) aşağıda verilmiştir. Tablo 73: TRA1 Bölgesi İmalat Sanayi Sektörlerinin Kümelenmesi Hangi Katsayılara Göre Hangi Kritere Göre Sektörler İşyeri Sayısı Büyüklük, Baskınlık, İstihdam Uzmanlık Ciro İşyeri Sayısı Büyüklük ve Baskınlık İstihdam Ciro İşyeri Sayısı Büyüklük ve İstihdam Uzmanlık Ciro Ağaç, Ağaç ürünleri, Kauçuk&Plastik, Mineral İşyeri Sayısı Ürünler, Metal Eşya, Mobilya, Diğer İmalatlar Baskınlık ve Uzmanlık İstihdam Gıda, Kauçuk&Plastik, Mineral Ürünler, Mobilya Ciro Gıda, Mineral ürünler İşyeri Sayısı Büyüklük İstihdam Ciro İşyeri Sayısı Gıda, Giyim Eşyası Baskınlık İstihdam Metal Eşya Ciro İşyeri Sayısı İçecek, Temel Eczacılık, Elektrikli Techizat İstihdam Ağaç, Ağaç Ürünleri, Basım Yayın, Diğer İmalatlar Uzmanlık İçecek, Ağaç, Ağaç ürünleri, Basım Yayın, Temel Ciro Eczacılık, Mobilya Kaynak: Tablo 72 verileri Olgun Küme Potansiyel Küme Aday Küme Tablo 73 ün yorumlanmasının kolaylığı ve tablonun sistematiğinin açıklanması açısından şu noktanın belirtilmesi faydalı olacaktır: Tablo 73 de herhangi bir kriterde (işyeri sayısı, istihdam ya da ciro) örneğin üç yıldız alarak o kriter bazında olgun küme özelliği gösteren bir sektör, aynı kriter bazında potansiyel küme ya da aday küme kategorisinde yer almamalıdır. Aynı açıklama potansiyel ya da aday kümelerde yer alan sektörler için de geçerlidir. Bunun yanında, herhangi bir sektör üç yıldız almadığı bir kriter için iki ya da tek yıldız alarak potansiyel ya da aday küme özelliği gösterebilir (Örneğin; Mineral ürünler sektörü istihdam kriterinden üç yıldız almamış ancak bu kriter için baskınlık ve uzmanlık katsayısına göre potansiyel küme statüsünde yer alabilmiştir). 146
Genel olarak, herhangi bir sektör aynı anda ancak ve ancak bir kriterin yer aldığı satırda yer alabilir, buna karşın farklı kriterlerde farklı katsayılar bazında olgun küme, potansiyel küme ya da aday küme içinde yer alabilir. Tablo 73 den TRA1 Bölgesi nde farklı kriterlerde hiçbir sektörün üç yıldız alamadığı ve bölgede olgun küme özelliği taşıyan sektör olmadığı görülmektedir TRA1 Bölgesi nde iki yıldız alarak baskınlık ve uzmanlık kriterine göre potansiyel küme niteliği taşıyan sektörler şöyle sıralanabilir: Ağaç, Ağaç ürünleri, Kauçuk&Plastik, Mineral Ürünler, Metal Eşya, Mobilya, Diğer İmalatlar sektörleri işyeri sayısına göre; Gıda, Kauçuk&Plastik, Mineral Ürünler, Mobilya istihdama göre; Gıda, Mineral ürünler sektörleri ciro kriterine göre; potansiyel küme özelliği göstermektedirler. Aday küme özeliği gösteren (tek yıldız alan) sektörlere bakıldığında, Baskınlık kriterine göre tek yıldız alarak aday küme olan sektörler; Gıda, Giyim Eşyası sektörleri işyeri sayısına göre; Metal Eşya sektörü ise istihdama göre tek yıldız alarak aday küme olmuşlardır. Uzmanlık kriterine göre tek yıldız alan sektörler İçecek, Temel Eczacılık, Elektrikli Techizat sektörleri işyeri sayısına göre; Ağaç, Ağaç Ürünleri, Basım Yayın, Diğer İmalatlar sektörleri istihdam kriterine göre; İçecek, Ağaç, Ağaç ürünleri, Basım Yayın, Temel Eczacılık, Mobilya sektörleri de ciro kriterine göre aday küme olmuşlardır. 2.3.2.3.3. Erzurum İmalat Sanayi Profili Sanayi Sicil Belgeli İşletmeler Açısından Erzurum 10 T.C. Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Sanayi Genel Müdürlüğü tarafından tutulan kayıtlara göre 2014 yılı itibarıyla sanayi sicil belgesi almış ve işletme cetveline ekli (güncel) sanayi işletmeleri, başta İstanbul(%24) olmak üzere, Bursa(%10), Ankara(%8), İzmir(%5), Konya(%5), Kayseri(%3), Adana(%2), Denizli(%2), Gaziantep(%2), Kocaeli(%2), Tekirdağ(%2), Samsun(%2) olmak üzere; toplam %67 si 12 ilde yoğunlaşmıştır. Bölgelere göre bir değerlendirme 10 Bu alt bölüm Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından yayınlanan 81 İl Sanayi Durum Raporu ndan yararlanılarak yazılmıştır. 147
yapıldığında; sanayi işletmelerinin %43 ü Marmara Bölgesi nde, %20 si İç Anadolu Bölgesi nde, %13 ü Ege Bölgesi nde, %9 u Akdeniz Bölgesi nde, %8 i Karadeniz Bölgesi nde, %4 ü Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde, %3 ü Doğu Anadolu Bölgesi ndedir. Doğu Anadolu Bölgesi ndeki illerin sanayi bakımından değerlendirmesi yapıldığında, %15 lik bir oran ile Erzurum, Malatya dan sonra ikinci sırada bulunmaktadır. Doğu Anadolu Bölgesi nde sanayi işletmelerinin %29.9 unun yer aldığı Malatya 1 inci sırada, Erzurum ikinci sırada (%15.4), Erzincan 3 üncü sırada (%11.4), Elazığ 4 üncü sırada (%10.2), Van 5 inci sırada (%6.6), altıncı sırada Ağrı (%4.3) yer almaktadır. 14 ilin bulunduğu Doğu Anadolu Bölgesi nde son sırada ise sanayi işletmelerinin %1.2 sine sahip olan Ardahan ili bulunmaktadır. Erzurum sanayisi başta gıda sektörü olmak üzere tarıma dayalı imalat sanayi ekseninde gelişmiştir. İlde sanayi siciline kayıtlı sanayi işletmelerinin sektörel dağılımına bakıldığında, işletmelerin %25 i Gıda ürünleri imalatı, %13 ü Mobilya imalatı, %8 i Ağaç ve Ağaç ürünleri imalatı, %7 si Fabrikasyon metal ürünleri imalatı (makine ve teçhizatı hariç), ve %5 i Diğer metalik olmayan mineral ürünlerin imalatı sektörlerinde yer almaktadır. Daha sonra sırasıyla; %4 Diğer madencilik ve taşocakcılığı, %2 si Kauçuk ve Plastik sektörleri gelmektedir. Erzurum ilinde kayıtlı işletmelerde çalışan personel sayısı 6,806 dır. Ar-Ge birimi olan firma sayısı 15, çalışan sayısı 121 dir. Kalite kontrol birimi olan firma sayısı 45, çalışan sayısı 109 dur. Erzurum ilinde bulunan sanayi işletmelerinin %68 i mikro ölçekli, %27 si küçük ölçekli, %4 ü orta ölçekli, %1 i büyük ölçekli işletmelerdir. Kapasite Raporları Açısından Erzurum Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) tarafından tüm Türkiye de sanayi sektörlerindeki işletmelerin kapasite bilgileri toplanmakta ve istatistiki olarak yayınlanmaktadır. Buna göre 2015 yılı itibarıyla TOBB bilgi sisteminde Türkiye de 72,433 kapasite raporu ve rapor bildiren işletmelerde 2,947,254 çalışan mevcuttur. Erzurum da ise 153 kapasite raporu ve 4,083 çalışan bulunmaktadır. Türkiye de en fazla kapasite raporu sırasıyla İstanbul, Bursa, Ankara, İzmir, Konya, Gaziantep ve Kocaeli nde bulunmaktadır. Erzurum Türkiye de en çok kapasite raporuna sahip 60 ıncı, Doğu Anadolu Bölgesi nde ise 4 üncü il konumundadır. 148
Tablo 74: Kapasite Raporlarındaki İlk 5 Faaliyet ve Ürün (2015) Sıra Kodu İlk 5 Faaliyet Rapor Sayısı 1 08.12 Çakıl ve kum ocaklarının faaliyetleri; kil ve kaolin çıkarımı 22 2 23.63 Hazır beton imalatı 19 3 10.51 Süthane işletmeciliği ve peynir imalatı 15 4 82.92 Paketleme faaliyetleri 11 5 23.69 Beton, alçı ve çimentodan yapılmış diğer ürünlerin imalatı 9 Sıra Kodu İlk 5 ürün Rapor Sayısı 1 23.63.10.00.00 Hazır beton 15 2 10.51.30.30.00 Tereyağı (ağırlığına göre, yağ içeriği <= % 85 olan) 14 3 08.12.12.30.02 Mıcır 13 4 10.51.40.50.02 Beyaz peynir 12 5 10.51.40.50.01 Kaşar peyniri 11 Girişimci Bilgi Sistemi Verileri Açısından Erzurum T.C. Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Sanayi Genel Müdürlüğü tarafından yürütülmekte olan Girişimci Bilgi Sistemi projesi kapsamında farklı kamu kurum ve kuruluşların idari kayıtlarında bulunan işletmelere ait ekonomik faaliyetlere ilişkin veriler, ortak standartlar çerçevesinde bir veri tabanında toplanmaktadır. Bu kayıtlar sanayi sicil belgesi almış işletmelerin tutulduğu sanayi sicil kayıtlarına göre çok daha fazla işletmeyi kapsaması ve bu işletmelerin net satışlarını ve aktif büyüklüklerini de vermesi bakımından daha işlevsel ve güvenilir niteliktedir. Buna göre Girişimci Bilgi Sistemi kayıtlarına göre Türkiye de imalat sanayide yaklaşık 197 bin işletmede yaklaşık 3.5 milyon kişi istihdam edilmektedir. Bu işletmelerin toplam net satışları ve aktif büyüklükleri yaklaşık olarak 1 trilyon TL düzeyinde olup tüm sektörlerin toplamından %25 pay almaktadırlar. Erzurum imalat sanayiinde ise 2014 yılı itibarıyla Girişimci bilgi Sisitemi veri tabanına imalat sanayiinde 759 işletme kayıtlı olup, bu işletmelerde çalışan sayısı toplam 6,408 kişi olup bunların 6,173 ünün bilgisi veri gizliliği kapsamı dışındadır. Veri gizliliği kapsamı dışında kalan il imalat sanayi net satışlar tutarı 1.5 milyar TL olup, ildeki toplam cironun %12 sini, aktif büyüklüğünün de %11 ini oluşturmaktadır. İlde veri gizliliği kapsamı dışında kalan toplam istihdam 54,042 kişi olup, imalat sanayiinde çalışanların oranı %11, imalat sanayinde faaliyet gösteren işletmelerin toplam işletme (7,304) sayısına oranı %10 dur. İl imalat sanayii toplam net aktifleri 1.7 milyar TL dir. Net Satışlara Göre Büyüklük, Başatlık, Uzmanlık ve Kümelenme Analizi Erzurum da faaliyette bulunan işletmelerin 2014 yılı itibarıyla yaptıkları net satışların alt sektörlere göre analizi, sektörlerin ciro bakımından durumunu verecektir. Aşağıdaki tabloda 149
Girişimci Bilgi Sistemi verilerine göre Erzurum ilindeki işyerlerinde bulunan imalat sanayi işletmelerinin işyeri sayısı, istihdamı, net satışları ve aktif büyüklükleri verilmektedir. Buna göre ilde yapılan satışlar/cirolar bakımından ilk sırada gıda ürünleri imalatı gelmektedir. Gıda sektörünü sırasıyla, Mineral ürünlerin imalatı, Makine ve ekipmanların kurulumu ve onarımı ve Ana metal sanayi imalatı izlemektedir. Tablo 75: Erzurum İmalat Sanayi İşyerleri Göstergeleri SEKTÖR İşyeri Sayısı Çalışan Sayısı Net Satışlar Aktif Toplam Net Satış Payı 10 - GIDA ÜRÜNLERİNİN İMALATI 262 2,580 545,318,532 503,783,510 36.16 23 - DİĞER METALİK OLMAYAN MİNERAL ÜRÜNLERİN İMALATI 64 1,137 350,590,659 481,508,981 23.24 33 - MAKİNE VE EKİPMANLARIN KURULUMU VE ONARIMI 104 755 308,766,266 150,670,877 20.47 24 - ANA METAL SANAYİİ 40 259 84,031,877 69,319,979 5.57 25 - FABRİKASYON METAL ÜR. İMALATI (MAK. VE TEÇ. HARİÇ) 64 444 78,533,036 69,463,007 5.21 16 - AĞAÇ, AĞAÇ ÜRÜNLERİ VE MANTAR ÜRÜNLERİ İMALATI 45 153 31,788,527 31,358,534 2.11 31 - MOBİLYA İMALATI 37 202 21,659,962 27,597,172 1.44 32 - DİĞER İMALATLAR 35 158 21,484,966 31,726,092 1.42 27 - ELEKTRİKLİ TEÇHİZAT İMALATI 11 114 16,983,113 0 1.13 20 - KİMYASALLARIN VE KİMYASAL ÜRÜNLERİN İMALATI 16 82 16,207,871 15,368,217 1.07 18 - KAYITLI MEDYANIN BASILMASI VE ÇOĞALTILMASI 21 130 8,831,523 9,057,187 0.59 22 - KAUÇUK VE PLASTİK ÜRÜNLERİN İMALATI 22 75 8,644,438 18,960,860 0.57 13 - TEKSTİL ÜRÜNLERİNİN İMALATI 5 16 8,524,736 12,640,468 0.57 29 - MOTORLU KARA TAŞITI, İMALATI 5 20 2,914,556 3,672,287 0.19 14 - GİYİM EŞYALARININ İMALATI 9 35 2,692,902 5,245,252 0.18 26 - BİLGİSAYARLARIN, ELEKTRONİK VE OPTİK ÜR. İMALATI 5 13 1,279,788 1,752,559 0.08 11 - İÇECEKLERİN İMALATI 4 0 0 34,964,408 0.00 15 - DERİ VE İLGİLİ ÜRÜNLERİN İMALATI 0 0 0 0 0.00 17 - KAĞIT VE KAĞIT ÜRÜNLERİNİN İMALATI 1 0 0 0 0.00 21 - TEMEL ECZACILIK İMALATI 1 0 0 0 0.00 28 - BYS MAKİNE VE EKİPMAN İMALATI 6 0 0 4,522,221 0.00 30 - DİĞER ULAŞIM ARAÇLARININ İMALATI 2 0 0 0 0.00 Genel Toplam 759 6,173 1,508,252,752 1,471,611,613 100.00 Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemleri Büyüklük bir sektörün ne kadarının ilde olduğunu (Erzurum un o sektörde Türkiye den aldığı payını), Başatlık ise herhangi bir sektörün Erzurum toplam net satışları içerisindeki payını göstermektedir. İlk oran bir sektörün illere göre dağılımını göstermesi, ikinci oran ise Erzurum daki imalat sanayiinin faaliyet kollarına dağılımını göstermesi açısından anlamlıdır. Bir sektörün bir il/bölgenin değerinden aldığı pay kadar bu payın ülke genelindeki görüntüden farklılaşma oranı da önemli bir bilgi sağlamaktadır. Sektörün bir ildeki payının, aynı sektörün ülke genelindeki payına oranı bir uzmanlaşma göstergesi olarak 150
kullanılmaktadır. Aşağıda tabloda net satışlara göre büyüklük, başatlık ve uzmanlık değerleri verilmiştir. Tablo 76: Net Satışlara Göre Büyüklük, Başatlık, Uzmanlık Analizi (2014) SEKTÖRLER Büyüklük Başatlık Uzmanlık Teknoloji Düzeyi 10 - Gıda ürünlerinin imalatı 0.4 35.2 2.6 Düşük 11 - İçeceklerin imalatı 0.3 2.1 2.3 Düşük 12 - Tütün ürünleri imalatı 0.0 0.0 0.0 Düşük 13 - Tekstil ürünlerinin imalatı 0.0 0.3 0.0 Düşük 14 - Giyim eşyalarının imalatı 0.0 0.1 0.0 Düşük 15 - Deri ve ilgili ürünlerin imalatı 0.0 0.0 0.0 Düşük 16 - Ağaç, ağaç ürünleri imalatı 0.2 1.9 1.2 Düşük 17 - Kâğıt ve kâğıt ürünlerinin imalatı 0.0 0.1 0.0 Düşük 18 - Kayıtlı medyanın basılması ve çoğaltılması 0.1 0.5 0.4 Düşük 19 - Kok kömürü ve rafine ed. petrol ürünleri 0.0 0.0 0.0 Orta Düşük 20 - Kimyasalların ve kimyasal ürünlerin imalatı 0.0 1.1 0.2 Orta Yüksek 21 - Eczacılık ürünleri imalatı 0.0 0.0 0.0 Yüksek 22 - Kauçuk ve plastik ürünlerin imalatı 0.0 0.6 0.1 Orta Düşük 23 - Mineral ürünlerin imalatı 0.6 22.8 4.1 Orta Düşük 24 - Ana metal sanayii 0.1 5.4 0.5 Orta Düşük 25 - Fabrikasyon metal ürünleri imalatı 0.1 5.1 0.6 Orta Düşük 26 - Bilgisayarlar, elektronik ve optik ürünleri 0.0 0.1 0.1 Yüksek 27 - Elektrikli teçhizat imalatı 0.0 1.1 0.3 Orta Yüksek 28 - Başka yerde sınıf. Makine/ekipman imalatı 0.0 0.2 0.0 Orta Yüksek 29 - Motorlu kara taşıtı, treyler ve yarı treyler 0.0 0.2 0.0 Orta Yüksek 30 - Diğer ulaşım araçlarının imalatı 0.1 0.6 0.7 Orta Yüksek 31 - Mobilya imalatı 0.1 1.4 0.7 Düşük 32 - Diğer imalatlar 0.1 1.4 0.9 Düşük 33 - Makine ve ekipman kurulumu ve onarımı 0.6 20.0 4.0 Orta Düşük Kaynak: Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Girişimci Bilgi Sistemleri İstatistikleri Büyüklük açısından Erzurum daki hiçbir sektörün eşik değeri aşamadığı ve ilgili sektörün Türkiye içindeki payının 81 il ortalamasının üzerine çıkamadığı dikkat çekmektedir. İldeki ilgili sektörün il imalat sanayi toplam net satışları içindeki payını gösteren Başatlık kriteri açısından öne çıkan sektörler ise Gıda, Mineral Ürünler, Makine ve Ekipman Kurulumu sektörleridir. Erzurum daki imalat sanayii toplam net satışlarının %35.2 si Gıda ürünlerinin imalatı sektöründe, %22.8 i Mineral ürünlerin imalatı sektöründe, %20.0 ı Makine ve ekipman kurulumu ve onarımı sektöründe, %5.4 ü Ana metal sanayi sektöründe, %5.1 i Fabrikasyon metal ürünleri sektöründe, %2.1 i İçecekler sektöründe ve %1.9 unun Ağaç ve ağaç ürünleri sektöründe gerçekleştiği görülmektedir. Diğer sektörlerin payları ise önemsiz düzeylerdedir. Aşağıdaki tabloda net satışlara göre başatlık analizi görülebilir. 151
Tablo 77: Net Satışlara Göre Başatlık ve Teknoloji Düzeyi Analizi (2014) ERZURUM Sıra Sektör Pay Cr i Teknoloji Düzeyi 1 10 Gıda 35.2 35.2 Düşük 2 23 Mineral 22.8 58.0 Orta Düşük 3 33 - Kurulum&Onarım 20.0 78.0 Orta Düşük 4 24 - Ana Metal 5.4 83.4 Orta Düşük 5 25 - Metal Eşya 5.1 88.4 Orta Düşük 6 11 İçecek 2.1 90.6 Düşük 7 16 - Ağaç ve Ürünleri 1.9 92.5 Düşük 8 32 - Diğer İmalat 1.4 93.9 Düşük 9 31 Mobilya 1.4 95.3 Düşük 10 27 - Elektrikli Teçhizat 1.1 96.4 Orta Yüksek Toplam 96.4 Diğer 14 Sektör 3.6 İmalat Sanayi Toplamı 100.0 TEKNOLOJİ DÜZEYİ DAĞILIMI 11 Düşük Teknoloji Payı (%)- (81 İl İçinde Sırası) 43.0 - (52) Orta Düşük Teknoloji Payı (%)- (81 İl İçinde Sırası) 53.8 - (19) Orta Yüksek Teknoloji Payı (%) - (81 İl İçinde Sırası) 3.1 - (49) Yüksek Teknoloji Payı (%)- (81 İl İçinde Sırası) 0.1- (44) Teknoloji Düzey Puanı 12 - (81 İl İçinde Sırası) 1.6 - (41) Kaynak: Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Girişimci Bilgi Sistemleri İstatistiklerinden hareketle hesaplanmıştır. Yukarıdaki tablo dan da görüleceği gibi Erzurum imalat sanayii toplam net satışlarının %96.4 ü 10 sektörde gerçekleşmektedir. Erzurum imalat sanayi net satışlarının yapıldığı sektörler teknoloji düzeyine göre incelendiğinde %43 ünün düşük teknoloji grubunda, %53.8 inin orta düşük teknoloji grubunda, %3.1 inin Orta yüksek tenoloji grubunda ve %0.1 inin de yüksek teknoloji grubunda yer aldığı görülmektedir. İl imalat sanayii net satışlarından hareketle hesaplanan Teknoloji Düzey Puanı 1.6 dır. Net satışları imalat sanayi ciroso olarak kabul edersek bir başka deyişle Erzurum ili imalat sanayiinde üretilmiş ürünlerin 11 Teknoloji düzeyi belirlenirken OECD nin baz aldığı teknoloji düzeyi sınıflaması dikkate alınarak sektör bazında teknoloji düzeyine göre gruplandırılmıştır. 12 Her bir sektörün il toplam net satışları içindeki payı ait olduğu teknoloji grubunun puanıyla çarpılmış (yüksek teknoloji grubundaysa 4, orta yüksek teknoloji grubundaysa 3, orta düşük teknoloji grubundaysa 2 ve düşük teknoloji grubundaysa 1 le çarpılarak) teknoloji ağırlıklı ortalama payları hesaplanmıştır. Bunların toplamı ise il imalat sanayi teknoloji düzey puanı olarak adlandırılmıştır. Teknoloji Düzey Puanı 1 e yaklaştıkça imalat sanayi ürünlerinin düşük teknoloji ile üretildikleri, 4 e yaklaştıkça yüksek teknoloji ile üretildikleri varsayılmıştır. 152
net satışı olduğu varsayılırsa, il imalat sanayiinde Teknoloji Düzey Puanı 1.6 olup, Orta Düşük Teknoloji li ürünlerin üretildiği görülmektedir. Erzurum ili imalat sanayi teknoloji düzeyi açısından 41. sıradadır. 81 il arasında Erzurum un ciro bakımından Türkiye ye göre uzmanlaştığı sektörler ise sırasıyla 23-Mineral (4.1) ürünlerin imalatı, 33-Makine ve ekipman kurulumu ve onarımı (4.0), 10-Gıda ürünlerinin imalatı (2.6), 11-İçeceklerin imalatı (2.3) ve 16 - Ağaç, ağaç ürünleri imalatı (1.2) sektörleridir. İl uzmanlaşma kriterine göre ilde öne çıkan sektörlerin Türkiye il sıralamasında Gıda sektöründe 26. sırada, Mineral ürünler imalatı sektöründe 15. sırada ve Makine ve ekipman kurulumu ve onarımı sektöründe 2. Sırada olduğu dikkat çekmektedir. Tablo 78: 2014 yılı satışlarına göre sektörlerin uzmanlaşma gösterdiği iller 10 - Gıda 23 - Mineral 33 - Kurulum&Onarım Sıra İller Katsayı Sıra İller Katsayı Sıra İller Katsayı 1 KARAMAN 6.11 1 SİİRT 10.29 1 DİYARBAKIR 5.01 2 RİZE 6.04 2 GÜMÜŞHANE 10.05 2 ERZURUM 3.95 3 MARDİN 5.54 3 BAYBURT 9.88 3 MUĞLA 3.45 4 AĞRI 5.41 4 BİTLİS 7.75 4 GÜMÜŞHANE 3.22 5 ARDAHAN 5.22 5 BURDUR 7.62 5 ANKARA 3.17 6 GİRESUN 5.13 6 BİLECİK 7.31 6 VAN 2.39 7 TRABZON 4.76 7 KÜTAHYA 7.06 7 ANTALYA 2.20 8 ORDU 4.49 8 MUŞ 6.80 8 İSTANBUL 1.95 9 ARTVİN 4.16 9 KARS 6.52 9 BAYBURT 1.60 10 BALIKESİR 3.92 10 VAN 6.06 10 BİTLİS 1.60 11 KARS 3.62 11 HAKKARİ 5.93 11 ERZİNCAN 1.50 12 EDİRNE 3.61 12 AFYON 5.70 12 SAMSUN 1.19 13 ŞIRNAK 3.51 13 ISPARTA 4.43 13 ŞANLIURFA 1.10 14 AMASYA 3.39 14 NEVŞEHİR 4.34 14 YALOVA 1.07 15 MUŞ 3.36 15 ERZURUM 4.14 15 ÇORUM 1.05 16 YOZGAT 3.20 16 IĞDIR 3.98 16 ESKİŞEHİR 1.02 17 BİNGÖL 3.14 17 KIRKLARELİ 3.87 18 ÇANKIRI 3.01 18 BİNGÖL 3.75 19 SAMSUN 2.90 19 TOKAT 3.67 20 AYDIN 2.86 20 ELAZIĞ 3.64 21 AFYON 2.77 21 ARDAHAN 3.52 22 ERZİNCAN 2.72 22 BARTIN 3.43 23 VAN 2.65 23 MUĞLA 3.42 24 MALATYA 2.58 24 MERSİN 3.35 25 KONYA 2.56 25 YOZGAT 3.12 26 ERZURUM 2.56 26 ÇANAKKALE 3.01 Kaynak: Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Girişimci Bilgi Sistemleri İstatistiklerinden hareketle hesaplamamız. Erzurum da faaliyette bulunan işyerlerinin net satışlarına göre (ciro) 3 yıldız analizi yapılmıştır. Böylece ilde net satışlara göre olgun küme, potansiyel küme ve aday küme olan sektörler belirlenmiştir. Analiz sonuçları aşağıdaki tabloda özetleniştir. Buna göre Erzurum da net satışlara göre 4 adet aday küme (11 İçecek, 16 - Ağaç ve Ürünleri, 24 - Ana Metal, 25-153
Metal Eşya imalatı) bulunmaktadır. Ciroya göre yapılan kümelenme analizinde Erzurum imalat sanayiinde 3 adet de potansiyel küme (10 Gıda, 23 Mineral, 33 - Kurulum&Onarım) bulunmaktadır. Tablo 79: Net Satışlara Göre Üç Yıldız/Kümelenme Analizi (2014) Kriterler Yıldız Aldığı Kriter SEKTÖRLER Büyüklük (ei/ei) (%) Başatlık (ei/en) Uzmanlık ((ei/en)/ei/en)) Büyüklük Başatlık Uzmanlık Yıldız Sayısı Küme Durumu 10 Gıda 35.23 2.56 * * 2 Potansiyel 11 İçecek 2.34 * 1 Aday 16 - Ağaç ve Ürünleri 1.24 * 1 Aday 23 Mineral 22.75 4.14 * * 2 Potansiyel 24 - Ana Metal 5.36 * 1 Aday 25 - Metal Eşya 5.07 * 1 Aday 33 - Kurulum&Onarım 20.03 3.95 * * 2 Potansiyel Aday Küme Sayısı 4 Potansiyel Küme Sayısı 3 Olgun Küme Sayısı 2.3.2.3.4. Erzurum İmalat Sanayinin Üçlü Digite Göre Kümelenme Analizi Bu bölümde Erzurum için, il bazında olması ve güncel olması nedeniyle SGK işyeri sayısı ve istihdam verileri ile imalat sanayi sektörlerini kapsayan kümelenme analizi yapılmıştır. Üç yıldız tekniği hemen tüm uygulamalarda sektörel istihdamlar (kısıtlı sayıdaki bazı çalışmalarda işyeri sayısı) temel olarak alınmaktadır. Erzurum için yapılacak analizde ise hem istihdam hem de işyeri sayısı verileri kullanılmış olup, üç yıldız tekniği uygulanmıştır. Üç yıldız analizinde üç temel kriter seçilmekte ve her sektör (bölge) için bu kriterlerin değerleri hesaplanmaktadır. Bu kriterleri ifade etmek gerekirse; Büyüklük (Size) (e i /E i ): İldeki sektör verisinin, sektörün toplam (Türkiye) verisine oranı, Baskınlık (Dominance) (e i /e n ): İldeki sektör verisinin, il toplam verisine oranı, Uzmanlaşma (Specialization) [(e i /e n ) / (E i /E n )]: Sektörün ildeki payının, sektörün ülkedeki payına oranını göstermektedir. Burada; e i : İldeki i sektörü değerini, E i : i sektörünün Türkiye toplam değerini, e n : İlin toplam değerini, E n : Türkiye toplam değerini, ifade etmektedir. 154
Üç yıldız analizinde, her bir kriter (büyüklük, baskınlık ve uzmanlaşma) için bir eşik değer belirlenmekte ve kriterin hesaplanan değeri bu eşik değerini aşarsa, ilgili sektör bu kriterden bir yıldız almaktadır. İller bazında analiz edilen sektörler eşik değeri aştığı her kriter bazında bir yıldız aldığından, herhangi bir kriterin eşik değerini aşan sektör bir yıldız, herhangi iki kriterin eşik değerini aşan sektör iki yıldız, üç kriterde de eşik değerini aşan sektör üç yıldız almaktadır. Üç yıldız alan sektörün o bölgede kümelenme gösterdiği kabul edilmektedir. Erzurum ili için yapılacak bu değerlendirmede eşik değerleri şu yöntemle belirlenmiştir: - Analiz imalat sanayi sektörlerini kapsayacağından imalat sanayi işyeri ve istihdam rakamları dikkate alınmıştır. İl bazında SGK (Sosyal Güvenlik Kurumu) verileri 13 kullanılarak NACE Rev. 2 dörtlü digitte temin edilen veriler üçlü digite göre yeniden düzenlenerek hesaplamalar yapılmıştır. - Türkiye de tüm sektörler dahil toplam 272 sektör verisi olup, Erzurum da üçlü digite göre verisi bulunan sektör sayısı 212 dir. Türkiye verileri il verileri ile eşleştirilmiş ve 212 alt sektör verisi ve bunların toplamı üzerinden değerlendirme yapılmıştır. Bu 212 sektörün 68 i imalat sanayi alt sektörüdür. - Erzurum ili için eşik değerin belirlenmesinde; o Büyüklük kriteri için, illerdeki ilgili sektörün Türkiye toplamı içindeki payı (e i /E i ) kriteri için toplam 81 Düzey 3 bölgesi (il) olduğundan ve her bir ildeki ilgili sektörün ülke geneli içindeki payının beklenen değeri (1/81=0.012346) olacağından, bu değer büyüklük kriteri için eşik değer olarak alınmıştır. o Baskınlık kriteri için (e i /e n ), değerlendirmeye alınan 68 imalat sanayi alt sektörü bulunduğundan ve her bir alt sektörün ildeki payının beklenen değeri de (1/68= 0,014705882) o Uzmanlık katsayısı için de [(e i /e n ) / (E i /E n )] beklenen değer 1 olacağından (sektörün ildeki payının sektörün ülkedeki payına oranının eşit olması bekleneceğinden), eşik değer olarak 1 alınmıştır. 13 Hesaplamalar Türkiye Cumhuriyeti Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı ndan temin edilen 2015 verileri kullanılarak yapılmıştır. Bu kapsamda, istihdam terimi ilgili işyerlerine kayıtlı ve herhangi bir sosyal güvenlik kurumuna bağlı tüm kişileri ifade etmektedir. 155
Çalışmada kullanılan üç yıldız analizinde, yalnızca eşik değerlerini aşan sektörlerin dikkate alındığı bir kez daha vurgulanmalıdır. Sektörlerin aldıkları yıldızlara göre kümelenme karakteristiklerinin isimlendirilmesinde; üç yıldız alan sektörler için olgun kümeler, iki yıldız alan sektörler için potansiyel kümeler ve tek yıldız alan sektörler için de aday kümeler ifadeleri kullanılmıştır. Erzurum için işyeri sayısı kriterlerine göre yapılan kümelenme analizi sonuçlarına göre kümelenme özelliği gösteren alt sektörlerin hangi kriterden kümelenme özelliği gösterdikleri aşağıdaki verilmiştir. Tablo 80: Erzurum İlinde İşyeri Sayısına Göre Kümelenme Özelliği Gösteren İmalat Sanayi Sektörleri Olgun küme 101-Etin işlenmesi ve saklanması ile et ürünlerinin imalatı 105-Süt ürünleri imalatı Potansiyel küme 102-Balık, kabuklu deniz hayvanları ve yumuşakçaların işlenmesi ve saklanması 107-Fırın ve unlu mamuller imalatı 108-Diğer gıda maddelerinin imalatı 161-Ağaçların biçilmesi ve planyalanması 236-Beton, çimento ve alçıdan yapılmış eşyaların imalatı 237-Taş ve mermerin kesilmesi, şekil verilmesi ve kullanılabilir hale getirilmesi 243-Çeliğin ilk işlenmesinde elde edilen diğer ürünlerin imalatı 244-Değerli ana metaller ve diğer demir dışı metallerin imalatı 251-Metal yapı malzemeleri imalatı 272-Akümülatör ve pil imalatı 321-Mücevherat, bijuteri eşyaları ve ilgili ürünlerin imalatı 331-Fabrikasyon metal ürünlerin, makinelerin ve ekipmanların onarımı Aday küme 109-Hazır hayvan yemleri imalatı 141-Kürk hariç giyim eşyası imalatı 162-Ağaç, mantar, kamış ve örgü malzeme ürünü imalatı 181-Basım ve basım ile ilgili hizmet faaliyetleri 182-Kayıtlı medyanın çoğaltılması 201-Temel kimyasal maddelerin, kimyasal gübre ve azot bileşikleri, birincil formda plastik ve sentetik kauçuk imalatı 221-Kauçuk ürünlerin imalatı 222-Plastik ürünlerin imalatı 233-Kilden inşaat malzemeleri imalatı 235-Çimento, kireç ve alçı imalatı 239-Aşındırıcı ürünlerin ve başka yerde sınıflandırılmamış metalik olmayan mineral ürünlerin imalatı 241-Ana demir ve çelik ürünleri ile demir alaşımları imalatı 245-Metal döküm sanayii 259-Diğer fabrikasyon metal ürünlerin imalatı 263-İletişim ekipmanlarının imalatı 265-Ölçme, test ve seyrüsefer amaçlı alet ve cihazlar ile saat imalatı 156
267-Optik aletlerin ve fotoğrafçılıkla ilgili ekipmanların imalatı 302-Demiryolu lokomotifleri ve vagonlarının imalatı 310-Mobilya imalatı 325-Tıbbi ve dişçiliğe ait araç ve gereçlerin imalatı 329-Başka yerde sınıflandırılmamış imalatlar 332-Sanai makine ve ekipmanlarının kurulumu Kaynak : SGK verileri baz alınarak hesaplanmıştır Erzurum için istihdam kriterine göre yapılan kümelenme analizi sonuçlarına göre kümelenme özelliği gösteren alt sektörlerin hangi kriterden kümelenme özelliği gösterdikleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 81: Erzurum İlinde İstihdama Göre Kümelenme Özelliği Gösteren İmalat Sanayi Sektörleri Potansiyel küme 101-Etin işlenmesi ve saklanması ile et ürünlerinin imalatı 105-Süt ürünleri imalatı 106-Öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatı 107-Fırın ve unlu mamuller imalatı 108-Diğer gıda maddelerinin imalatı 110-İçecek imalatı 235-Çimento, kireç ve alçı imalatı 236-Beton, çimento ve alçıdan yapılmış eşyaların imalatı 237-Taş ve mermerin kesilmesi, şekil verilmesi ve kullanılabilir hale getirilmesi 244-Değerli ana metaller ve diğer demir dışı metallerin imalatı 251-Metal yapı malzemeleri imalatı 256-Metallerin işlenmesi ve kaplanması, makinede işleme 321-Mücevherat, bijuteri eşyaları ve ilgili ürünlerin imalatı 331-Fabrikasyon metal ürünlerin, makinelerin ve ekipmanların onarımı Aday küme 109-Hazır hayvan yemleri imalatı 141-Kürk hariç giyim eşyası imalatı 161-Ağaçların biçilmesi ve planyalanması 181-Basım ve basım ile ilgili hizmet faaliyetleri 182-Kayıtlı medyanın çoğaltılması 239-Aşındırıcı ürünlerin ve başka yerde sınıflandırılmamış metalik olmayan mineral ürünlerin imalatı 243-Çeliğin ilk işlenmesinde elde edilen diğer ürünlerin imalatı 259-Diğer fabrikasyon metal ürünlerin imalatı 267-Optik aletlerin ve fotoğrafçılıkla ilgili ekipmanların imalatı 302-Demiryolu lokomotifleri ve vagonlarının imalatı 310-Mobilya imalatı 332-Sanai makine ve ekipmanlarının kurulumu Kaynak : SGK verileri baz alınarak hesaplanmıştır. Erzurum da 3 lü digite göre 68 sektörlü imalat sanayi kümelenme analizinde istihdam kriterine; 14 potansiyel küme ve 12 aday küme özelliği gösteren sektör bulunmaktadır. İşyeri kriterine göre ise 2 olgun küme; 12 potansiyel küme; 22 aday küme mevcuttur. 157
Özet olarak: TRA1 Bölgesi illeri olan Erzurum, Erzincan ve Bayburt, görece geri kalmış ve sanayinin gelişmemiş olduğu illerdir. Ancak sanayi sektörünün gelişimi açısından özellikle Erzurum ve Erzincan gelişim potansiyeline sahip bulunmaktadır. Bölge, sahip olduğu doğal yer altı ve yer üstü kaynakları, tarımsal çeşitliliği ve iklimi, işgücü potansiyeli, ulaşım olanakları, ve devlet yardımları (teşvik sistemi) açısından yatırımlar için cazip konumdadır. TRA1 Bölgesi ekonomisi içinde sanayi sektörünün payı az da olsa artış eğilimindedir. 2014 yılı itibarıyla, Erzurum daki toplam istihdamın %9.2 si, toplam işyeri sayısının %10.5 i imalat sanayi sektörüne aittir. Türkiye sanayi sektöründeki istihdamın %0.2 si ilde bulunmaktadır. 2014 yılı verilerine göre Erzurum da sanayi sektörü GSYH 1.8 Milyar TL iken, Türkiye de 576.4 milyar TL olup, İl, Türkiye sanayi gayrisafi yurtiçi hasılasından %0.31 pay almaktadır. Erzurum ili, sanayi sektörü gayrisafi yurtiçi hasıla değerinin büyüklüğü bakımından 81 il içinde 46 ncı sırada bulunmaktadır. 2014 yılı itibarıyla Türkiye de kişi başına sanayi gayrisafi yurtiçi hasılası 7,469 TL iken Erzurum da 2,351 TL dir. Kişi başına düşen sanayi sektörü gayrisafi yurtiçi hasılası değeri açısından iller arasında 68 inci sırada yer almaktadır. Türkiye imalat sanayi işletmelerinin %0.64 ü, imalat sanayi çalışanlarının %0.33 ü, maaş ve ücretlerin %0.26 sı, cironun %0.16 sı ve yatırımların da %0.17 si TRA1 Bölgesi nde bulunmaktadır. İmalat sanayi işletme sayısı bakımından 26 Düzey 2 bölgesi içinde 25 nci sırada yer alan TRA1 Bölgesi, çalışan sayısı açısından 25 inci, maaş ve ücret ödemeleri açısından 24 üncü, ciro açısından 25 inci ve brüt yatırımlar bakımından ise 24 üncü sırada yer almaktadır. TRA1 Bölgesi nde faaliyet gösteren imalat sanayi işletmelerinin önemli bir kısmı; Metal eşya, Ağaç ve ağaç ürünleri, Mobilya imalatı, Gıda ürünleri, Giyim eşyaları sektörlerinde faaliyet göstermektedir. İmalat sanayi istihdamının büyük bir kısmını Gıda ürünleri, Mineral ürünler, Metal eşya, Mobilya oluşturmaktadır. Ciro açısından Gıda ürünleri, Mineral ürünler, Temel eczacılık sektörleri, Maaş ve ücret ödemeleri açısından Gıda ürünleri, Mineral ürünler; brüt yatırımlar açısından ise Gıda ürünleri, Mineral ürünler öne çıkan sektörlerdir. TRA1 Bölgesi için TUİK verilerinden hareketle yapılan üç yıldız kümelenme analizi neticesinde, farklı kriterlerde 12 sektörün iki yıldız alarak potansiyel küme, 14 sektörün tek yıldız alarak aday küme özelliği taşıdığı görülmüştür. Erzurum da 2014 yılı SGK verileriyle kapsamlı bir kümelenme çalışması yapılmıştır. 3 lü digite göre 86 sektörlü imalat sanayi kümelenme analizinde istihdam kriterine göre 14 potansiyel küme ve 12 aday küme özelliği gösteren sektör bulunmaktadır. İşyeri kriterine göre ise 2 olgun küme; 12 potansiyel küme; 22 aday küme mevcuttur. 158
2.3.3. Hizmetler Sektörü 2.3.3.1. Hizmetler Sektörünün Gelişimi Hizmetler sektörü gayrisafi yurtiçi hasıla değeri 2014 yılında Erzurum da 6.8 milyar TL, TRA1 Bölgesi nde 10 milyar TL, Türkiye de ise 1.1 trilyon TL civarında gerçekleşmiştir. 2004-2014 döneminde hizmetler sektörü gayrisafi yurtiçi hasılanın gelişimi incelendiğinde, Türkiye nin hizmetler sektörü GSYH sının %259.8, TRA1 Bölgesi ve Erzurum hizmetler sektörü GSYH sının ise %249.4 oranında arttığı görülmektedir. 2004-2014 döneminde, Erzurum ve TRA1 Bölgesi hizmetler sektörü Türkiye geneli hizmetler sektörünün altında bir artış kaydetmiştir. 2004-2014 döneminde il, TRA1 Bölgesi ve Türkiye geneline ait hizmetler sektörü GSYH sının toplam GSYH içindeki payı az da olsa artmıştır. Hizmet sektörünün gayrisafi yurtiçi hasıla içindeki payı 2004 yılında Erzurum da %55.9, TRA1 Bölgesi nde %54.7, Türkiye genelinde %52.8 iken 2014 yılında bu oran Erzurum da %57.6 ya, TRA1 Bölgesi nde %55.3 e, Türkiye genelinde de %53.7 ye yükselmiştir. 2014 yılında Erzurum hizmetler sektörünün TRA1 Bölgesi hizmetler sektörü içindeki payı %67.8, Türkiye hizmetler sektörü içindeki payı %0.62 olarak gerçekleşmiştir. 2014 yılında Erzurum ili hizmetler sektörü GSYH ının büyüklüğü bakımından 81 il arasında 26 ıncı sırada yer almaktadır. Yıllar Hizmet GSYH Tablo 82: Erzurum, TRA1 Bölgesi ve Türkiye Hizmetler Sektörü GSYH Erzurum TRA1 Bölgesi TÜRKİYE Erzurum'un Payı Pay (%) Hizmet GSYH Pay (%) Hizmet GSYH Pay (%) TRA1 Türkiye 2004 1.95 3.48 55.94 2.87 5.25 54.75 304.89 577.02 52.84 67.76 0.64 25 2005 2.24 3.87 57.98 3.30 5.85 56.36 355.50 673.70 52.77 68.01 0.63 25 2006 2.66 4.45 59.81 3.94 6.75 58.35 419.78 789.23 53.19 67.68 0.63 25 2007 3.03 4.96 61.13 4.47 7.55 59.26 481.12 880.46 54.64 67.77 0.63 25 2008 3.44 5.65 60.85 5.07 8.58 59.17 550.19 994.78 55.31 67.77 0.62 25 2009 3.69 6.05 61.05 5.42 9.17 59.16 569.48 999.19 56.99 68.05 0.65 24 2010 4.02 7.19 55.96 5.92 10.95 54.11 629.82 1,160.01 54.29 67.90 0.64 25 2011 4.66 8.32 55.95 6.84 12.82 53.35 736.24 1,394.48 52.80 68.11 0.63 25 2012 5.29 9.31 56.86 7.82 14.58 53.62 843.45 1,569.67 53.73 67.71 0.63 25 2013 5.98 10.55 56.73 8.82 16.36 53.91 962.40 1,809.71 53.18 67.84 0.62 25 2014 6.80 11.81 57.55 10.03 18.14 55.31 1,097.02 2,044.47 53.66 67.76 0.62 26 Not: Cari Fiyatlarla, Milyar TL Kaynak: TÜİK Erzurum, TRA1 Bölgesi ve Türkiye de Hizmetler sektörü GSYH sının gelişimini daha net görmek için 2004=100 bazlı olmak üzere endeks oluşturulmuş ve aşağıdaki grafikte verilmiştir. İl Sıra 159
Grafik 18: Hizmetler Sektörü GSYH Endeksi Gelişimi (2004=100) Kaynak: TUİK verilerinden hareketle oluştrulmuştur. Erzurum, TRA1 Bölgesi ve Türkiye, kişi başına hizmetler gayrisafi yurtiçi hasıla değeri açısından incelendiğinde, 2004 yılı itibarıyla Erzurum da 2,450 TL, TRA1 Bölgesinde 2,658 TL ve Türkiye de 4,510 TL olan olan bölge kişi başına hizmetler GSYH değerinin 2014 yılında sırasıyla 8,887 TL, 9,422 TL ve 14,213 TL ye yükseldiği görülmektedir. 2004-2014 döneminde hizmetler sektörü kişi başına GSYH hasıla değeri Erzurum da %254.5 ve Türkiye genelinde %215.1 oranında artmıştır. %262.8, TRA1 Bölgesinde Grafik 19: Kişi Başına Düşen Gayrisafi Hizmetler GSYH Değerinin Gelişimi (Cari Fiyatlarla) 160
Kişi başına düşen hizmetler sektörü gayrisafi yurtiçi hasıla değeri Cazibe Merkezi olarak belirlenmiş 23 il açısından değerlendirildiğinde, 2014 yılı itibarıyla Erzurum ilinin, 8,887 TL kişi başı hizmetler gayrisafi yurtiçi hasıla değeri ile 5 inci sırada yer aldığı görülmektedir. Grafik 20: Cazibe Merkezleri Kişi Başına Düşen Hizmetler GSYH (2014, TL) Özet olarak; 2004-2014 döneminde, Tüm Türkiye genelinde olduğu gibi, Erzurum ilinde de hizmetler sektörü, gayri safi yurtiçi hasıla içinde en çok pay alan sektör konumundadır ve 2014 yılı itibarıyla sektörün Erzurum ili GSYH ndan aldığı pay %57.6 dır. Erzurum ili, 2014 yılı kişi başına hizmetler sektörü GSYH sının büyüklüğü açısından 81 il içinde 47 inci, Cazibe Merkezleri (23 il) arasında 5 inci sırada yer almıştır. 2.3.3.2. Turizm Ülke ekonomilerinde giderek büyüyen boyutlarıyla önemli bir yere sahip olan turizm sektörü, gerek döviz ve istihdam yaratan ekonomik özellikleriyle gerekse, insanların fiziksel ve ruhsal dinlenme ihtiyacını karşılayarak ve ayrıca yarattığı kaynak kullanımı yönleriyle dünyanın en hızlı gelişen hizmet sektörlerinden biri haline gelmiştir. Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de doğa, kültür ve insan elemanları arasındaki hassas denge korunarak çevre, biyolojik çeşitlilik ve eko-sistemlerin sürekliliği gözetilerek dünya 161
turizm pazarından daha fazla pay alabilmek, bölgesel ve ülkesel sosyo-ekonomik gelişmeyi sağlayacaktır. Erzurum, üstünde bulunduğu platosu, çevrili olduğu sıradağlar ve yaylaları ile Türkiye nin en yüksek şehri konumundadır. Erzurum Orta Çağ dan itibaren, İran-Hint ve Orta Asya ticaretinin Akdeniz ülkelerine giden önemli bir konaklama ve ticaret merkezi olmuştur. Dolayısıyla iç ve dış turizm açısından önemli bir potansiyele sahiptir. Erzurum ili tarih ve kültür turizminin yanı sıra, kış turizmi, termal tesisler ve sağlık turizmi, hemşeri turizmi ve doğa sporları açısından önemli bir potansiyel taşımaktadır. 2.3.3.2.1. Tarihi ve Kültürel Değerler 14 6000 yıllık tarihi boyunca bölgenin ekonomik ve siyasi merkezi olan Erzurum tarihte sırasıyla Hititler, Urartular, Pers İmparatorluğu, Roma İmparatorluğu, Bizans İmparatorluğu, Saltukoğulları, Selçuklu, İlhanlı, Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Safavi egemenliklerinde kaldıktan sonra 1514 yılında Osmanlı İmparatorluğu na katılmıştır dolayısıyla sahip olduğu tarihi ve kültürel değerlerle kültür turizmi konusunda merak edilen bir şehirdir. Anadolu daki en eski yerleşim merkezlerinden biri olan Erzurum da Persler, Romalılar,Bizanslılar, Selçuklular ve Osmanlılar a ait çok sayıda kalıntı günümüze ulaşmayı başarmıştır.bunlar arasında Erzurum Kalesi, Ulu Cami, Çifte Minareli Medrese, Yakutiye Medresesi, ve Lala Paşa Camisi en çok dikkat çeken tarihi eserler arasındadır. Ayrıca Erzurum Arkeoloji Müzesi, Atatürk Evi Müzesi ve Kongre Binası da önemli turistik yapılardandır. Abdurrahman Gazi Türbesi, Habip Baba Türbesi, Yunus Emre ve Tapduk Emre Türbeleri de Erzurum da ayrıca ilgi çeken ziyaret mekanlarındandır. Erzurum Tabyaları da tarihsel önemi bakımından dikkat çekici bir yere sahiptir. Ayrıca Erzurum ilinde birçok tarihi, arkeolojik ve doğal sit bulunmaktadır. İldeki arkeolojik kazılarda paleolojik döneme kadar inen kalıntılar bulunmuştur. Yörede bulunan en önemli tarih öncesi yerleşmeleri Karaz, Pulur ve Güzelova höyüklerinde yapılan kazılarda ortaya çıkarılmıştır. 14 Erzurum İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 162
Yöredeki arkeolojik sitlerin başlıcaları şunlardır; -Ilıca da Alaca ve Aşıklar Höyükleri, -Pasinler de Bulamaç ve Tepecik Höyükleri, -İspir de Kale civarı, -Erzurum da Pulur, Cenis, Sos ve Güzelova Höyükleri. Pasinler de Kaya Mezarları ve çevresi yörede tek tarihi sit durumundadır. Üçkümbetler ve Kale çevresi, Erzurum ilinin tek kentsel sit alanıdır. İl içinde çok sayıda tarihsel kale kalıntısı vardır. Bunlar; Erzurum Kalesi, Hasankale (Pasinler), Tortum Kalesi, İspir Kalesi, Hınıs Kalesi, Aşkale, Oltu Kalesi, Avnik Kalesi, Bardız (Gaziler) Kalesi dir. Erzurum ili ve çevresi, birçok Osmanlı-Selçuklu dönemi yapıtlarıyla türbe ve ziyaret yerleriyle ve kiliseleriyle inanç turizmi açısından önemli bir potansiyele sahiptir. XIII. yüzyılın sonlarında yapıldığı sanılan Çifte Minareli Medrese, Anadolu nun mimarisi, planı ve süslemesiyle en büyük ve önemli baş yapıtlarındandır. İlhanlılar Yakutiye, Ahmediye medreseleriyle yöre mimarisine damgalarını vurmuştur. İlde türbe mimarisinin önemli örnekleri bulunmaktadır. Emir Saltuk Kümbeti Anadolu daki bu tür yapıların en eskilerindendir. Osmanlı Dönemine ait Lala Mustafa Paşa ve Murat Paşa camileri tarihsel nitelikli birçok camiye örnek olmuştur. Kurşunlu Pervizoğlu ve Şeyhler medreseleri XVII. yüzyıldan günümüze ulaşan diğer önemli yapıtlardır. İl merkezinde bulunan camiler şunlardır; Kale Mescidi, Ulu Cami, Lala Paşa Cami, Murat Paşa Cami, Gürcü Kapı Cami, Boyahane Cami, Caferiye Cami, Kurşunlu Cami,Pervizoğlu Cami, Derviş Ağa Cami, Gümrük Cami, Bakırcı Cami, Narmanlı Cami, İbrahim Paşa Cami, Şeyhler Cami, Cennetzade Cami. İl merkezinde bulunan kümbetler ve türbeler; Üç Kümbetler, Karanlık Kümbet, Gümüşlü Kümbet, Cimcime Sultan Kümbeti, Ahi Baba Kümbeti, Rabia Hatun Kümbeti, Mehmet Paşa Türbesi, Ane Hatun Türbesi. Ayrıca, il merkezinde bulunan Taşhan, Gümrük Han, Cennetzade ve Kamburoğlu Hanları önemli tarihi yapılardır. XVI. ve XVIII. yüzyıllardan kalan çok sayıda hamam klasik Osmanlı Hamamı planındadır. Erzurum, tarihi eserlerinin yanı sıra, geleneksel halk oyunları, el sanatları ve yöresel lezzetleri ile de önemli bir konuma sahiptir. 163
Erzurum Kalesi: İlk inşa tarihi kesin olarak bilinmeyen Erzurum Kalesi nin M.S. 5.yüzyılın ilk yarısında Bizanslar tarafından yaptırıldığı tahmin edilmektedir. Tarih boyunca Asurlular, Sasaniler, Persler, Araplar, Romalılar ve Bizanslılar arasında sık sık el değiştiren Erzurum Kalesi, 11. yüzyılda Türklerin eline geçmiştir. Erzurum Kalesi, birisi şehrin güvenliğini sağlayan muhafız askerlerin bulunduğu iç kale, diğeri de halkın ikamet ettiği,cadde, sokak ve mahalleri içine alan dış kaleden oluşmaktadır. İki katlı ve üç sıra halinde uzanan dış kalenin sur duvarları üzerinde 110, yapımında kalker taşları kullanılan iç kalenin sur duvarları üzerinde ise sekiz burç bulunmaktadır. İç kalenin avlusunda tuğladan bir hamam ve oda halinde mekanlar yer almaktadır. Osmanlı İmparatorluğu döneminde iç kalenin kuzey duvarı bitişiğine İç Kale Mescidi yapılmıştır. Kırklar Türbesi, Ebu İshak ı Kazeruni Türbesi ve Ali Ağa Çeşmesi de bu yapılara eklenmiştir. Günümüzde dış kalenin surları büyük ölçüde yıkılmış, yalnızca dört yöne açılan kapılarının isimleri bilinmektedir. Bunlar; Tebriz Kapısı, Erzincan Kapısı, Gürcü Kapısı ile sonradan açılan İstanbul Kapısı ve Yeni Kapı dır. Tortum Kalesi: Tortum Kalesi, Tortum ilçesinin 20 km batısında bulunmaktadır. Kalenin yapıldığı tarih ve yaptıran ile ilgili hiçbir bilgi yoktur. Tortum Kalesi iç ve dış kaleden meydana gelmiştir ve bir de sur ile çevrilidir. İspir Kalesi: İspir Kalesi nin İlhanlılar döneminde, 12-13. yüzyıllarda yapıldığı sanılmaktadır. Kale; İspir e hakim bir tepenin üstüne inşa edilmiştir. Çifte Minareli Medrese: Kümbeti Erzurum' da bulunan kümbetlerin en büyüğüdür. Her biri 26 metre yüksekliğindeki rengarenk çinilerle süslü çift minare, bu tarihi esere isim olmuştur. Avlulu, 2 katlı, 4 eyvanlı olup, 37 oda ve bir camiye sahiptir. Erzurum un sembolü haline gelen Çifte Minareli Medrese nin kitabesi olmadığından, yapılış tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Selçuklu Sultanı Alaaddin Keykubat ın kızı Hindi Hatun veya İlhanlı hanedanlarından Padişah Hatun tarafından yaptırılmış olabileceği düşüncesi ile Osmanlı Padişahlarından 4.Murat ın emri ile bir süre Tophane olarak, daha sonra da Kışla olarak kullanılan medrese, 1942-1967 yılları arasında Erzurum Müzesi, günümüzde ise hem müze hem de resim sergi salonu olarak hizmet vermektedir. 164
Yaklaşık 35x46 metre boyutlarında olan medrese iki katlı, dört eyvanlı ve açık avlulu medreseler grubunun en önemli örneğidir. Üç kümbetler: Anadolu da bulunan anıt mezarların en güzel örnekleri arasında yer almaktadır. Bu üç kümbetten en büyüğünün Emir Saltuk a ait olduğu ve 12. Yüzyılın sonlarında yapıldığı sanılmaktadır. Diğer kümbetlerin kime ait oldukları bilinmezken bunların da 14. yüzyılda inşa edildikleri tahmin edilmektedir. Karanlık Kümbet: Derviş Ağa Cami si karşısında bulunan Karanlık Kümbeti İlhanlı Emirlerinden Tuğbay Vecihiddin in oğlu Emir Sadreddin Türkbeğ l308 de yaptırmıştır. Karanlık adını nerden aldığı ve kimin için yaptırıldığı bilinmemektedir. Gümüşlü Kümbet: Kars Kapı Semti nde şehitliğin içindedir. Kitabesi bulunmayan kümbetin 14. yüzyılda yapıldığı tahmin edilmektedir. Kare şeklinde mumyalık, onikigen gövde ve konik külahlı kümbet sade bir görünüme sahiptir. Rabia Hatun Kümbeti: Erzurum Hasan Basri Mahallesi ndeki Rabia Hatun Kümbeti nin 12.yüzyılın başında yapıldığı sanılmaktadır. Türbe İlhanlı Döneminden kalmıştır. Bu türbenin kime ait olduğu ve ne zaman yapıldığı bilinmemektedir. Yalnızca halk buraya Rabia Hatun ismini yakıştırmıştır. Cimcime Sultan Kümbeti: Erzurum, Cumhuriyet Caddesi nde, Ulu Cami nin kuzeyinde bulunan Cimcime Sultan Kümbeti nin 14.yüzyılın başlarında yapıldığı sanılmaktadır. Yakutiye Medresesi: İlhanlı hükümdarı Sultan Olcayto döneminde, Hoca Yakut Gazani tarafından, 1310 yılında yaptırılmıştır. Anadolu daki kapalı avlulu medreselerin son örneklerinden biri olan yapı, çifte minareli olarak planlanmıştır. Anadolu daki kapalı avlulu medreselerin en büyüğü olan Yakutiye Medresesi, plan düzeni, dengeli mimarisi ve iri motifli süslemeleri ile Erzurum un en gösterişli yapılarından biridir. Ahmediye Medresesi: İlhanlı Devleti zamanında Ahmet bin Ali bin Yusuf tarafından 1314 yılında yaptırılmıştır. 13-14. yüzyıl kapalı avlulu medrese tipinin bir örneğidir. Yapının medrese odaları, avlu çevresinde simetrik olarak sıralanmıştır. Lalapaşa Camii: Erzurum da Osmanlı döneminde yapılan ilk cami olması bakımından önem taşımaktadır. Lala Mustafa Paşa tarafından 1562 yılında yaptırılmıştır. 165
Mimarisi Mimar Sinan a ait olan eserin yanında bir saray, bir de sıbyan mektebi yer almış, ancak bunlar günümüze kadar ulaşamamıştır. Murat Paşa Camii: II. Selim döneminde inşa edilen, kare planlı bir mimariye sahip olan Erzurum Murat Paşa Camii, şehrin önemli ibadet mekanları arasındadır. Caferiye Camii: Erzurum Caferiye Camii, Sultan İbrahim döneminde 1645 yılında Erzurum da hazine memurluğu yapmış olan Ebubekir oğlu Cafer tarfından Erzurum ili merkezinde yaptırılmış, Osmanlı mimarisi özelliklerine sahip tarihî bir camidir.[1] Ulu Cami: Saltuklu Emiri Nasreddin Aslan Mehmet tarafından 1179 yılında yaptırılmıştır. Saltuklular ın Atabey isminden dolayı buraya Atabey Camii de denilmektedir. Yapının üst örtüsü mihrap duvarına dikey olarak inşa edilmiştir. Geniş bir orta nef ve bunun iki yanında üçer nefle birlikte toplam 7 neften oluşmaktadır. 28 serbest L, T ve dikdörtgen şekilli paye üzerine oturtulan cami, 51x54 metre ölçülerindedir. Sultan 4.Murat zamanında yiyecek deposu olarak kullanılan cami, değişik tarihlerde beş kez onarılmıştır. Gürcü Kapı Camii: Erzurum Gürcü Kapı (Aliağa) Camii, 1608 yılında Erzurum'daki Yeniçerilerin başı Zakreci Ali Ağa tarafından Erzurum ili merkezinde yaptırılmış, Osmanlı mimarisi özelliklerine sahip tarihî bir camidir. Boyahane Camii: Erzurum Boyahane Camii, Kanuni Sultan Süleyman döneminde 1566 yılında Erzurum'da valilik yapmış olan Emin Paşa tarafından Erzurum ili merkezinde yaptırılmış, Osmanlı mimarisi özelliklerine sahip tarihî bir camidir. Pervizoğlu Camii: Erzurum Pervizoğlu Camii, yapıldığı tarihi gösteren herhangi bir kitabeye sahip değildir. 1715 tarihli vakfiyesinden caminin ve etrafındaki medrese odalarının bu tarihte Pervizoğlu Hacı Mehmet tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Derviş Ağa Camii: Erzurum Derviş Ağa Camii, Hacı Derviş İbrahim Ağa tarafından 1717 yılında Erzurum ili merkezinde yaptırılmıştır. Erzurum Arkeoloji Müzesi: Erzurum ve çevre illerden çeşitli şekillerde kazandırılan eserlerin sergilendiği müze, ilk olarak 1942 yılında Çifte Minareli Medrese de faaliyete başladı. 166
Müzede; M.Ö. iki bin Trans-Kafkas Kültürü Salonu, Urartu Salonu ve Tabiat Tarihi Salonu yer almaktadır. Atatürk Evi Müzesi: Erzurumlu bir zengin tarafından 19. yüzyılın sonlarında konak olarak yaptırılmıştır. Mustafa Kemal ve arkadaşlarının Milli Mücadele nin en önemli adımlarından birini gerçekleştirmek üzere geldiklerinde, bu konağa yerleşirler. Atatürk arkadaşları ile birlikte 52 gün boyunca Erzurum Kongresi nin çalışmalarının önemli bir kısmını bu konakta sürdürür. Konak 1984 yılında Kültür Bakanlığı na devredilerek ziyarete açılmıştır. Kongre Binası: 1867 yılında yaptırılan bu bina Atatürk ün başkanlığında 23 Temmuz 1919 tarihinde gerçekleştirilen Erzurum Kongresi ile Cumhuriyet in temelleri bu binada atılırken, TBMM nin kuruluşuna giden yolda önemli bir kilometre taşı geride bırakılmıştır. Abdurrahman Gazi Türbesi: Erzurum un 2,5 km. güneydoğusunda Palandöken Dağı nın eteğindedir. Türbenin giriş kapısı üzerinde 1796 tarihli kitabe, Hattat Salim tarafından yazılmıştır. Türbe içerisinde 4,85 metre boyunda Abdurrahman Gazi nin makamı bulunmaktadır. Habib Baba Türbesi: Ali Paşa Mahallesi nde, Taş Mağazalar caddesinin sonuna doğru, Gürcükapıya giderken yolun sağ tarafında yer alır. Türbe 1843 yılında vefat eden Timurtaş Baba için yaptırılmış, 1847 yılında vefat eden Habib Baba bu türbeye defnedilince halk tarafından Habib Baba Türbesi diye anılır olmuştur. Taşhan: Erzurum şehir merkezinde Menderes Caddesi üzerinde bulunan Taşhan kitabesinden anlaşıldığı kadarıyla Osmanlı döneminde inşa ettirilmiştir. Kitabesindeki Rüstem isminden dolayı Kanuni nin Veziri Rüstem Paşa yapının banisi olarak kabul edilir. Günümüzde artık ünü Türkiye sınırlarını aşmış bir çarşı içerisinde oltu taşı imalatı yapan kuyumcular bulunuyor. Gümrük Han: Şehir merkezinde, Kongre Meydanı yakınında yer almaktadır. Orijinal özellikleri büyük ölçüde kaybolmuş, üzeri toprak damla örtülü uzun bir mekan ile, bu mekanın birer kapıyla açılan dokuz hücreden ibaret hanın 18. yüzyıldan kalmış olduğu tahmin edilmektedir. Cennetzade Hanı: Şehir merkezinde yer alan han, 18. yüzyıldan kalmışsa da çok değişikliğe uğramıştır. Son yıllarda bir yangın geçiren hanın planı, ortada dörtgen bir avlu ve avlu 167
etrafında dizilmiş odalardan oluşmaktadır. Orta avluda 8 adet ahşap sütun tavanı ayakta tutmaktadır. Günümüzde iş hanı olarak kullanılmaktadır. Kanberoğlu Hanı: Şehir merkezinde, Taş Mağaralar ın aşağı kısmında yer alan hanın 19. yüzyıldan kalma olduğu sanılmaktadır. Han, uzun dikdörtgen bir avlunun iki yanına dizilmiş 21 dükkandan oluşan kesme ve moloz taşlardan yapılmış bir mimariye sahiptir. Erzurum Tabyaları: Erzurum da yapılan ilk tabyaların tarihi 18. yüzyıldaki Osmanlı-İran Savaşına kadar uzanır. Ancak en büyük tabyalar 19. yüzyılın başlarından itibaren Ruslara karşı şehri korumak amacıyla inşa edilmiştir. Şehrin çevresinde, görüş açısı yüksek tepelere inşa edilen bu stratejik yapıların sayısı 22 yi bulmaktadır. Büyüklükleri ve konumları değişen bu tabyaların en önemlileri şehrin hemen doğusunda bulunan Mecidiye ve Aziziye Tabyaları dır. Jeotermal Kaynaklar ve Termal Turizm İlin ova kesimlerinde bulunan tektonik havzalarda yer yer jeotermal su kaynakları bulunmaktadır. Pasinler ovasında sıcak su kaynakları potansiyeli oldukça fazladır. Ilıca, Köprüköy ve Pasinler Kaplıcaları yöre halkı tarafından çok eski tarihlerden beri kullanılmaktadır. Pasinler Kaplıcaları: Pasinler ilçe merkezinde bulunan su kaynağı bikarbonatlı, klorürlü, sodyumlu, karbondioksitli ve kısmen de radyoaktif bileşimlidir ve sıcaklığı 39-45 C arasında değişmektedir, ph değeri 6,5 dir. Kaynağı, 205 metreden doğal çıkışlı olan kaplıca, 15lt/sn. akım değerine sahiptir. Kaplıcadan, içme ve banyo kürleri şeklinde yararlanılmaktadır. Kaplıca suyu böbrek, sindirim sistemi, idrar yolları, romatizma, siyatik, lumbago, nevralji ve bazı kadın hastalıklarının tedavisinde yararlı olmaktadır. Kaplıcada iki yıldızlı bir otel hizmet vermektedir. Ilıca Kaplıcaları: Aziziye ilçe merkezinde yer alan kaplıcanın, sodyum ve bikarbonatlı kaynak suyu 39 C sıcaklığa ve 25lt/sn. akım değerine sahiptir. Kaplıca suyunun romatizmal hastalıklara, göz hastalıklarına, sinir sistemi hastalıklarına, deri hastalıklarına ve metabolizma bozuklukları gibi bir dizi rahatsızlığa iyi geldiği tespit edilmiştir. Köprüköy (Deli Çermik) Kaplıcaları: Köprüköy ilçesinde bulunan kaplıca suyu 26 C sıcaklıktadır. 101 litre/saniye debiye sahip olan suyun, sindirim sistemi bozuklukları, böbrek, 168
idrar yolları, kan dolaşımı, kalp hastalıkları, metabolizma bozuklukları ve romatizmal rahatsızlıkları tedavi ettiğine inanılmaktadır. Hızırilyas Köyü Kaplıcası: Horasan İlçesi ne yaklaşık 10km mesafede yer alan Hızırilyas köyünde bulunmaktadır. Kaplıca suyu cilt hastalıkları, romatizma, kadın hastalıkları ve kemik kireçlenmeleri için şifa kaynağıdır. Akdağ Kaplıcası: Erzurum un 28 km kuzeyinde, Dumlu Dağı nın eteğindeki Akdağ köyündedir. Kaplıca suyu 30 C sıcaklıkta ve 5lt/sn. debiye sahiptir ve mide, bağırsak, safra kesesi ve şeker hastalıklarına iyi gelmektedir. Kış Turizmi Erzurum, 5 ay boyunca kayak yapmaya elverişli yapısı, kar kalitesi, uzun pistleri ve tesisleriyle dünyanın sayılı kış turizm merkezlerinden biridir.27 Ocak-6 Şubat 2011 de Dünya Üniversiteler Kış Oyunları na ev sahipliği yapan Erzurum, kış turizminde dünyanın parlayan yıldızı olmuştur. Palandöken, Konaklı ve Kandilli Kayak Merkezleri nin bulunduğu Erzurum, çok sayıda buz salonuna ve Türkiye nin tek atlama kulelerine sahiptir. Şehrin yeni simgelerinden biri haline gelen atlama kuleleri, dünyanın da en modern spor tesislerinden biridir. Tesislerin çeşitliliğinin yanı sıra birbirlerine, şehir merkezine ve havaalanına yakınlığı Erzurum da kış turizminin cazibesini önemli ölçüde attırmaktadır. Havaalanına 15 km, şehir merkezine 4 km mesafede bulunan Palandöken Kayak Merkezi nde 2 adet 5 yıldızlı, 3 adet 4 yıldızlı otel kayakseverlere hizmet vermektedir. Palandöken Kayak Merkezi Erzurum un güneyinde yer alan 3176 metre yüksekliğindeki Palandöken, 5 ay boyunca kayak yapmaya elverişli yapısı, kar kalitesi ve uzun pistleri ile dünyanın en önemli kayak merkezlerinden biridir. Palandöken deki pistler dünyanın en uzun ve en dik pistleri arasında yer almaktadır ayrıca New York Times Gazetesi tarafından belirlenen dünyadaki 41 kayak merkezi arasında 18. gösterilmiştir.2000-3176 metreler arasında bulunan Palandöken Kayak Merkezi ndeki pistlerde 10 telesiyej, 1 teleski, 2 baby lift, 1 gondol lift hizmet vermektedir. Palandöken de; 7 kolay, 8 orta, 2 profesyonel ve 4 doğal pist yer almaktadır. Tüm pistlerde 169
aynı anda yaklaşık 12 bin kişiye kayak yapma imkanı sunulmaktadır. Palandöken Kayak Merkezi; Alp disiplini ve snowboard için son derece uygun pistler sunarken; kayak dışında, yamaç paraşütü, dağcılık, snowtube, paintball gibi farklı turizm çeşitleri için de alternatif oluşturmaktadır. Çığ önleme ve suni kar sistemlerinin bulunduğu Palandöken Kayak Merkezi, Erzurum un en modern hastanelerine yalnızca 5 km uzaklıktadır. Konaklı Kayak Merkezi Şehir merkezinden 17 km uzaklıkta bulunan Konaklı Kayak Merkezi, 460 hektar arazi üzerine kurulmuştur. Kayılabilir alanın en alt noktası 2200 m, üst noktası 3185 m yüksekliktedir. Eğim oranlarının çeşitlilik göstermesi nedeniyle her düzeyde kayakçıya hizmet verebilmektedir. Potansiyel olarak 16 pisti bulunan Konaklı bölgesinde, 288 hektarlık toplam kayılabilir alan oluşturulması planlanmaktadır. 25. Dünya Üniversite Kış Oyunları nda hizmet veren kayak merkezinde 6 mekanik tesis bulunmaktadır. Kayak merkezi, aynı anda 14 bin kayakçıya hizmet verebilmektedir. Kandilli Kayak Merkezi Şehir merkezine 36 km uzaklıkta olup, 160 hektar arazi üzerine kurulmuştur. Pistlerin rakımı 1713-1767 m arasında değişmektedir. 25. Dünya Üniversiteler Kış Oyunları nda biatlon ve kayaklı koşu müsabakaları burada yapılmıştır. Kandilli Kuzey Disiplini Kayak Merkezi 12 ay süreyle çok amaçlı kullanıma açık bir bölgedir. Atlama Kuleleri Erzurum Çat karayolu üzerindeki Kiremitliktepe de yer almaktadır.125 metrelik uzunluğu ve hilal şeklindeki görüntüsü ile Erzurum 2011 Dünya Üniversiteler Kış Oyunları nın sembol tesislerinden biri olmuştur. Curling Arena 2010 yılında inşa edilmiştir, 5 curling yarışma alanına ve bin kişilik oturma kapasitesine sahiptir. Bu spor alanında hakem, jüri, başhakem, teknik delege için birer oda, sporcular için 4 salon bulunmaktadır. 170
Buz Hokeyi Salonları Cemal Gürsel Spor Kompleksi içinde erkekler ve kadınlar için yapılan iki salon bulunmaktadır. Erkekler Buz Hokeyi Salonu 3 bin kişilik oturma kapasitesine sahiptir. Pist 60 m x 30 m ölçülerindedir. Kadınlar Buz Hokeyi Salonu nun oturma kapasitesi 500 kişidir ve pistin ölçüleri yine 60 m x 30m dir. Buz Salonu Yenişehir de, toplam 6bin metrekare alan üzerine inşa edilen 2 bin seyirci kapasiteli bir salondur. 2009 da hizmete giren salonda; soyunma odaları, dinlenme odaları, medikal oda, doping kontrol odası ve görevli, jüri ve teknik panel odaları bulunmaktadır. Doğa Sporları ve Avcılık Erzurum, derin vadileri, zengin kuş ve kelebek türleri, boz ayıdan vaşağa yaban hayatı, endemik türler içeren rengarenk florası, buzul gölleri, peri bacaları, nehirleri ve şelaleleriyle doğa turizmi konusunda keşfedilmemiş bir cennettir. Çoruh Vadisi sahip olduğu doğal güzellikleri ile tam bir açık hava sporları merkezi niteliğindedir. Başta rafting ve kano olmak üzere trekking ve dağcılık gibi birçok açık hava sporunun rahatlıkla yapıldığı vadi, hem görsel hem de teknik açıdan eşsizdir. Vadinin en alçak ve en yüksek noktaları arasındaki rakım farklılıkları doğa sporları için zengin bir potansiyel oluşturmaktadır. Rafting ve Kano Dünyanın en heyecan verici nehirlerinden biri olan Çoruh Nehri, görkemli Kaçkar Dağları boyunca akan berrak suları ile su sporları meraklılarının rafting ve nehir kanosu yapmasına elverişlidir. Çoruh Nehri, Türkiye de suyu en hızlı akan nehirlerin başında gelmektedir. 466 km uzunluğundaki nehir, 1993 yılında 4. Dünya Rafting Şampiyonası na ev sahipliği yaparak nehir sporlarındaki yetkinliğini kanıtlamıştır. Yürüyüş Yedigöller bölgesi, Çamlıkaya, Taşlıca - Hotar, Ardıçlı - Devedağı, Sırakonaklar Davalı, Yayla Kaçkar, Çamlıca Yaylası gibi bölgeler her türlü yürüyüş aktivitesi için oldukça elverişlidir. 171
Dağcılık Verçenik (3709) ve Kaçkar (3932) başta olmak üzere bütün Kaçkar dağcılık için çok özeldir. Son zamanlarda özellikle Sırakonaklar Kaçkar geçişi buradaki tarihi Gürcü evlerinin pansiyona çevrilmesi ile oldukça önem kazanırken, zirve tırmanışı yapmak isteyenler tarafından oldukça sık tercih edilmektedir. Su Kaynakları ve Diğer Doğal Oluşumlar Tortum Gölü: 1700 lü yılların ortalarında, bugünkü Uzundere ilçesi Balıklı Köyü nün batısında bulunan bir dağın, heyelan sonucu Tortum Çayı nın önünü kapatmasıyla oluşmuştur. Gölün doğu kıyılarını peri bacaları süslerken, batı yamaçlarında çok dik ve kayalık bir yapı göze çarpmaktadır. Çevresi mesire yeri olarak da kullanılan gölde alabalık üretimi yapılmaktadır. Tortum Şelalesi: Tortum Gölü nü meydana getiren heyelan setini aşan suların 48 metre yüksekten dökülmesiyle meydana gelmiştir. Altta bir dev kazanı oluşturan Tortum Şelale si manzarasıyla dikkat çekmektedir. Narman Peri Bacaları: Merkez ilçeye 96 km uzaklıkta bulunan Narman ilçesi sınırları içindedir. Doğa harikası niteliğinde olan peri bacaları turizm potansiyeli arzetmektedir. Elmalı Çamlı Mağarası: Serin ve rutubetli bir ortama sahip olan mağaranın tavanından sızan sular, salon ve koridorlarda sarkıt ve dikit oluşturmuştur. İlginç görüntüleri bulunan mağara, turistlerin ilgisini çekebilecek durumdadır. Olur İlçesi Yıldız Köyü Mağaraları: Olur ilçesi Yıdızkaya köyü yakınlarında bulunan mağara, oluşumu bakımından Damlataş Mağaralarına benzemekte ve içinde bulunan sarkıt ve dikitlerle güzel bir manzara oluşturmaktadır. Erzurum da turizm potansiyeli açısından büyük öneme sahip olan Uzundere ilçesi genel olarak Tortum Gölü havzası içerisinde yer almakta ve Tortum Şelalesi, Tortum Gölü, Yıkıklar, Öşvank Kilisesi, Tortum Çayı, jeolojik formasyonlarla benzenmiş derin vadi sistemi, flora, fauna, kuş, kelebek ve yaban hayatı çeşitliliği, gastronomi kültürü bakımından coğrafik ve ekolojik kısıtlılıkları nedeniyle pek çok ülkeye kısmet olmayacak turistik potansiyele sahip bir yöredir. Uzundere nin doğal ve kültürel zenginlikleri yaşayanlara ve ziyaret edenlere manevi olarak haz yaratırken; planlama, yatırım, tanıtım ve pazarlama, kurumsallaşma, çevre 172
koruma, araştırma ve geliştirme gibi bütüncül bir turizm planlaması için gereken temel stratejiler bugüne kadar ortaya konmadığından yörenin önemli bir turizm destinasyonu olabilmesinin önünde engeller varlığını korumaktadır. Bu sebeple Uzundere Turizm Master Planı: Vizyon 2023 çalışması Uzundere Belediyesi tarafından sahip olunan bu doğal ve kültürel ulusal değerlerin belgelenmesi, korunarak gelecek nesillere aktarılması ve yörede yaşayanlar ile ziyaret edenlere doğal ve kültürel peyzaj bütünlüğü içerisinde bir kırsal turizm merkezi oluşturmanın fikri altyapısını oluşturmak amacıyla hazırlanmıştır. Uzundere Turizm Master Planı, Uzundere ilçesi ve etkileşim içerisinde diğer yörelerin sahip olduğu doğal, kültürel, tarihi ve coğrafi değerlerini koruma kullanma dengesi içinde kullandırmayı ve alternatif turizm faaliyetlerini geliştirerek TRA1 Düzey 2 Bölgesi nin turizmden alacağı payı arttırmayı hedef almaktadır. 2.3.3.2.2. Turizm Arz ve Talebi Erzurum ilinde, 2015 yılı itibariyle toplam 12 turizm işletme belgeli otel bulunmaktadır. Bu işletmelerin toplam oda sayıları 1156 iken toplam yatak kapasitesi ise 2317 dir. Ayrıca turizm yatırım belgeli 4 tesis toplam 806 oda sayısı ve 1692 yatak kapasitesiyle Erzurum da hizmet vermektedir. Tablo 83: Erzurum İlindeki Turizm İşletme ve Yatırım Belgeli Konaklama Tesisleri (2015) Turizm Yatırım Belgeli Tesisler Turizm İşletme Belgeli Tesisler Turizm İşletme ve Yatırım Belgeli Tesisler Tesis Sayısı Oda Sayısı Yatak Kapasitesi Tesis Sayısı Oda Sayısı Yatak Kapasitesi Tesis Sayısı Oda Sayısı Yatak Kapasitesi 4 806 1,692 12 1,156 2,317 16 1,962 4,009 Kaynak: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Turizm yatırım belgeli 12 tesisten 5 i Palandöken Kayak Merkezi nde 6 sı Erzurum şehir merkezinde 1 i ise Oltu ilçesinde bulunmaktadır. 173
Tablo 84: Turizm İşletme Belgeli Tesislerin Konaklama ve Geceleme İstatistikleri (2015) Erzurum Erzincan Bayburt Türkiye Erzurum/ Türkiye Tesise Giriş Sayısı(Kişi) Yabancı 21,025 1,299 4 23,138,428 0.0009 Yerli 161,336 58,245 2,694 20,221,542 0.008 Toplam 182,361 59,544 2,698 43,359,970 0.004 Geceleme Yabancı 52,320 1,776 10 96,400,316 0.0005 Yerli 264,095 67,431 3,334 37,480,990 0.01 Toplam 316,415 69,207 3,344 133,881,306 0.002 Ortalama Kalış Süresi(Gün) Yabancı 2.50 1.40 2.5 4.17 0.60 Yerli 1.60 1.20 1.20 1.85 0.86 Toplam 1.70 1.20 1.20 3.09 0.55 Doluluk Oranı(%) Yabancı 5.99 0.73 0.08 36.85 Yerli 30.22 27.82 27.06 14.33 Toplam 36.21 28.55 27.14 51.18 Kaynak: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı 2015 yılı itibariyle Türkiye genelinde toplam tesise geliş sayısı 43,359,970 olup, bunun %0,4 ü (182,361) Erzurum a aittir. Erzurum, tesise giriş sayılarına bakıldığında TRA 1 bölgesi içindeki diğer iller olan Bayburt ve Erzincan a kıyasla oldukça öndedir. Türkiye genelinde 2015 yılı itibariyle, turizm işletme belgeli tesislerde geceleme sayısı toplam 133,881,306 olup, bunun %0,2 si (316,415) Erzurum a aittir. Geceleme açısından Erzurum un Türkiye genelinden aldığı pay, yerli turistlerde yaklaşık %1 iken yabancı turistlerde bu pay %0,05 e düşmektedir.turizm işletme belgeli tesislerde ortalama kalış süresi Türkiye genelinde 3,09 gün iken, Erzurum da 1,7 gündür yani Türkiye ortalamasının neredeyse yarısı kadardır. Yabancı turistlerin konaklama süresine bakıldığında ise turizm işletme belgeli konaklama tesislerinde ortalama kalış süresi Türkiye ortalaması 4,17 gün iken Erzurum da 2,5 gündür. Yerli turistleri incelediğimizde Türkiye geneli konaklama süresi 1,85 gün iken Erzurum da 1,6 dır. Turizm işletme belgeli tesislerin doluluk oranı 2015 yılında Türkiye genelinde %51,18 iken, Erzurum da %36,21 dir. Tablo 85: Belediye Belgeli Tesislerin Konaklama ve Geceleme İstatistikleri (2015) Tesise Geliş Sayısı Geceleme Sayısı Yabancı Yerli Toplam Yabancı Yerli Toplam Erzurum 11,816 178,552 190,368 14,394 211,121 225,515 Erzincan 1,977 115,048 117,025 2,139 118,579 120,718 Bayburt 163 27,710 27,873 499 35,148 35,647 Türkiye 4,475,993 20,092,593 24,568,586 12,855,383 30,758,003 43,613,386 Erzurum un Payı (%) 0.26 0.89 0.77 0.11 0.69 0.52 Kaynak: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı 174
Türkiye genelinde belediye belgeli tesislerde 2015 yılı itibariyle, toplam tesise geliş sayısı 24,568,586 olup, bunun %0,8 i (190,368) Erzurum a aittir. Erzurum, TRA 1 bölgesi tesise giriş sayılarından ise %57 oranında pay almaktadır. Tablo 86: Belediye Belgeli Tesislerde Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranı (2015) Ortalama Kalış(Gün) Doluluk (%) Yab. Yer. Top. Erzurum 1.2 1.2 1.2 23.07 Erzincan 1.1 1 1 31.03 Bayburt 3.1 1.3 1.3 30.62 Türkiye 2.9 1.5 1.8 31.27 Türkiye genelinde belediye belgeli tesislerde 2015 yılı itibariyle, geceleme sayısı toplam 43,613,386 olup, bunun %0,5 i (225,515) Erzurum a aittir. Toplam geceleme sayısında Erzurum, TRA 1 bölgesinden %59 oranında pay almaktadır. Belediye belgeli tesislerde ortalama kalış süresi TRA 1 bölgesi illerinden Erzincan da 1 gün iken Bayburt ta 1,3 gün ve Erzurum da 1,2 gündür. Türkiye genelinde ise ortalama kalış süresi 1,8 gündür. Türkiye de yabancı turistlerin ortalama kalış süresi 2,9 gün iken Erzurum da 1,2 gün olduğu ve yerli turistlerin Türkiye de ortalama kalış süresi 1,5 gün iken Erzurum da 1,2 gün olduğu görülmektedir.belediye belgeli tesislerin doluluk oranı 2015 yılı itibariyle Türkiye genelinde %31 civarında iken, Erzurum da ise bu oran %23 tür. Tablo 87: Erzurum a Gelen Yerli ve Yabancı Turist Sayısı Yılı Yerli Turist Sayısı Yabancı Turist Sayısı Toplam 2012 198,095 24,244 222,339 2013 191,561 31,011 222,572 2014 179,186 28,066 207,252 2015 165,569 23,532 189,101 Kaynak: T.C. Erzurum Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Erzurum a gelen yerli turist sayısı 2012 den 2015 e kadar düzenli şekilde azalma eğilimi gösterirken, yabancı turist sayısında ise dalgalı bir seyir vardır. Toplam turist sayısı incelendiğinde ise 2012-2015 döneminde azalma eğilimi göze çarpmaktadır. Erzurum a gelen yabancı turistlerin ülkelere göre dağılımına bakıldığında, ilk 10 ülke şunlardır; 175
Tablo 88: Erzurum a Gelen Yabancı Turist lerin Ülkelere Göre Dağılımı (2015) Sıra Ülke Turist Sayısı Pay (%) 1 İran 9,301 39.5 2 Polonya 3,252 13.8 3 Azerbaycan 1,378 5.9 4 Almanya 954 4.1 5 Rusya 519 2.2 6 Fransa 446 1.9 7 ABD 319 1.4 8 Romanya 317 1.3 9 Ukrayna 277 1.2 10 Gürcistan 258 1.1 Diğer 6,511 27.7 Toplam 23,532 100.0 Kaynak: T.C. Erzurum Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Dağılım incelendiğinde İran (9,301) %39,5 gibi büyük bir payla başı çekmektedir, Polonya (3,252) %13,8 payla ikinci ve Azerbaycan (1,378) %5,9 payla üçüncü sırada bulunmaktadır. İlk 10 sıradaki ülkelerden gelen turistler, toplam yabancı turist sayısının %72,3 ünü oluşturmaktadır. Yabancı turist sayısının aylara göre dağılımı incelendiğinde ise Ocak, Şubat, Mart, Nisan aylarının en büyük paya sahip olduğu görülmektedir. Özet olarak; Erzurum ili sahip olduğu tarihi, kültürel mirasları, jeolojik yapısı, doğal güzellikleri ve değerleri ile turizm faaliyetleri için oldukça zengin bir potansiyel taşımaktadır. Erzurum, 5 ay boyunca kayak yapmaya elverişli yapısı, kar kalitesi, uzun pistleri ve tesisleriyle dünyanın sayılı kış turizm merkezlerinden biridir. Palandöken, Konaklı ve Kandilli kayak merkezlerini bulunduğu Erzurum, çok sayıda buz salonuna ve Türkiye nin tek atlama kulelerine sahiptir. Erzurum, derin vadileri, zengin kuş ve kelebek türleri, boz ayıdan vaşağa yaban hayatı, endemik türler içeren rengarenk florası, buzul gölleri, peri bacaları, nehirleri ve şelaleleriyle doğa turizmi konusunda büyük bir potansiyele sahiptir. İl turizm potansiyelleri değerlendirildiğinde, il genelinde turizm alanında gelir artışının sağlanabileceği, ekonomik üretim ve çalışma alanlarının çeşitlendirilip zenginleştirebileceği, il içindeki gelişmişlik farklarının azaltılabileceği görülmektedir. İlin turizm altyapısında önemli eksiklikler bulunmaktadır. En önemli eksiklikler; konaklama tesislerinin nicelik ve nitelikleri ile dağılımları, dinlenme ve eğlence merkezlerinin yetersizliği, kültürel varlıkların korunması ve nitelikli personel konusundadır. 176
İle gelen turistlerin geceleme süreleri oldukça düşüktür. Turistlerin ildeki geceleme sürelerini artıracak turizm çeşitliliğinin sağlanması büyük önem taşımaktadır. İl turizm potansiyelinin kullanılabilmesindeki en önemli etkenler; il genelinde turizm sektörüne yönelik farkındalığın artırılması, turizm çeşitliliğinin sağlanması, Bölgede doğal güzellikler ve tarihi değerler üzerinden cazip turistik destinasyonların çizilmesi ve tanıtım faaliyetlerinin yeterince ve etkin bir şekilde yapılabilmesi olarak sıralanabilir. İl turizm potansiyelinin değerlendirilmesi amacıyla Uzundere belediyesi tarafından Uzundere Turizm Master Planı: Vizyon 2023 çalışması ve KUDAKA tarafından İnovasyona Dayalı Bölgesel Turizm Stratejisi ve Eylem Planını hazırlanmıştır. Uzundere Turizm Master Planı, Uzundere ilçesi ve etkileşim içerisinde diğer yörelerin sahip olduğu doğal, kültürel, tarihi ve coğrafi değerlerini koruma kullanma dengesi içinde kullandırmayı ve alternatif turizm faaliyetlerini geliştirerek TRA1 Düzey 2 Bölgesi nin turizmden alacağı payı arttırmayı hedef almaktadır. 2.3.3.3. Bankacılık Erzurum da, 2015 yılı sonu itibarıyla 14 ayrı banka, 68 şubesi ile bankacılık faaliyetinde bulunmaktadır. İlde faaliyette bulunan banka şubelerinin 41 i kamusal sermayeli mevduat bankalarına, 17 si özel sermayeli mevduat bankalarına, 9 u Türkiye de kurulmuş yabancı sermayeli mevduat bankalarına 1 i kamusal sermayeli kalkınma ve yatırım bankası aittir. Erzurum da 2002 yılında 38 olan şube sayısı, 2015 yılı sonu itibarıyla, 2002 yılına göre %78.9 civarında artarak toplam 68 e yükselmiştir. Tablo 89: Erzurum ve Türkiye Geneli Bankacılık İstatistikleri Erzurum Türkiye 2002 2015 Değişim (% ) 2002 2015 Değişim (%) Banka Sayısı 11 14 27.3 54 47-13.0 Şube Sayısı 38 68 78.9 6,106 11,193 83.3 Şube Başına Düşen Kişi Sayısı 23,448 11,211-52.2 11,233 7,035-37.4 Kişi Başına Mevduat (TL) 327 3,003 817.2 2,076 15,884 665.1 Kişi Başına Kredi (TL) 67 7,524 1,1127.7 767 18,395 2,297.2 Mevduat (Milyon TL)* 292 2,289 684.7 142,388 1,250,698 778.4 Kredi (Milyon TL)* 60 5,736 9,505.8 52,631 1,448,467 2,652.1 Kredi/Mevduat Oranı** 20.5 250.5 1,123.9 37,0 115,8 213.3 Şube Başına Düşen Mevduat (Bin TL)* 7,678 33,668 338.5 12,721 111,739 778.4 Şube Başına Düşen Kredi (Bin TL)* 1,571 85,610 5.267.9 4,702 129,408 2,652.1 Kaynak: Türkiye Bankalar Birliği Not: 2002 yılı nüfus tahmini 2000-2007 TUİK nüfus bilgilerinden hareketle üssel trend analizi yöntemiyle hesaplanmıştır. 177
2015 yılı itibarıyla, Türkiye genelinde banka şubesi sayısı 11,193 olup, Erzurum daki banka şubeleri Türkiye genelindeki şube sayısının %0.6 sını oluşturmaktadır. Erzurum şube sayısı açısından 81 il arasında 31. sırada yer almaktadır. Banka şubelerinin 36 sı Yakutiye, 4 ü Palandöken, 4 ü Oltu, 3 ü Horasan ilçeleri olmak üzere, toplam 47 si (%69) dört ilçede toplanmış bulunmaktadır. Toplam 20 ilçesi olan Erzurum da Aşkale, Aziziye, Hınıs, İspir, Pasinler ilçelerinde 2 şer diğer ilçelerde birer banka şubesi bulunmaktadır. Bankacılığın, sanayi, ticaret, turizm ve hizmetler alanında ekonomik aktivitelerin yoğun olduğu ve nüfusun fazla olduğu merkezlerde yoğunlaştığı görülmektedir. Erzurum da şube başına düşen kişi sayısı 11,211 iken Türkiye ortalaması 7,035 kişidir. İlde banka şubeleri Türkiye ortalamasına göre daha yüksek sayıda kişiye hizmet vermektedir. Buna göre Türkiye genelinde Erzurum un bankalaşma oranının, Türkiye ortalamasının altında olduğu anlaşılmaktadır Erzurum ili, 2015 yılı itibarıyla, illere göre şube başına ortalama mevduat sıralamasında 33.7 milyon TL ile 71. sırada yer almaktadır. Türkiye genelinde, şube başına düşen ortalama mevduat 111.7 milyon TL dir. Erzurum illere göre şube başına ortalama kredi sıralamasında ise 85.6 milyon TL ile 19. sırada yer almaktadır. Türkiye genelinde, şube başına düşen ortalama mevduat 129.4 milyon TL dir. 2.3.3.3.1. Mevduat Durumu Aşağıdaki tabloda, Türkiye, Doğu Anadolu Bölgesi ve Erzurum ili için yıllar itibarıyla mevduatın gelişimi verilmektedir: Tablo 90: Banka Mevduatının Gelişimi Yıllar Erzurum Doğu Anadolu Türkiye Pay (%) Milyon TL Milyon USD Milyon TL Milyon USD Milyon TL Milyon USD Erzurum/Doğu Anadolu Erzurum/TR 2002 292 178 2,096 1,278 142,388 86,835 13.92 0.20 2003 355 254 2,505 1,798 160,812 115,420 14.16 0.22 2004 461 345 2,950 2,208 197,394 147,717 15.62 0.23 2005 546 407 3,546 2,642 253,579 188,984 15.39 0.22 2006 970 690 4,661 3,316 311,549 221,648 20.81 0.31 2007 755 651 4,820 4,157 356,713 307,697 15.65 0.21 2008 832 547 6,005 3,946 453,118 297,751 13.85 0.18 2009 977 657 7,114 4,783 507,100 340,953 13.73 0.19 2010 1,234 802 9,091 5,913 614,486 399,640 13.57 0.20 178
2011 1,415 749 10,192 5,396 698,656 369,875 13.88 0.20 2012 1,600 900 11,020 6,199 770,016 433,177 14.52 0.21 2013 1,758 825 13,228 6,209 943,313 442,787 13.29 0.19 2014 1,911 821 14,876 6,393 1,057,638 454,526 12.85 0.18 2015 2,289 785 17,690 6,062 1,250,698 428,600 12.94 0.18 Kaynak: Türkiye Bankalar Birliği Erzurum da 2015 yılı itibarıyla toplam mevduat 2,3 Milyar TL (785 milyon USD) olarak gerçekleşmiştir. Türkiye toplam mevduatının (yurtdışı şubeleri hariç) %0.18 i Erzurum iline ait iken, Doğu Anadolu Bölgesi mevduat toplamının %12.94 ü ise Erzurum da toplanmıştır. Erzurum ili, toplam mevduat büyüklüğü itibarıyla, Doğu Anadolu Bölgesi içinde Malatya ve Elazığ dan sonra üçüncü sırada yer alırken, Türkiye genelinde 81 il arasında ise kırk ikinci sırada yer almaktadır. Mevduatın yıllar itibariyle değişim oranlarına bakıldığında Erzurum ilinde toplanan mevduatın istikrarsız bir seyir izlediği görülmektedir. 2006 yılında %80 e yakın artış kaydedilirken 2007 yılında %2 civarında düşüş gerçekleşmiştir. Erzurum ili toplam mevduat tutarının 2006 ve 2007 yılları hariç tutulduğunda her yıl ılımlı bir artış kaydettiği görülmektedir. Grafik 21: Banka Mevduatının Gelişimi (% Artış) Erzurum banka mevduatının türlerine göre dağılımı incelendiğinde ağırlığın %41.9 ile tasarruf mevduatında olduğu ve bunu %20.1 le ticari kuruluşlar mevduatının izlediği, döviz tevdiat 179
hesabının da %20.0 lık pay ile üçüncü sırada yer aldığı görülmektedir. 2015 yılı itibarıyla mevduatın türlerine göre dağılımı aşağıdaki tabloda verilmektedir. Tablo 91: Mevduatın Türlerine Göre Dağılımı (2012) Mevduatın Türü Erzurum (1) Doğu Anadolu (2) Türkiye (3) Pay (%) Milyon TL % Milyon TL % Milyon TL % (1)/(2) (1)/(3) Tasarruf Mevduatı 957 41.81 8,364 47.28 411,750 32.92 11.44 0.23 Resmi Kuruluşlar M. 288 12.58 2,145 12.13 52,768 4.22 13.43 0.55 Ticari Kuruluşlar M. 460 20.08 2,149 12.15 173,439 13.87 21.38 0.27 Bankalar Arası M. 0 0.00 0 0.00 74,814 5.98 86.21 0.00 Döviz Tevdiat H. 457 19.96 4,373 24.72 488,411 39.05 10.45 0.09 Diğer Kuruluşlar M. 81 3.54 373 2.11 40,373 3.23 21.73 0.20 Kıy. Madenler Depo H. 47 2.04 285 1.61 9,143 0.73 16.34 0.51 Toplam 2,289 100.0 17,690 100.0 1,250,698 100.0 12.9 0.2 Kaynak: Türkiye Bankalar Birliği Erzurum ili, 2015 yılı itibarıyla, Doğu Anadolu Bölgesi tasarruf mevduatı toplamından %11.4 oranında pay alırken, Türkiye toplam tasarruf mevduatından ise %0.23 oranında pay almıştır. Doğu Anadolu Bölgesi toplam döviz tevdiatı hesabının %10.45 i Erzurum iline aitken, Türkiye toplam döviz tevdiatı hesabının ise %0.09 u Erzurum da toplanmıştır. İlde kişi başına düşen banka mevduatı 2002 de 327 TL iken, 13 yıllık dönem içerisinde yaklaşık 8.2 kat artarak 2015 yılında 3,003 TL ye yükselmiştir. ldeki kişi başına düşen mevduat tutarı, Türkiye genelindeki 2015 yılı kişi başına düşen mevduat tutarının (15,884 TL) neredeyse beşte biri kadardır. 2.3.3.3.2. Kredi Durumu Türkiye, Doğu Anadolu Bölgesi ve Erzurum da banka kredilerinin yıllar itibarıyla dağılımı aşağıdaki tabloda verilmektedir. Tablo 92: Banka Kredilerinin Gelişimi (Milyon TL, USD) Yıllar Erzurum Doğu Anadolu Türkiye Pay (%) TL USD TL USD TL USD Erzurum/D. Anadolu Erzurum/TR 2002 60 36 330 201 52,631 32.097 18.10 0.11 2003 124 89 663 476 69.002 49.525 18.72 0.18 2004 234 175 1,310 981 102,482 76,691 17.85 0.23 2005 406 302 2,302 1,716 152,295 113,500 17.62 0.27 2006 587 417 3,416 2,430 217,309 154,602 17.18 0.27 2007 779 672 4,252 3,668 278,998 240,660 18.33 0.28 2008 961 631 5,325 3,499 363,861 239,099 18.04 0.26 180
2009 1,118 752 6,013 4,043 379,405 255,096 18.60 0.29 2010 1,582 1,029 8,767 5,702 506,994 329,731 18.05 0.31 2011 2,396 1,268 13,300 7,041 660,884 349,878 18.01 0.36 2012 3,326 1,871 16,429 9,242 764,197 429,904 20.24 0.44 2013 3,845 1,805 19,970 9,374 1,009,763 473,978 19.25 0.38 2014 4,271 1,835 24,561 10,555 1,201,696 516,437 17.39 0.36 2015 5,736 1,966 29,217 10,012 1,448,467 496,373 19.63 0.40 Kaynak: Türkiye Bankalar Birliği 2015 yılı itibarıyla Türkiye de 1,448.5 Milyar TL (496.4 milyar USD) banka kredisi kullandırılmış olup, bu miktarın %2.0 ı Doğu Anadolu bölgesine %0.4 ü de Erzurum iline aittir. Erzurum ilindeki bankaların 2015 yılı itibarıyla kullandırdığı kredi tutarı 5.7 Milyar TL (1.96 milyar USD) olup, bu tutar ile Doğu Anadolu Bölgesi nden aldığı pay ise %19.6 dır. Erzurum ili kredi kullanımında iller sıralamasında 81 il arasında yirmi altıncı sırada yer alırken, Doğu Anadolu Bölgesi illeri arasında ise ilk sırada yer alarak en çok kredi kullandıran il olmuştur. Kredilerin yıllar itibariyle değişim oranlarına bakıldığında Erzurum ilinde kullandırılan kredilerin artan bir seyir izlediği görülmektedir. 2003 yılında %110 a yakın artış kaydedilirken 2015 yılında artış oranı %20 lere gerilemiştir. Grafik 22: Banka Kredilerinin Gelişimi Banka kredilerinin türlerine göre dağılımı incelendiğinde ise kredilerin ağırlıklı olarak ihtisas dışı kredilerden oluştuğu görülmektedir. Erzurum banka kredilerinin %88.6 sı ihtisas dışı kredilerden %11.4 ü ihtisas kredierinden oluşmaktadır. İhtisas kredileri içinde en yüksek pay 181
tarım kredilerinde olup, toplam ihtisas kredilerinin %78 i tarım sektörü tarafından kullanılmıştır. 2015 yılı itibarıyla kredilerin türlerine göre dağılımı aşağıdaki tabloda verilmektedir. Tablo 93: Kredilerin Türlerine Göre Dağılımı Erzurum (1) Türkiye (3) Pay (%) Doğu Anadolu (2) Milyon TL % Milyon TL % Milyon TL % (1)/(2) (1)/(3) İhtisas Kredileri 656 11.43 3,976 14.49 89,581 6.18 16.49 0.73 Tarım 513 8.95 3,022 11.01 45,583 3.15 16.99 1.13 G.menkul 32 0.55 150 0.55 3,248 0.22 21.08 0.97 Mesleki 1 0.01 4 0.02 265 0.02 13.41 0.22 Denizcilik 0 0.00 0 0.00 32 0.00 0.00 0.00 Turizm 2 0.03 25 0.09 1,787 0.12 6.63 0.09 Diğer 108 1.89 776 2.83 38,664 2.67 13.97 0.28 İhtisas Dışı Krediler 5,080 88.6 23,472 85.5 1,358,887 93.8 21.6 0.4 Toplam 5,736 100.0 27,448 100.0 1,448,467 100.0 20.9 0.4 Kaynak: Türkiye Bankalar Birliği (*): İller Bankası il bazında dağıtılmadığından Türkiye verilerinde ayrı olarak alınmıştır. Türkiye genelinde 2015 yılı itibarıyla, ihtisas kredilerinin toplam krediler içindeki payı %6.2 iken, Erzurum da %11.4 tür. Türkiye genelinde ihtisas dışı kredilerin toplam krediler içindeki payı %93.8, Erzurum da ise %88.6 olmuştur. Doğu Anadolu Bölgesi nde, ihtisas kredilerinin kullanım oranı %14.5 civarında olup, gerek Erzurum, gerekse Türkiye den daha yüksektir. Erzurum ili, Doğu Anadolu Bölgesi toplam ihtisas kredileri kullanımından %16.5 oranında, Türkiye geneli ihtisas kredileri kullanımından ise %0.7 oranında pay almaktadır. Doğu Anadolu Bölgesi ihtisas kredilerinin Türkiye ihtisas kredilerine oranı ise %4.4 civarındadır. Türkiye de 2015 yılı itibarıyla kullandırılan ihtisas kredileri içinde en yüksek paya %50.9 ile tarım sektörüne aittir. İhtisas kredileri içinde tarım sektörünün payı Doğu Anadolu Bölgesi nde %76.0, Erzurum da ise %78.3 tür. Erzurum daki toplam ihtisas kredileri içinde gayrimenkul kredilerinin payı %4.8 ve diğer kredilerin payı ise %16.5 civarındadır. Erzurum da 2015 yılı itibarıyla nüfus başına düşen ortalama kredi miktarı 7,524 TL olup, 18,395 TL olan Türkiye ortalamasının altındadır. Erzurum da şube başına düşen ortalama kredi tutarı ise 84.4 Milyon TL olup, bu değer ile iller arasında 19. sırada yer alırken bölge illeri arasında ise Van dan sonra ikinci sırada yer almaktadır. Türkiye genelinde, şube başına ortalama kredi tutarı ise 129.4 Milyon TL civarındadır. 182
2.3.3.3.3. Kredi/Mevduat Oranı Bankacılık sektöründe Türkiye genelinde kredi/mevduat oranının 2002 yılında %37.0 düzeyinde iken 2008 yılında %80.3 e çıktığı, 2015 yılında da %115.8 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Erzurum ilinde ise 2002 yılında %20.5 gibi oldukça düşük bir düzeyde olan kredi/mevduat oranı, 2008 yılında %115.5 e ve 2015 yılında %250.5 e çıkmıştır. 2007 yılına kadar Erzurum ili kredi/mevduat oranı gerek Türkiye ortalamasının genellikle altında kalmıştır. Başka bir deyişle 2007 yılına kadar ilde kullanılan krediler, il mevduat düzeyinin oldukça altında kalmıştır. 2007 yılından itibaren ise Türkiye kredi mevduat oranı ortalamasının üzerine çıkmış ve %100 ün üzerinde gerçekleşmiştir. Son yıllarda da ilde toplanan mevduatın 2-2.5 katı kredi kullanılmaktadır. Doğu Anadolu Bölgesi kredi mevduat oranları ise 2006 yılı hariç sürekli olarak Erzurum ili kredi mevduat oranının altında gerçekleşmiştir. Aşağıdaki tabloda Erzurum, Doğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye kredi mevduat oranlarının yıllar itibariyle gelişimi görülebilir. Tablo 94: Kredi/Mevduat Oranı (%) Yıllar Erzurum Doğu Anadolu Bölgesi Türkiye 2002 20.5 15.7 37.0 2003 35.0 26.5 42.9 2004 50.8 44.4 51.9 2005 74.4 64.9 60.1 2006 60.5 73.3 69.8 2007 103.3 88.2 78.2 2008 115.5 88.7 80.3 2009 114.5 84.5 74.8 2010 128.3 96.4 82.5 2011 169.3 130.5 94.6 2012 207.8 149.1 99.2 2013 218.7 151.0 107.0 2014 223.5 165.1 113.6 2015 250.5 165.2 115.8 Kaynak: Türkiye Bankalar Birliği Kredi mevduat oranının yüksekliği açısından, Erzurum ili, iller arası sıralamada 2015 yılı itibarıyla altıncı sırada, Doğu Anadolu Bölgesi illeri arasında da Van dan sonra ikinci sırada bulunmaktadır. İlde kredi kullanımı çok hızlı yükselirken mevduat artışları çok düşük düzeyde 183
kalmıştır. Dolayısıyla Erzurum da tasarrufların üzerinde kredi kullanılmakta borçluluk artmaktadır. Kredi mevduat ilişkisinin yıllar itibariyle gelişimi aşağıdaki grafikte görülebilir. Grafik 23: Kredi Mevduat Oranlarının Gelişimi Özet olarak; Erzurum ili, toplam banka şubesi sayısı açısından 81 il arasında 31. sırada yer almaktadır. Doğu Anadolu Bölgesi ndeki 14 il arasında 1. sıradadır. İldeki şubeler, sanayi, ticaret, turizm ve hizmetler alanında ekonomik aktivitelerin yoğun olduğu ve nüfusun fazla olduğu merkezlerde yoğunlaşmıştır. Erzurum ili, 2015 yılı itibarıyla, ATM sayısı açısından 28., POS sayısı açısından iller arası sıralamada 32. sırada, ATM başına düşen ortalama nüfus açısından 47. sırada, POS başına düşen nüfus açısından 60., şube başına düşen ortalama nüfus açısından 60. sırada yer almaktadır. Bu rakamlara bakılarak, nüfus büyüklüğü de dikkate alındığında, Erzurum da bankacılık altyapısının ve teknoloji kullanımının Türkiye ortalamasının altında olduğu söylenebilir. Erzurum ili, toplam mevduat büyüklüğü itibarıyla, tüm iller arasında 42. sırada, kişi başına ortalama mevduat açısından da 67. sırada yer almaktadır. İldeki kişi başına düşen mevduat tutarı, Türkiye genelindeki kişi başına düşen mevduat tutarının %18.9 un karşılık gelmektedir. 184
Mevduatta ağırlığın tasarruf mevduatında olduğu, bunu Ticari Kuruluşlar hesabının izlediği görülmektedir. Şube başına düşen ortalama mevduat açısından da Erzurum, tüm iller sıralamasında 71. sırada yer almaktadır. Erzurum ili kredi kullanımında iller sıralamasında 26. sırada yer almaktadır. Kredilerin ağırlıklı olarak ihtisas dışı kredilerden oluştuğu görülmektedir. 2015 yılında, ildeki kişi başına kredi tutarı Türkiye ortalamasının yaklaşık %41 i düzeyindedir. Bu tutar ile Erzurum ili, tüm iller sıralamasında 45. sırada yer almaktadır. İlde, şube başına düşen ortalama kredi tutarı ise 85.6 Milyon TL olup bu değer ile Erzurum ili, iller arası sıralamada 19. sırada yer almaktadır. Erzurum ili, 2015 yılı itibarıyla, kredi mevduat oranının büyüklüğü (%250.5) açısından, iller arası sıralamada 6. sırada bulunmaktadır. 3. İÇ VE DIŞ TİCARET ANALİZİ 3.1. İÇ TİCARET Erzurum ilinde ticari hayat sanayi, tarım ve hayvancılık faaliyetlerine oranla daha fazla gelişmiştir. Erzurum un tarihi İpek Yolu üzerinde bulunması, ilin her dönemde önemli bir ticaret merkezi olmasına imkan tanımıştır. Ulaşım olanakları, Doğu Anadolu Bölgesi içindeki konumu, yörenin tıp merkezi olma özelliği, ve ilde bulunan askeri birlikler gibi nedenlerle Erzurum, il dışından gelen ve bölgede pazarlanan ürünlerin bir dağıtım merkezi konumundadır. Erzurum da ticaret sektörü, küçük esnaf ve işletmelerden oluşan, ağırlıklı olarak tarımsal ve hayvansal ürünler, gıda maddeleri, giyim, ev araç gereçleri, inşaat malzemeleri ile diğer tüketim mallarının ticarete konu olduğu bir sektördür. Nispeten içe dönük bir yapı arzeden ticaret sektöründe, ilde üretilen mamullerin büyük bir kısmının pazarlandığı yer Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesidir. İlin ticari faaliyetlerinde tarım ve hayvancılık ürünleri önemli bir yer tutmaktadır. Süt ürünleri Ankara ve İstanbul gibi büyük illerde pazar bulmaktadır. İl dışına satılan en önemli ürünler şeker, çimento, yem, et mamulleri, boya, margarin, çivi, tarım alet ve makineleri, helva, reçel, şekerleme ve PVC doğramadır. Şeker, çimento, margarin gibi ürünlerde ihracat yapılmaktadır. 185
Ticaret sektörünün Erzurum ili GSYH içindeki payı 2001 yılı itibariyle cari fiyatlarla % 16,9 dur. Ticaret sektörü hasılasının önemli bir kısmı toptan ve perakende ticaret %15,2, küçük bir kısmı %1,6 sı ise Otel ve lokanta hizmetlerinden oluşmaktadır. Erzurum ili ticaret sektörü hasılasının (cari fiyatlarla) yıllar itibariyle gelişimi, Doğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye ticaret sektörü hasılası içindeki yeri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 95: Erzurum, Doğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye Ticaret Hasılası * 1987 1990 1994 2000 2001 Toptan ve Perakende Ticaret 84,036 427,602 4,324,528 120,891,031 185,370,653 Otel, Lokanta Hizmetleri 7,055 36,730 408,546 11,372,399 20,054,116 Erzurum Ticaret Hasılası (1) 91,091 464,332 4,733,074 132,263,429 205,424,769 Doğu Anadolu Bl. Tic Hs. (2) 417,066 2,054,595 20,943,179 583,108,498 887,928,836 Türkiye Ticaret Hasılası (3) 14,849,866 74,912,014 760,918,743 24,906,512,880 37,403,001,063 Doğu Anadolu İçindeki Payı (%) 21.84 22.6 22.6 22.68 23.14 Türkiye İçindeki Payı (%) 0.61 0.62 0.62 0.53 0.55 Not (*): Cari Fiyatlarla (MİLYON TL) Kaynak: TUİK 1987 yılında cari fiyatlarla 91.091 milyon TL. olan Erzurum ili ticaret hasılası 14 yılda 2.255 katına çıkarak 2001 yılında 205.424.769 milyon TL. olmuştur. İl ticaret hasılasının, Doğu Anadolu Bölgesi ticaret hasılası içindeki payı 1987 yılında %21.84 iken 2001 yılında %23,14 düzeyine yükselmiştir. İlin Türkiye ticaret hasılası içindeki payında az da olsa bir gerileme söz konusu olup, 1987 yılında %0.61 iken, 2001 yılında %0.55 e düşmüştür. Doğuyu batıya ve karadeniz bölgesine bağlayan önemli ticaret yollarının üzerinde olması, çok eski tarihlerden bu yana Erzurum un bir ticaret merkezi olmasını sağlamıştır. İlin Kafkas Cumhuriyetlerine ve Ortadoğu Ülkelerine yakın olması ticaret ve sanayinin gelişmesi için önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. Ayrıca öğrenci sayısı 200,000 i aşan iki üniversitenin varlığı kent merkezinde ve ilde ticari hayata canlılık kazandırmaktadır. Erzurum da tarım ve hayvancılık potansiyelinin yüksek olması, özellikle hayvancılıkta ülkenin önemli merkezlerinden birisi olması da il ticari hayatına önemli katkı sağlamaktadır. İlde bulunan termal kaynaklar ve ülkenin belli başlı kış turizmi merkezlerinden olması Erzurum un ticaret potansiyelini arttıran diğer unsurlardır. Erzurum-Rize arasında açılacak olan OVİT Tüneli, Erzurum da TCDD tarafından yaptırılan Lojistik Merkez Erzurum ticaretinde yeni fırsatlar yaratacaktır. Sanayi ve ticaretin birbirlerini tamamlayan faaliyet kolları olması nedeniyle, Erzurum da görece geri bulunan sanayinin geliştirilmesi ve Erzurum un yatırımlar için cazibe 186
merkezi olması Erzurum un gerek yurtiçi ticarette gerekse uluslararası ticarette önemli bir merkez olmasını sağlayacaktır. Büyük bir sanayi ve ticari potansiyele sahip olmakla birlikte potansiyelini etkin kullanamayan bir il olan Erzurum, altyapısını önemli ölçüde tamamlamış yatırım için uygun illerden birisidir. İlde faal olan Organize Sanayi Bölgesi, Küçük Sanayi Siteleri, BTC (Bakü Tiflis - Ceyhan) Boru Hattı Projeleri ile Erzurum, bölgenin özellikle çevre iller açısından merkez bir konumda bulunmaktadır. Bakü - Tiflis - Ceyhan Petrol boru hattı, Bakü - Tiflis - Erzurum Doğalgaz (Şahdeniz ) boru Hattı Erzurum dan geçmektedir. Ayrıca, Türkiye - İran ve Türkiye - Gürcistan sınırından başlayan Erzurum da birleştikten sonra Ortadoğu ve Hazar doğalgaz rezervlerini Marmara denizi üzerinden Avrupa ülkelerine kadar taşıyacak olan NABUCCO projesi, enerjinin dünyaya arz edilmesinde Türkiye ye önemli bir misyon sağladığı gibi Erzurum u da stratejik öneme sahip bir enerji koridoru haline getirecektir. İl ekonomisi, tarıma dayalı bir özellik gösterdiği için iç ticarete konu olan mallar da ağırlıklı, tarım ve hayvancılığa dayalı hammaddelerle, bunlardan mamul mallardan oluşmaktadır. Tarımsal hammaddelerin başında şeker pancarı yer almakta, bunu buğday, arpa, yaş sebze ve meyveler takip etmektedir. İlde canlı hayvan ticareti ile hayvansal ürünler de önemli bir yer tutmaktadır. Tarım ve hayvancılık ürünleri dışında mineral ürünler, krom, linyit, çimento, alçı gibi taş ve toprağa dayalı sanayi ürünleri de Erzurum da ticarete konu olan sektörlerdir. İlde, biri Erzurum merkez de, biri Oltu ilçesinde ve birisi de Pasinler ilçesinde olmak üzere üç Ticaret ve Sanayi Odası bulunmaktadır. Erzurum Ticaret ve Sanayi Odası nda (ETSO) 4,101, Oltu Ticaret ve Sanayi Odası nda 313 ve Pasinler Ticaret ve Sanayi Odası nda 326 kayıtlı üye bulunmaktadır. Erzurum ticaret ve Sanayi Odasına kayıtlı üyelerin 4,060 ı 35 meslek grubunda faal durumdadır. Erzurum Ticaret ve Sanayi Odası nda faal üyelerin en fazla kayıtlı olduğu meslek grubu 345 üye ile İkamet Amaçlı Bina İnşaatı grubudur. Faal olan kayıtlı üyeler Pasinler Ticaret ve Sanayi Odası nda 5, Oltu Ticaret ve Sanayi Odası nda ise 6 meslek grubunda örgütlenmiştir. Erzurum Ticaret ve Sanayi Odasına kayıtlı üyelerin önemli bir kısmı Limited Şirket lerden oluşmaktadır. Gerçek Kişi Ticari İşletmesinin sayısı da azımsanmayacak düzeydedir. Tablo 96 da Erzurum Ticaret ve Sanayi Odasına kayıtlı üyelerin işletme türlerine göre sayısı ve dağılımı verilmektedir. 187
Tablo 96: Erzurum Ticaret ve Sanayi Odasına Kayıtlı Üyelerin İşletme Türlerine Göre Dağılımı İŞLETME NEVİ KAYITLI FAAL ÜYE SAYISI PAYI (%) Adi Ortaklık 2 0.05 Anonim Şirket 560 13.66 Dernek İktisadi İşletmesi 6 0.15 Diğer 2 0.05 Diğer İktisadi İşletmeler 5 0.12 Gerçek Kişi Ticari İşletmesi 1,054 25.70 Kamu Kuruluşu 3 0.07 Kollektif Şirket 23 0.56 Kooperatif 163 3.97 Limited Şirket 2,276 55.50 Vakıf İktisadi İşletmesi 6 0.15 Yabancı Şirketin Türkiye Merkez Şubesi 1 0.02 Toplam 4,101 100.00 Kaynak: Erzurum Ticaret ve Sanayi Odası Erzurum da 2015 yılında 196 adet şirket kurulmuş, 56 şirket tasfiye edilmiş ve 36 şirket kapanmıştır. 2015 yılında kurulan şirket sayısı 2014 yılına göre Erzurum da %45.2, Doğu Anadolu bölgesinde %21.5 ve Türkiye genelinde %15.6 orannda artmıştır. Tasfiye edilen şirket sayısı Erzurum da %1.8 artarken, Doğu Anadolu Bölgesi nde %19.9, Türkiye de 20.5 azalmıştır. Erzurum ili, kurulan şirket sayısına göre Türkiye de 81 il arasında 39., tasfiye edilen şirket sayısına göre 24., kapanan şirket sayısı açısından da 31. sırada yer almaktadır. Türkiye, Doğu Anadolu Bölgesi ve Erzurum ili için 2013, 2014 ve 2015 yıllarında kurulan, tasfiye edilen ve kapanan şirket sayıları da aşağıdaki tabloda verilmektedir. Tablo 97: Kurulan, Tasfiye Edilen ve Kapanan Şirket Sayıları Erzurum Doğu Anadolu Türkiye 2013 2014 2015 2013 2014 2015 2013 2014 2015 Kurulan Şirket 143 135 196 1,349 1,340 1,628 49,028 57,710 66,701 Kooperatif 9 6 8 58 59 50 915 1,005 921 Gerçek Kişi 177 163 138 1,938 2,250 1,720 58,987 67,920 47,069 Tasfiye Şirket 75 55 56 388 317 254 18,139 14,499 11,529 Kooperatif 82 36 33 225 229 133 2,279 1,977 1,523 Kapanan Şirket 38 45 36 238 268 235 15,538 14,002 12,114 Kooperatif 40 31 42 153 141 153 1,862 1,820 1,587 Gerçek Kişi 78 53 83 792 1,208 759 19,873 23,229 19,061 188
Değişim (%) 2014 2015 2014 2015 2014 2015 Kurulan Şirket - -5.6 45.2 - -0.7 21.5-17.7 15.6 Kooperatif - -33.3 33.3-1.7-15.3-9.8-8.4 Gerçek Kişi - -7.9-15.3-16.1-23.6-15.1-30.7 Tasfiye Şirket - -26.7 1.8 - -18.3-19.9 - -20.1-20.5 Kooperatif - -56.1-8.3-1.8-41.9 - -13.3-23.0 Kapanan Şirket - 18.4-20.0-12.6-12.3 - -9.9-13.5 Kooperatif - -22.5 35.5 - -7.8 8.5 - -2.3-12.8 Gerçek Kişi - -32.1 56.6-52.5-37.2-16.9-17.9 Kaynak: Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği Erzurum Ticaret Borsasının 1,299 üyesi bulunmaktadır. Bu üyeler 13 meslek komitesinde toplanmıştır. 1,299 üyenin 843 ü Aziziye, Yakutiye, Palandöken ilçelerinden oluşan il merkezinde toplanmıştır. Bunun dışında kalan Ticaret Borsasına kayıtlı üyelerin 55 i Pasinler de, 58 i Oltu da, 48 i Horasan da, 41 i İspir de, 37 si Hınıs ta, 36 sı Aşkale de, 26 sı Şenkaya da ve 154 ü de diğer ilçelerde bulunmaktadır. Erzurum Ticaret Borsası İşlem hacmine göre 2015 yılında %0.339 işlem hacmi payı ile en fazla işlem gören ticaret borsaları sıralamasında 113 borsa arasında 75. sıradadır. 2014 yılında ise %0.35 işlem hacmi payı ile en fazla işlem gören ticaret borsaları sıralamasında 69. sırada yer almıştı. Borsanın 2002 yılında 81.15 Milyon TL olan işlem değeri, 2007 yılında 255,8 Milyon TL ye ve 2012 yılında ise 532.3 Milyon TL ye yükselmiştir. 20015 yılında 679.2 milyon TL olan borsa işlem hacmi 2014 yılına göre %12.6 oranında artmıştır. 15 Erzurum Ticaret Borsasında, miktar bakımından da işlem değeri açısından da en fazla işlem gören maddeler; çeşitli gıda maddeleri, hububatlar, hububat mamulleri, canlı hayvanlar, nebati yağlar, hayvani yağlar ve bakliyat mamulleridir. 2015 yılı itibarıyla, değer olarak borsa işlem hacminin %28.2 si çeşitli gıda maddelerine, %17.3 ü hububatlara, %13.0 ı hububat mamullerine aittir. 15 http://www.tobb.org.tr/sayfalar/ticaretborsalaribilgisistemi.php 189
Tablo 98: Erzurum Ticaret Borsası'nda Başlıca İşlem Gören Maddeler ÜRÜN ÇEŞİTLERİ 2011 2012 2013 2014 2015 Çeşitli Gıda Maddeleri 97,372,128 135,764,279 152,529,808 173,248,788 191,534,392 Hububatlar 72,318,109 51,880,137 61,034,024 78,472,734 117,439,944 Kota Dışı Maddeler 74,651,771 100,985,877 101,861,561 93,747,913 93,271,932 Hububat Mamülleri 33,958,668 41,944,842 52,991,509 87,028,255 88,486,027 Resen Tesciller 29,481,620 119,990,465 348,757,885 67,823,932 71,747,740 Çeşitli Maddeler 23,545,832 37,573,196 43,522,696 51,692,465 58,517,657 Canlı Hayvanlar 21,510,718 16,215,627 21,346,490 22,799,288 25,643,665 Nebati Yağlar 16,225,376 14,544,921 15,194,730 11,408,473 15,402,567 Hayvani Yağlar 4,503,449 5,421,957 4,748,318 7,626,785 6,231,916 Bakliyat Mamülleri 3,288,572 3,530,658 4,135,234 4,577,336 5,107,014 Ham Deriler 1,732,468 1,845,598 2,713,295 3,066,487 4,687,968 Kuru Ve Yaş Meyveler 791,520 896,449 1,104,449 1,107,272 1,136,929 Orman Mahsülleri 79,000 37,500 26,000 Tekstil Hammaddeleri 6,849 10,519 3,244 4,700 13,126 Toplam Bedel (Tl) 379,466,079 530,604,524 809,980,744 602,604,428 679,246,877 Kaynak: http://www.erzurumtb.org.tr/ 3.1.1.Erzurum daki İşletmelerin Net Satışları ve Aktif Büyüklükleri Türkiye de bulunan işletmelerin bilançolarındaki net satışlar ve bilançonun aktif büyüklüğü Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından işlenerek, Girişimci Bilgi Sistemleri İstatistikleri olarak yayınlanmaktadır. Söz konusu istatistikler işyerine göre ve girişim merkezine göre yayınlanmakta olup, daha sağlıklı ve gerçekçi olması nedeniyle işyerine göre verilen veriler baz alınmıştır. Bu istatistiklere göre Erzurum da bulunan işyerlerinin yaklaşık 14.6 milyar TL aktif büyüklüğü bulunmakta olup, bu işyerlerinde 12.7 milyar TL lik net satış yapılmıştır. Bu değerlerle Türkiye içerisinde aktif büyüklük bakımından %0.35 net satışlarda da %0.30 pay almaktadır. Erzurum un aktif büyüklüğü açısından TRA1 içindeki payı %61.4, Doğu Anadolu Bölgesi içindeki payı %15.0; net satışlar açısından TRA1 içindeki payı %62.8, Doğu Anadolu Bölgesi ndeki payı ise %16.7 dir. Erzurum, işyerlerinde faaliyet gösteren işletmelerin bilançolarındaki aktif büyüklüğü bakımından 34 üncü sırada yer alırken, net satışlar bakımından ise 41 inci sırada yer almaktadır. Tablo 99: Erzurum daki İşyerlerinin Aktif Büyüklüğü ve Net Satışları (2014) İli Aktif Büyüklüğü (TL) Erzurum'un Payı (%) Net Satışlar (TL) Erzurum'un Payı (%) Erzurum 14,640,347,865 100.00 12,725,905,856 100.00 TRA1 23,859,867,107 61.36 20,252,889,626 62.84 Doğu Anadolu Bölgesi 97,743,146,390 14.98 75,977,633,041 16.75 Türkiye 4,177,954,797,778 0.35 4,208,957,824,721 0.30 Kaynak: Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Girişimci Bilgi Sistemi İstatistikleri 190
3.1.2. Erzurum İli Yurtiçi Alış ve Satışları Girişimci Bilgi sistemi İstatistiklerine göre 2014 yılında Erzurum ili tacaret durumu değerlendirilmiş, en çok mal satılan, en çok mal alınan 30 il ile ticaret hacmi en yüksek 30 il alış satış değerleri üzerinden incelenmiştir. Ayrıca Erzurum un ticari ilişkide bulunduğu en çok ticaret açığı ve en çok ticaret fazlası verilen 30 ilde bu kapsamda değerlendirilmiştir. Erzurum un en çok satış ve alış yaptığı il İstanbul ve Ankara dır. Erzurum il satışlarının yaklaşık olarak %47 si bu iki ile yapılırken, il alışlarının %63 ü İstanbul ve Ankara dan yapılmıştır. Türkiye de bulunan toplam 80 ilin 30 una yapılan alış ve satışlar Erzurum alış ve satış değerinin yaklaşık %94 ünü oluşturmaktadır. Erzurum da 2014 yılında yapılan toplam satış tutarı 4,095,201,953 TL olup, bunun %38.8 i Erzurum içine yapılırken %61,2 si diğer illere (80 il) yapılmıştır. Yine Erzurum da 2014 yılında gerçekleşen 6,882,597,894 TL tutarındaki alışların %23.1 i Erzurum içi alışlardan, %66.9 u Erzurum un dışındaki toplam 80 ilden gerçekleştirilmiştir. Tablo 100: Erzurum un İllere Göre Satış ve Alış Değerleri (2014, TL) Sıra Satışlar Alışlar Alan İl TL % Satan İL TL % 1 İSTANBUL 646,828,628 25.82 İSTANBUL 2,330,596,903 44.03 2 ANKARA 526,796,985 21.03 ANKARA 1,019,382,915 19.26 3 TRABZON 173,929,700 6.94 İZMİR 156,836,684 2.96 4 KARS 96,410,799 3.85 KOCAELİ 142,390,269 2.69 5 AĞRI 82,368,397 3.29 BURSA 114,166,287 2.16 6 ERZİNCAN 78,238,940 3.12 GAZİANTEP 112,279,605 2.12 7 İZMİR 72,472,888 2.89 SAMSUN 109,337,278 2.07 8 RİZE 72,449,314 2.89 TRABZON 108,292,085 2.05 9 IĞDIR 59,017,242 2.36 KAYSERİ 102,236,452 1.93 10 VAN 53,902,199 2.15 DİYARBAKIR 63,834,395 1.21 11 GÜMÜŞHANE 49,312,199 1.97 KONYA 62,956,270 1.19 12 ARTVİN 42,011,858 1.68 RİZE 57,668,813 1.09 13 ARDAHAN 34,948,817 1.39 KARS 57,165,309 1.08 14 SAMSUN 33,933,008 1.35 GÜMÜŞHANE 54,348,096 1.03 15 KOCAELİ 31,935,371 1.27 ADANA 42,295,482 0.80 16 BURSA 28,589,683 1.14 ANTALYA 40,857,894 0.77 17 BAYBURT 28,520,772 1.14 ARTVİN 39,703,765 0.75 18 ELAZIĞ 25,937,304 1.04 ORDU 38,693,519 0.73 19 KAYSERİ 23,745,601 0.95 ERZİNCAN 37,659,383 0.71 20 ORDU 21,837,746 0.87 MALATYA 36,098,878 0.68 21 GİRESUN 20,860,596 0.83 HATAY 32,810,912 0.62 22 MALATYA 19,450,775 0.78 AĞRI 31,777,352 0.60 23 GAZİANTEP 18,310,844 0.73 MERSİN 28,847,289 0.55 24 BİTLİS 18,230,475 0.73 DENİZLİ 26,562,675 0.50 191
25 DİYARBAKIR 17,989,845 0.72 VAN 23,975,029 0.45 26 MUŞ 17,499,887 0.70 ELAZIĞ 22,867,277 0.43 27 TOKAT 17,423,827 0.70 MARDİN 21,819,921 0.41 28 DENİZLİ 16,190,675 0.65 BALIKESİR 21,060,674 0.40 29 BİNGÖL 15,968,893 0.64 BOLU 20,600,746 0.39 30 SİİRT 12,591,935 0.50 SAKARYA 18,278,709 0.35 Toplam 2,357,705,203 94.10 Toplam 4,975,400,866 94.00 Diğer 147,747,428 5.90 Diğer 317,447,706 6.00 Dış Satış Toplam 2,505,452,631 61.18 Dış Alım Toplam 5,292,848,572 76.90 İç Satış 1,589,749,322 38.82 İç Alım 1,589,749,322 23.10 Toplam Satış 4,095,201,953 Toplam Alışlar 6,882,597,894 Kaynak: Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Girişimci Bilgi Sistemi İstatistikleri Erzurum satışlarında ağırlıklı yeri olan İstanbul, Ankara ve İzmir metropolleri dışarda tutulursa, satışlar çoğunlukla bölge illerine ve Erzurum a yakın Doğu Anadolu ve Karadeniz Bölgesi illerine yapılmıştır. Nitekim satış yapılan ilk 30 ilin 19 u bu bölgelerdedir. Alışlarda ise Erzurum un ticari partneri olan iller ağırlıklı olarak batı illerinden oluşmaktadır. Alış yapılan ilk 30 ilin sadece 11 i Doğu Anadolu ve Karadeniz Bölgesi illeridir. Bu durum aşağıdaki tabloda verilen net satışlarda (ticaret fazlası-ticaret açığı veren iller) net bir biçimde görülmektedir. Tablo 101: Erzurum İli İlk 30 İle Göre Ticaret Hacmi ve Net Satış Değerleri (2014, TL) Ticaret Hacmi Ticaret Fazlası Ticaret Açığı 1 İSTANBUL 2,977,425,531 TRABZON 65,637,615 İSTANBUL -1,683,768,275 2 ANKARA 1,546,179,900 IĞDIR 51,254,861 ANKARA -492,585,930 3 TRABZON 282,221,785 AĞRI 50,591,045 KOCAELİ -110,454,898 4 İZMİR 229,309,572 ERZİNCAN 40,579,557 GAZİANTEP -93,968,761 5 KOCAELİ 174,325,640 KARS 39,245,490 BURSA -85,576,604 6 KARS 153,576,108 VAN 29,927,170 İZMİR -84,363,796 7 SAMSUN 143,270,286 ARDAHAN 27,692,176 KAYSERİ -78,490,851 8 BURSA 142,755,970 BAYBURT 22,224,465 SAMSUN -75,404,270 9 GAZİANTEP 130,590,449 BİTLİS 15,906,185 KONYA -55,588,010 10 RİZE 130,118,127 BİNGÖL 14,864,555 DİYARBAKIR -45,844,550 11 KAYSERİ 125,982,053 RİZE 14,780,501 ADANA -36,634,670 12 ERZİNCAN 115,898,323 GİRESUN 5,306,674 ANTALYA -32,974,706 13 AĞRI 114,145,749 SİİRT 4,695,166 HATAY -29,716,272 14 GÜMÜŞHANE 103,660,295 HAKKARİ 3,807,937 MERSİN -23,921,083 15 DİYARBAKIR 81,824,240 ELAZIĞ 3,070,027 MARDİN -17,629,130 16 ARTVİN 81,715,623 MUŞ 2,800,765 ORDU -16,855,773 17 VAN 77,877,228 OSMANİYE 2,469,741 MALATYA -16,648,103 18 KONYA 70,324,530 ARTVİN 2,308,093 BOLU -15,369,827 19 IĞDIR 66,779,623 ISPARTA 1,652,627 AKSARAY -14,914,646 20 ORDU 60,531,265 KARABÜK 1,238,939 ŞIRNAK -14,243,226 21 MALATYA 55,549,653 TOKAT 825,711 ADIYAMAN -12,650,220 22 ELAZIĞ 48,804,581 SİNOP 129,727 ÇORUM -12,006,855 192
23 ANTALYA 48,741,082 ÇANAKKALE 1,496 MANİSA -11,847,332 24 ADANA 47,956,294 KIRIKKALE -207,824 SAKARYA -11,032,604 25 DENİZLİ 42,753,350 KAHRAMANMARAŞ -284,122 AMASYA -11,003,394 26 ARDAHAN 42,205,458 ESKİŞEHİR -318,539 DENİZLİ -10,372,000 27 GİRESUN 36,414,518 KİLİS -327,421 BALIKESİR -9,970,771 28 HATAY 35,905,552 YALOVA -345,304 KÜTAHYA -8,948,268 29 BAYBURT 34,817,079 MUĞLA -384,483 SİVAS -8,645,391 30 TOKAT 34,021,943 ŞANLIURFA -438,436 KARAMAN -7,483,333 Kaynak: Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Girişimci Bilgi Sistemi İstatistikleri nden hareketle hesaplanmıştır. Erzurum un alış ve satışlarının toplamından oluşan ticaret hacmi açısından ilk iki sırada yine İstanbul ve Ankara illeri bulunmaktadır. Erzurum un ticaret hacmi en yüksek 30 ilden 9 u Karadeniz Bölgesi, 8 i Doğu Anadolu Bölgesi, 2 si Güneydoğu Anadolu Bölgesi illerinden oluşurken 11 i ise başta metropoller olmak üzere Batı illeridir. Erzurum ticari ilişkide bulunduğu illerden en yüksek ticaret fazlasını 65.637.615 TL ile Trabzon iline karşı vermiştir. Erzurum un net ticaret fazlası verdiği iller sıralamasında Trabzonu Iğdır, Ağrı, Erzincan, Kars, Van, Ardahan, Bayburt, Bitlis ve Bingöl illeri takip etmektedir. Bu 10 ilden 8 i Doğu Anadolu Bölgesi nde yer almaktadır. Erzurum un net satışlarının pozitif olduğu ticaret fazlası verdiği il sayısı ise 23 tür. Satış/Alış farkının negatif olduğu il sayısı ise 57 dir. Erzurum il ticaretinin açık verdiği illerin tamamına yakını Erzurum a göre daha gelişmiş batı illeridir. 2014 yılı itibariyle İlin ticaret hacmi 7.798.301.203 TL, net ticaret açığı 2.787.395.941 TL dir. 3.1.3. Erzurum İli Yurtiçi Alış ve Satışlarında Ticari Uzaklık Endeksi (TUEN) Erzurum un 81 il ile yaptığı alış ve satışlar üzerinden Ticari Uzaklık Endeksi (TUEN) hesaplanmış ve diğer iller için hesaplanan Ticari Uzaklık Endeks değerleriyle karşılaştırılarak iç ticaretteki avantaj/dezavantaj durumu irdelenmiştir. Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından oluşturulan Girişimci Bilgi Sistemi verilerinden hareketle Ticari Uzaklık Endeksi (TUEN) aşağıda anlatılan yöntemle hesaplanmıştır. 193
İl TUEN Alış Değerinin Hesaplanması 81 XX ii.uu ii YY TUEN ALIŞ = ii=1 X: Alışlar(TL). Y:Toplam alışlar(ilin kendi sınırları içinden yapmış olduğu alışlar da dahil). U: TTTTTTTT AAAAAAŞ değeri hesaplanacak olan il ile alışlarda bulunduğu il arasındaki uzaklık(km). Erzurum için TTTTTTTT AAAAAAŞ değerini hesaplarken Erzurum un i=1 ilinden yapmış olduğu alışlar ile Erzurum un i=1 iline uzaklığı çarpılır ve Erzurum un 81 ilden(kendi içinden yaptığı alışlar da dahil) yapmış olduğu alışların toplamına bölünür ve bu işlem seksen bir il için ayrı ayrı yapılarak bulunan değerlerin toplamı Erzurum un TTTTTTTT AAAAAAŞ değerini verir. İl TUEN Satış Değerinin Hesaplanması Yukarıdaki aynı yöntem kullanılarak herhangi bir il için TTTTTTTT SSSSSSSSŞ değeri aşağıdaki denklem aracılığıyla hesaplanır. 81 ββ ii.uu ii δδ TUEN SATIŞ = ii=1 ββ: Satışlar δδ: Toplam Satışlar(İlin kendi sınırları içine yapmış olduğu satışlar da dahil). İl TUEN Dış Alış Değerinin Hesaplanması TUEN DIŞALIŞ = 80 ii=1 XX ii.uu ii YY DDDDŞ YY DDDDŞ : Toplam dış alışlar(ilin sadece diğer illerden yapmış olduğu alışların toplamıdır.yani, ilin kendi sınırları içinden yapmış olduğu alışlar dikkate alınmaz.) İl TUEN Dış Satışlar Değerinin Hesaplanması TUEN DIŞSATIŞ = 80 ii=1 ββ ii.uu ii δδ DDDDŞ δδ DDDDŞ :Toplam dış satışlar(ilin sadece diğer illere yapmış olduğu satışlardır.yani, ilin kendi sınırları içine yapmış olduğu satışlar dikkate alınmaz.) 194
TUEN Türkiye Alış Ve Satış Değerinin Hesaplanması AAAAAAŞ TTTTTTTT TTÜRRRRİYYYY değerinin hesaplanması için öncelikle j=1 ilinin 81 ilden(kendi içinden yaptığı alışlar da dahil) yapmış olduğu toplam alışlar j=1 ilinin TTTTTTTT AAAAAAŞ değeri ile çarpılmış ve AAAAAAŞ bulunan değer Türkiye nin toplam alışlarına bölünmüştür. Bu şekilde j=1 ilinin TTTTTTTT TTÜRRRRİYYYY AAAAAAŞ ye katkısı bulunmuştur. Bu şekilde hesaplanan 81 ilin katkılarının toplamı ise TTTTTTTT TTÜRRRRİYYYY değerini verir. AAAAAAŞ TTTTTTTT TTÜRRRRİYYYY 81 81 AAAAAAŞ ii=1 ). yy = ( XX iiii jj=1 TTTTTTTT JJ y: Türkiye nin toplam alışlarını yani her bir ilin toplam alışlarının toplamını ifade etmektedir. y: YY EEEEEEEEEEEEEE + YY AAAAAAAAAA + + YY İSSSSSSSSSSSSSS (81 ili kapsayacak şekilde) SSSSSSSSŞ Türkiye toplam alış ve satış değerleri birbirine eşit olacağından TTTTTTTT TTÜRRRRİYYYY değeri de AAAAAAŞ TTTTTTTT TTÜRRRRİYYYY SSSSSSSSŞ değerine eşit olacaktır. Dolayısıyla ayrıca TTTTTTTT TTÜRRRRİYYYY hesaplanmamıştır. TUEN Türkiye Dış Alış Ve Dış Satış Değerinin Hesaplanması DDDDŞ Benzer şekilde TTTTTTTT AAAAAAŞ TTÜRRRRİYYYY değeri ise DDDDŞ AAAAAAŞ 80 81 = ( XX iiii TTTTTTTT DDDDŞ AAAAAAŞ ii=1 jj=1 yy ddddş JJ ) formülü ile hesaplanır. TTTTTTTT TTÜRRRRİYYYY yy ddddş : Türkiye nin toplam dış alışlarını yani her bir ilin toplam dış alışlarının toplamını ifade etmektedir. yy ddddş DDDDŞ :YY EEEEEEEEEEEEEE DDDDŞ + YY AAAAAAAAAA DDDDŞ + + YY İSSSSSSSSSSSSSS (81 ili kapsayacak şekilde) Türkiye dış alış ve dış satış değerleri birbirine eşit olacağından TTTTTTTT DDDDŞSSAAAAAAŞ TTÜRRRRİYYYY değeri de TTTTTTTT DDDDŞAAAAAAŞ TTÜRRRRİYYYY değerine eşit olacaktır. Dolayısıyla ayrıca TTTTTTTT DDDDŞSSSSSSSSŞ TTÜRRRRİYYYY hesaplanmamıştır. Yukarıda bahsedilen yöntemle İl TUEN Alış, Satış, Dış Alış ve Dış Satış değerleri ile Türkiye TUEN Alış, Satış, Dış Alış ve Dış Satış değerleri hesaplanarak aşağıda verilmiştir Ticari Uzaklık Endeksi (TUEN Erzurum Alış)= 754 Ticari Uzaklık Endeksi (TUEN Erzurum Satış)= 465 Ticari Uzaklık Endeksi (TUEN Türkiye Alış)= 247 195
Ticari Uzaklık Endeksi (TUEN Erzurum Satış= 247 İllerin kendi içine yaptığı alış ve satışlar hariç tutularak, her bir ilin diğer illerden alış ve satışları üzerinden hesaplanan TUEN dış alış ve TUEN dış satış değerleri aşağıda verilmiştir. Ticari Uzaklık Endeksi (TUEN Erzurum Dış Alış)= 980 Ticari Uzaklık Endeksi (TUEN Erzurum Dış Satış)= 760 Ticari Uzaklık Endeksi (TUEN Türkiye Dış Alış)= 520 Ticari Uzaklık Endeksi (TUEN Erzurum Dış Satış= 520 Türkiye için hesaplan değerler aynı zamanda yurtiçi alış ve satışlarda Türkiye ortalama mesafeyi vermektedir. Buna göre Türkiye (81 il) dış alış ortalaması 520 km iken Erzurum da dış alışların ortalama uzaklığı 980 km dir. İç ticarette her bir ilin diğer illere yaptığı dış satışların Türkiye ortalama uzaklığı yine 520 km olup, Erzurum un dış satış (diğer illere) uzaklığı 760 km dir. İllerin kendi içinden yaptığı alış ve satışları dikkate alan toplam alışlarda Ticari Uzaklık Endeksi Türkiye ortalaması 247 km olarak gerçekleşirken Erzurum da bu endeks 754 km dir. Toplam satışlarda hesaplanan Ticari Uzaklık Endeksi Türkiye için 247 km, Erzurum ili için 465 km dir. Erzurum ili 81 il arasında TUEN Satış değeriyle en yüksek değere sahip 15., TUEN Alış değeriyle 10., TUEN Dış Satış değeriyle 20., TUEN Dış alış değeriyle 13. Sırada yer almaktadır. Tablo 102 de TUEN Satış, TUEN Alış, TUEN Dış Satış ve TUEN Dış Alış en yüksek değere sahip ilk otuz il ve Türkiye ortalama TUEN değerleri verilmektedir. Tablo 102: En Yüksek Ticari Uzaklık Endeks (TUEN) Değerine Sahip 30 İl TUEN Satış (km) TUEN Alış (km) TUEN Dış Satış (km) TUEN Dış Alış (km) 1 ARTVİN 1,094 ARTVİN 1,070 HAKKARİ 1,296 VAN 1,292 2 IĞDIR 727 KARS 978 ARTVİN 1,280 ARTVİN 1,200 3 RİZE 670 VAN 966 IĞDIR 1,217 AĞRI 1,146 4 VAN 653 AĞRI 909 VAN 1,130 KARS 1,138 5 HAKKARİ 652 IĞDIR 902 BİTLİS 1,040 IĞDIR 1,121 6 ARDAHAN 639 ARDAHAN 900 MUŞ 1,017 HAKKARİ 1,117 7 KARS 636 HAKKARİ 873 AĞRI 1,007 BATMAN 1,094 8 AĞRI 596 ŞIRNAK 872 KARS 938 MUŞ 1,087 9 SİİRT 555 BAYBURT 763 ARDAHAN 930 ŞIRNAK 1,083 10 ŞIRNAK 539 ERZURUM 754 RİZE 902 SİİRT 1,038 11 MALATYA 496 TUNCELİ 731 BİNGÖL 898 DİYARBAKIR 1,016 196
12 BİTLİS 478 BATMAN 722 ŞIRNAK 878 ARDAHAN 983 13 KİLİS 470 SİİRT 719 BATMAN 863 ERZURUM 980 14 MUŞ 465 RİZE 685 MALATYA 813 RİZE 922 15 ERZURUM 465 MUŞ 684 TRABZON 801 BİTLİS 920 16 DİYARBAKIR 462 DİYARBAKIR 677 DİYARBAKIR 791 ELAZIĞ 914 17 BAYBURT 461 ELAZIĞ 654 MARDİN 774 MARDİN 896 18 TRABZON 454 ADIYAMAN 648 GAZİANTEP 771 BİNGÖL 873 19 MARDİN 452 ERZİNCAN 646 SİİRT 767 TUNCELİ 861 20 BATMAN 452 TRABZON 635 ERZURUM 760 ADIYAMAN 854 21 ADIYAMAN 446 BİNGÖL 634 KAHRAMANMARAŞ 743 TRABZON 849 22 SİNOP 444 MARDİN 628 ADIYAMAN 729 ŞANLIURFA 844 23 KARAMAN 437 BİTLİS 596 ELAZIĞ 729 BAYBURT 834 24 KAHRAMANMARAŞ 424 MALATYA 588 HATAY 710 ERZİNCAN 822 25 HATAY 421 SİVAS 549 ŞANLIURFA 672 GAZİANTEP 807 26 ORDU 409 GÜMÜŞHANE 529 BAYBURT 647 MALATYA 795 27 BİNGÖL 409 SİNOP 499 SİVAS 638 HATAY 786 28 GÜMÜŞHANE 408 OSMANİYE 498 TUNCELİ 635 SİVAS 732 29 SİVAS 407 ZONGULDAK 492 ANTALYA 625 MERSİN 682 30 OSMANİYE 401 ŞANLIURFA 481 ERZİNCAN 623 ADANA 663 Ülke Ortalama 247 Ülke Ortalama 247 Ülke Ortalama 520 Ülke Ortalama 520 Kaynak: Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Girişimci Bilgi Sistemi 2014 verilerinden hareketle hesaplanmıştır. Erzurum un yurt içi ticarette yakın mesafedeki illerle entegre olamadığı özellikle alışlarda daha çok batı ve metropol illere bağımlı olduğu bu nedenle Ticari Uzaklık Endeksi nin (TUEN) yüksek çıktığı dikkat çekmektedir. Gerek alışlarda gerekse satışlarda TUEN değerlerinin Türkiye ortalamalarının bir hayli üzerinde çıkması ulaşım maliyetleri açısından Erzurum için bir dezavantaj oluşturmaktadır. Özellikle üretimde girdi olarak kullanılan hammadde, yarı mamul ve diğer malzemenin ulaştırma maliyetleri nedeniyle üretim maliyetlerini arttıracağı ve Erzurum imalat sanayi ürünlerinin rekabet gücünü olumsuz etkileyeceği aşikardır. Bu bağlamda TUEN Türkiye değerleri 100 kabul edilerek her ilin TUEN değerlerinden yeni bir endeks oluşturulmuş ve göreceli ticari uzaklık endeksi adı verilmiştir. Aslında bu oran bize Türkiye ortalamalarına göre herhangi bir ilin ticari açıdan uzaklık avantaj/dezavantajını göstermektedir. İl için hesaplanan oran 100 ün üzerindeyse o ilin toplamda Türkiye ortalamalarından daha yüksek bir taşıma maliyetine katlanacağı anlamına gelmektedir. Ticari Uzaklık Endeks Değerlerinden hareketle hesaplanan Göreceli Ticari Uzaklık Endeksi oranı en yüksek 30 il aşağıdaki Tablo da verilmektedir. 197
Tablo 103: Göreceli Ticari Uzaklık Endeksi En Yüksek 30 İl Göreceli Ticari Uzaklık Enedeksi -Türkiye (247)=100- Göreceli Ticari Uzaklık Enedeksi -Türkiye (520)=100 TUEN Satış TUEN Alış TUEN Dış Satış TUEN Dış Alış 1 ARTVİN 443 ARTVİN 433 HAKKARİ 249 VAN 249 2 IĞDIR 294 KARS 396 ARTVİN 246 ARTVİN 231 3 RİZE 271 VAN 391 IĞDIR 234 AĞRI 220 4 VAN 264 AĞRI 368 VAN 217 KARS 219 5 HAKKARİ 264 IĞDIR 365 BİTLİS 200 IĞDIR 216 6 ARDAHAN 259 ARDAHAN 364 MUŞ 196 HAKKARİ 215 7 KARS 258 HAKKARİ 353 AĞRI 194 BATMAN 210 8 AĞRI 241 ŞIRNAK 353 KARS 180 MUŞ 209 9 SİİRT 225 BAYBURT 309 ARDAHAN 179 ŞIRNAK 208 10 ŞIRNAK 218 ERZURUM 305 RİZE 173 SİİRT 200 11 MALATYA 201 TUNCELİ 296 BİNGÖL 173 DİYARBAKIR 195 12 BİTLİS 194 BATMAN 292 ŞIRNAK 169 ARDAHAN 189 13 KİLİS 190 SİİRT 291 BATMAN 166 ERZURUM 189 14 MUŞ 188 RİZE 277 MALATYA 156 RİZE 177 15 ERZURUM 188 MUŞ 277 TRABZON 154 BİTLİS 177 16 DİYARBAKIR 187 DİYARBAKIR 274 DİYARBAKIR 152 ELAZIĞ 176 17 BAYBURT 187 ELAZIĞ 265 MARDİN 149 MARDİN 172 18 TRABZON 184 ADIYAMAN 262 GAZİANTEP 148 BİNGÖL 168 19 MARDİN 183 ERZİNCAN 262 SİİRT 147 TUNCELİ 166 20 BATMAN 183 TRABZON 257 ERZURUM 146 ADIYAMAN 164 21 ADIYAMAN 180 BİNGÖL 257 KAHRAMANMARAŞ 143 TRABZON 163 22 SİNOP 180 MARDİN 254 ADIYAMAN 140 ŞANLIURFA 162 23 KARAMAN 177 BİTLİS 241 ELAZIĞ 140 BAYBURT 160 24 KAHRAMANMARAŞ 172 MALATYA 238 HATAY 136 ERZİNCAN 158 25 HATAY 171 SİVAS 222 ŞANLIURFA 129 GAZİANTEP 155 26 ORDU 166 GÜMÜŞHANE 214 BAYBURT 124 MALATYA 153 27 BİNGÖL 165 SİNOP 202 SİVAS 123 HATAY 151 28 GÜMÜŞHANE 165 OSMANİYE 202 TUNCELİ 122 SİVAS 141 29 SİVAS 165 ZONGULDAK 199 ANTALYA 120 MERSİN 131 30 OSMANİYE 162 ŞANLIURFA 195 ERZİNCAN 120 ADANA 127 Türkiye 100 Türkiye 100 Türkiye 100 Kaynak: Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Girişimci Bilgi Sistemi 2014 verilerinden hareketle hesaplanmıştır. Özet olarak; Erzurum ilinde ticari hayat sanayi, tarım ve hayvancılık faaliyetlerine oranla daha fazla gelişmiştir. Ulaşım olanakları, Doğu Anadolu Bölgesi içindeki konumu, yörenin tıp merkezi olma özelliği, ve ilde bulunan askeri birlikler gibi nedenlerle Erzurum, il dışından gelen ve bölgede pazarlanan ürünlerin bir dağıtım merkezi konumundadır. Erzurum da ticaret sektörü, küçük esnaf ve işletmelerden oluşan, ağırlıklı olarak tarımsal ve hayvansal ürünler, gıda maddeleri, giyim, ev araç gereçleri, inşaat malzemeleri ile diğer tüketim mallarının ticarete konu olduğu bir sektördür. İlin ticari faaliyetlerinde tarım ve hayvancılık ürünleri önemli bir yer tutmaktadır. Tarımsal hammaddeler ve tarımsal sanayi ürünleri Ankara ve İstanbul gibi büyük illerde pazar bulmaktadır. Tarım ve hayvancılık ürünleri dışında mineral ürünler, krom, linyit, çimento, alçı ile taş ve toprağa dayalı sanayi ürünleri de Erzurum da ticarete konu olan sektörlerdir. İl genelinde 3 Ticaret Odası, 1 Ticaret Borsası bulunmaktadır. ETSO da en fazla üye, İkamet Amaçlı Bina İnşaatı meslek grubundadır. 198
Erzurum Ticaret Borsasında, miktar bakımından da işlem değeri açısından da en fazla işlem gören maddeler; çeşitli gıda maddeleri, hububatlar, hububat mamulleri, canlı hayvanlar, nebati yağlar, hayvani yağlar ve bakliyat mamulleridir. 2015 yılı itibarıyla, değer olarak borsa işlem hacminin %28.2 si çeşitli gıda maddelerine, %17.3 ü hububatlara, %13.0 ı hububat mamullerine aittir. Erzurum da bulunan işyerlerinin yaklaşık 14.6 milyar TL aktif büyüklüğü bulunmakta olup, bu işyerlerinde 12.7 milyar TL lik net satış yapılmıştır. Erzurum, ilde faaliyet gösteren işletmelerin bilançolarındaki aktif büyüklüğü bakımından 81 il arasında 34 üncü sırada, net satışlar bakımından ise 41 inci sırada yer almaktadır. Erzurum un en çok satış ve alış yaptığı il İstanbul ve Ankara dır. Erzurum il satışlarının yaklaşık olarak %47 si bu iki ile yapılırken, il alışlarının %63 ü İstanbul ve Ankara dan yapılmıştır. Erzurum un ticaret hacmi en yüksek 30 ilden 9 u Karadeniz Bölgesi, 8 i Doğu Anadolu Bölgesi, 2 si Güneydoğu Anadolu Bölgesi illerinden oluşurken 11 i ise başta metropoller olmak üzere Batı illeridir. Erzurum un net satışlarının pozitif olduğu-ticaret fazlası verdiği il sayısı toplam 23 tür. Erzurum, ticari ilişkide bulunduğu illerden en yüksek ticaret fazlası verdiği 10 il Trabzon, Iğdır, Ağrı, Erzincan, Kars, Van, Ardahan, Bayburt, Bitlis ve Bingöl illeridir. Bu 10 ilden 8 i Doğu Anadolu Bölgesi nde yer almaktadır. Satış/Alış farkının negatif olduğu il sayısı ise toplam 57 dir. Erzurum il ticaretinin açık verdiği illerin tamamına yakını Erzurum a göre daha gelişmiş batı illeridir. 2014 yılı itibariyle İlin ticaret hacmi 7.798.301.203 TL, net ticaret açığı 2.787.395.941 TL dir. Erzurum un 81 il ile yaptığı alış ve satışlar üzerinden Ticari Uzaklık Endeksi (TUEN) hesaplanmış ve diğer iller için hesaplanan Ticari Uzaklık Endeks değerleriyle karşılaştırılarak iç ticaretteki avantaj/dezavantaj durumu irdelenmiştir. Türkiye (81 il) dış alış ortalaması 520 km iken Erzurum da dış alışların ortalama uzaklığı 980 km dir. Türkiye (81 il) dış satış ortalaması yine 520 km olup, Erzurum un dış satış (diğer illere) uzaklığı 760 km dir. İllerin kendi içinden yaptığı alış ve satışları dikkate alan toplam alışlarda Ticari Uzaklık Endeksi Türkiye ortalaması 247 km olarak gerçekleşirken Erzurum da bu endeks 754 km dir. Toplam satışlarda hesaplanan Ticari Uzaklık Endeksi Türkiye için 247 km, Erzurum ili için 465 km dir. Erzurum un yurt içi ticarette yakın mesafedeki illerle entegre olamadığı özellikle alışlarda daha çok batı ve metropol illere bağımlı olduğu bu nedenle Ticari Uzaklık Endeksi nin (TUEN) yüksek çıktığı dikkat çekmektedir. Gerek alışlarda gerekse satışlarda TUEN değerlerinin Türkiye ortalamalarının bir hayli üzerinde çıkması ulaşım maliyetleri açısından Erzurum için bir dezavantaj oluşturmaktadır. Tarımsal ve ticari faaliyetleri ile organizasyonları, ulaşım olanakları, altyapı durumu, ayrıca planlanmış ve devam etmekte olan sosyal ve ekonomik projeleri doğrultusunda Erzurum ili TRA1 Bölgesi ve diğer komşu iller açısından önemli bir Lojistik Merkez olma potansiyeline sahiptir. TCDD tarafından yapılan Erzurum da yapılmakta olan Lojistik Merkez Erzurum un Lojistik potansiyelini daha da arttıracaktır. 199
3.2. DIŞ TİCARET Erzurum dış ticaretinde dönemsel bazda inceleme yapılarak, geçmişten bugüne dış ticaretteki niceliksel ve niteliksel değişimler, geçmiş yıllar ile karşılaştırmalar ve dış ticaret yapısındaki eğilimler değerlendirilmiştir. Analizimizde 2002-2015 dönemi dikkate alınmıştır. Bu kapsamda yapılan değerlendirmeler ve analizler aşağıda detaylı olarak verilmiştir. 3.2.1. Genel Hatlarıyla Dış Ticaret Göstergeleri Dış Ticaret Hacmi Erzurum ilinde faaliyet gösteren firmaların 2015 yılında gerçekleştirdikleri ihracat ve ithalatın toplamı yaklaşık olarak 58 milyon ABD dolarıdır. Erzurum da dış ticaret hacmi 2002 yılında 14.6 milyon dolar civarında iken 13 yılda yaklaşık olarak 4 katına çıkmıştır. Aynı dönemde Erzurum ilinin içinde yer aldığı Doğu Anadolu Bölgesi nde dış ticaret hacmi 2002 yılında 203.8 milyon ABD doları iken 5 kat artarak 2015 yılında 1.2 milyar ABD dolarına yükselmiştir. Türkiye toplam dış ticaret hacmi ise 87.6 milyar dolardan 351 milyar dolara yükselmiştir. Tablo 104 de Erzurum, Doğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye dış ticaret hacminde 2002-2015 dönemindeki gelişmeler verilmiştir. Tablo 104: Dış Ticaret Hacminin Gelişimi (Milyon USD) Yıllar Erzurum Doğu Anadolu Türkiye Bölge İçindeki Payı Türkiye İçindeki Payı (%) 2002 14.6 203.8 87,612.9 7.15 0.02 2003 19.3 299.9 116,592.5 6.43 0.02 2004 20.6 345.5 160,706.9 5.96 0.01 2005 31.2 486.1 190,250.6 6.41 0.02 2006 36.1 619.3 225,110.8 5.83 0.02 2007 62.6 823.0 277,334.5 7.61 0.02 2008 68.2 920.6 333,990.8 7.41 0.02 2009 81.7 1,056.9 243,071.0 7.73 0.03 2010 64.4 1,201.2 299,427.6 5.36 0.02 2011 73.2 1,306.7 375,748.5 5.61 0.02 2012 123.7 1,329.1 389,006.9 9.30 0.03 2013 74.1 1,540.0 403,463.9 4.81 0.02 2014 71.8 1,601.0 399,787.3 4.49 0.02 2015 58.0 1,183.8 351,068.3 4.90 0.02 Kaynak: TUİK 200
Erzurum dış ticaret açısından çok düşük bir performansa sahiptir. Erzurum un Doğu Anadolu Bölgesi dış ticaret hacmi içindeki payı 2002 yılında %7.1 iken 2015 yılında %4.9 a gerilemiş, aynı dönemde Türkiye dış ticaret hacmi içindeki payı ise ancak onbinde bir-ikiler seviyesinde seyretmiştir. Dış Ticaret Dengesi 2015 yılı sonu itibarıyla Erzurum da 20.2 milyon dolarlık ihracata karşılık 37.8 milyon dolarlık ithalat yapılmış olup, 17.6 milyon dolar dış ticaret açığı verilmiştir. İhracatın ithalatı karşılama oranı ise %53.4 seviyesinde kalmıştır. Derinlikli olmayan bir profile sahip olan Erzurum dış ticareti iç ve dış dinamiklerden çok hızlı etkilenmekte, bu nedenle de istikrarsız bir tablo arzetmektedir. Nitekim küresel krizin etkilerinin en yüksek seviyede yaşandığı 2009 yılına kadar ihracat ve ithalat Türkiye ile benzer bir eğilim göstermiştir. Ancak ilde 2009 yılında ihracat %30 lara varan oranda düşmüş, ithalat ise Türkiye nin aksine 2010 yılında %57 artmıştır. Erzurum ihracat ve ithalatında sürekli bir dalgalanma söz konusu olup, 1-2 yıl artış 1-2 yıl düşüş yaşanmakta ya da tersi olmaktadır. Grafik 24: Erzurum Dış Ticaretinin Gelişimi (Milyon Dolar) Erzurum, 20.2 milyon dolarlık ihracatla Türkiye toplam ihracatından onbinde bir pay alırken, 37.8 milyon dolarlık ithalatı ile de toplam ithalattan onbinde iki oranında pay almaktadır. 201
Erzurum, Türkiye ihracatına katkısı bakımından çok düşük bir paya sahiptir. 2002-2015 döneminde Erzurum da ihracat %185 artarken, ithalat %404 artmıştır. Aynı dönemde Türkiye genelinde ise ihracat %299 ithalat da %301 artış kaydetmiştir. Dönem içerisinde Erzurum daki ihracat artışı Türkiye nin gerisinde kalırken, ithalat artışı Türkiye nin üzerindedir. Aşağıdaki tabloda Erzurum ve Türkiye nin ihracat, ithalat ve dış ticaret dengesi görülebilir. Tablo 105: Dış Ticaretin Gelişimi (Milyon USD) Yıl Erzurum Türkiye Erzurum/TR İhracat İthalat Denge Karşılama İhracat İthalat Denge Karşılama İhracat İthalat Oranı (%) Oranı (%) 2002 7.1 7.5-0.4 94.3 36,059 51,554-15,495 69.9 0.02 0.01 2003 9.9 9.4 0.4 104.4 47,253 69,340-22,087 68.1 0.02 0.01 2004 14.2 6.4 7.7 220.5 63,167 97,540-34,373 64.8 0.02 0.01 2005 20.9 10.3 10.6 203.6 73,476 116,774-43,298 62.9 0.03 0.01 2006 20.5 15.5 5.0 132.2 85,535 139,576-54,041 61.3 0.02 0.01 2007 27.2 35.4-8.3 76.7 107,272 170,063-62,791 63.1 0.03 0.02 2008 34.1 34.1 0.0 100.1 132,027 201,964-69,936 65.4 0.03 0.02 2009 24.4 57.3-32.9 42.5 102,143 140,928-38,786 72.5 0.02 0.04 2010 38.4 25.9 12.5 148.3 113,883 185,544-71,661 61.4 0.03 0.01 2011 22.9 50.3-27.4 45.5 134,907 240,842-105,935 56.0 0.02 0.02 2012 45.9 77.8-31.9 58.9 152,462 236,545-84,083 64.5 0.03 0.03 2013 38.4 35.7 2.7 107.6 151,803 251,661-99,859 60.3 0.03 0.01 2014 33.0 38.8-5.8 85.0 157,610 242,177-84,567 65.1 0.02 0.02 2015 20.2 37.8-17.6 53.4 143,862 207,207-63,345 69.4 0.01 0.02 Değ.(%) 185.45 404.48 298.96 301.92 Kaynak: TÜİK İlin dış ticaretinde ihracatın ithalatı karşılama oranı ana sektörler itibarıyla incelendiğinde; 2015 yılında net ithalatçı konumunda olan Erzurum, tüm ana sektörlerde de net ithalatçı konumundadır. İlin ihracatın ithalatı karşılama oranında en dikkat çeken sektör ise tarım ve ormancılık sektörüdür. Erzurum un en güçlü olduğu sektörlerden tarımda net ithalatçı olduğu ve ihracatın ithalatı karşılama oranının sadece %0.7 olduğu dikkati çekmektedir. İl için hayati öneme sahip olan imalat sanayinde karşılama oranı %77.9 dur. 202
Ana sektörler itibarıyla Erzurum ili ihracatının ithalatı karşılama oranı aşağıda verilmektedir. Yıl Tablo 106: Ana Sektörlere Göre İhracatın İthalatı Karşılama Oranı (%) Tarım ve ormancılık Madencilik ve taş ocakçılığı İmalat sanayi İl Toplam İhracatın İthalatı Karşılama Oranı 2002 8.9 0.0 96.3 94.3 2003 0.9 0.0 104.4 104.4 2004 7.4 3490.7 240.0 220.5 2005 85.8 0.0 204.9 203.6 2006 363.4 0.0 127.4 132.2 2007 37.5 54073.8 76.1 76.7 2008 28.8 4.7 174.1 100.1 2009 697.1 13.2 44.1 42.5 2010 68.9 7.1 269.2 148.3 2011 15.2 2.5 81.0 45.51 2012 157.9 4.2 77.7 58.9 2013 0.4 8.8 167.3 107.6 2014 3.9 5.7 164.7 85.0 2015 0.7 7.1 77.9 53.4 Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle tarafımızdan hesaplanmıştır. Erzurum da 2015 yılı itibarıyla ihracat yapan firma sayısı 52 dir. 2002 yılında 24 olan ihracatçı firma sayısı 13 yıllık dönemde 28 yeni firmanın eklenmesiyle 2015 yılında 52 ye yükselmiştir. TRA1 Bölgesi nde (Erzurum, Erzincan, Bayburt) ihracat yapan firma sayısı 62, Doğu Anadolu Bölgesi nde ihracat yapan firma sayısı 607 olup, Türkiye genelinde ise 65,104 firma ihracat yapmaktadır. Erzurum da ihracat yapan firmalar TRA1 Bölgesi nin %83.9 unu oluştururken, Doğu Anadolu bölgesi içindeki payı %8.6 Türkiye içindeki payı ise onbinde sekizdir. Türkiye de en fazla ihracatçı firmaya sahip iller İstanbul (32,916 firma), İzmir (4,528 firma) ve Ankara dır (4,279 firma). Erzurum firma sayısı açısından 81 il arasında 56 ncı sıradadır. Firma başına ihracat değerlerine bakıldığında ise Türkiye de 2.2 milyon USD olan firma başına ihracat değeri, Doğu Anadolu Bölgesi nde 1.45 milyon, TRA1 Bölgesi nde 545 bin USD düzeyinde, Erzurum da ise 388 bin USD düzeyindedir. Erzurum da 2015 yılı itibarıyla ithalatçı firma sayısı 54 tür. TRA1 Bölgesi nde 76 firma ithalat yaparken Türkiye genelinde ithalatçı firma sayısı 69,387 dir. Firma başına ithalat değerlerine bakıldığında ise Türkiye de 2.99 milyon USD olan firma başına ithalat değeri, Doğu Anadolu Bölgesi nde 405 bin USD, TRA1 Bölgesi nde 662 bin USD ve Erzurum da 700 bin USD dir. Firma başına ithalatta hem Erzurum hem de TRA1 Bölgesi Türkiye ortalamasının altında kalmaktadır. Erzurum firma sayısı açısından Türkiye ye genelinde 81 il arasında 53 üncü sırada yer almaktadır. 203
Erzurum, firma başına ihracat ve firma başına ithalat değerleri göz önüne alındığında, ildeki firmaların gerek ihracat gerekse ithalat açısından Türkiye ortalamasına göre daha küçük ölçekte dış ticaret işlemi gerçekleştirdiği anlaşılmaktadır. Tablo 107: Firma Sayıları ve Firma Başına İhracat-İthalat İhracat Firma Sayısı İhracat (1000 USD) Firma Başına İhracat (1000 USD) 2002 2010 2015 2002 2010 2015 2002 2010 2015 ERZURUM 24 41 52 7,070 38,439 20,183 295 938 388 TRA1 29 48 62 7,613 42,551 33,795 263 886 545 Doğu Anadolu 248 591 607 135,674 890,536 882,977 547 1,507 1,455 Türkiye 31,731 50,379 65,104 36,059,089 113,883,219 143,844,066 1,136 2,261 2,209 İthalat Firma Sayısı İthalat (1000 USD) Firma Başına İthalat (1000 USD) 2002 2010 2015 2002 2010 2015 2002 2010 2015 ERZURUM 19 36 54 7,496 25,912 37,816 395 720 700 TRA1 25 52 76 8,745 36,787 50,320 350 707 662 Doğu Anadolu 280 540 743 68,125 310,672 300,648 243 575 405 Türkiye 39,110 59,262 69,387 51,553,797 185,544,332 207,235,628 1,318 3,131 2,987 Erzurum un Firma Sayısı İhracat Firma Başına İhracat Payı (%) 2002 2010 2015 2002 2010 2015 2002 2010 2015 TRA11/TRA1 82.76 85.42 83.87 92.87 90.34 59.72 112.22 105.76 71.21 TRA11/D.Anadolu 9.68 6.94 8.57 5.21 4.32 2.29 53.85 62.22 26.68 TRA11/TR 0.08 0.08 0.08 0.02 0.03 0.01 25.92 41.47 17.57 Erzurum un Payı (%) Firma Sayısı İthalat Firma Başına İthalat 2002 2010 2015 2002 2010 2015 2002 2010 2015 TRA11/TRA1 76.00 69.23 71.05 85.72 70.44 75.15 112.79 101.74 105.77 TRA11/D.Anadolu 6.79 6.67 7.27 11.00 8.34 12.58 162.16 125.11 173.07 TRA11/TR 0.05 0.06 0.08 0.01 0.01 0.02 29.93 22.99 23.45 Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle hesaplanmıştır. Erzurum da bir tane A sınıfı gümrük müdürlüğü bulunmaktadır. A sınıfı gümrükler, her türlü gümrük işlemlerini yapma yetkisine sahipken; B sınıfı gümrükler, yalnızca yolcu ve yolcu beraberinde gelen eşya ile Bakanlıkça belirlenen gümrük işlemlerini yapmaya yetkilidir. Erzurum daki gümrük müdürlüğünden 2015 itibarıyla 11.9 milyon USD ihracat, 4.2 milyon USD ithalat yapılmıştır. İldeki gümrükler ilde kayıtlı firmaların yaptığı ihracatın %59 unu ithalatın ise %11 ini oluşturmaktadır. 204
Tablo 108: Erzurum Gümrük Müdürlü ğünden Yapılan İhracat ve İthalat (Bin USD) İhracat İthalat 2002 2010 2015 2002 2010 2015 Erzurum Gümrük Md. 7,061.8 12,243.3 11,933.6 654.1 1,006.6 4,175.2 Erzurum Dış Ticareti 7,070.5 38,439.4 20,182.9 7,496.1 25,912.0 37,816.2 Gümrük/Toplam (%) 99.9 31.9 59.1 8.7 3.9 11.0 Kaynak: TÜİK Erzurum da 2015 yılında toplam ihracatın %95.6 sı imalat sanayi, %4.3 ü madencilik ve taşocakçılığı sektörü tarafından gerçekleştirilmiştir. İl ithalatının ise %65.6 sı imalat sanayi, %32.6 sı madencilik ve taşocakçılığı sektörüne aittir. Bölgenin en önemli gelişim potansiyellerinden biri olan tarımın ihracattaki payı yok denecek kadar azdır. İlde en temel ekonomik faaliyet alanı olan tarım sektörü dış ticarette açık veren bir sektördür. 2015 yılında 4.5 bin USD ihracat yapılan sektörde 684.8 bin USD ithalat yapılmış ve yaklaşık olarak 680 bin USD açık verilmiştir. Bu durum dikkate alındığında ilin tarımsal ürünler ihracatının arttırılması gerektiği anlaşılmaktadır. Tablo 109: Erzurum İli Ana Sektörlere Göre Dış Ticaret Dengesi (Bin USD) 2002 2010 2015 İhracat İthalat Denge İhracat İthalat Denge İhracat İthalat Denge İmalat Sanayi 6,889.2 7,155.4-266.2 37,508.3 13,933.7 23,574.6 19,302.4 24,790.0-5,487.6 Madencilik ve Taşocakçılığı 150.9 150.9 840.0 11,846.2-11,006.1 875.9 12,341.1-11,465.1 Tarım ve Ormancılık 30.4 340.8-310.4 91.0 132.1-41.1 4.5 684.8-680.4 Toptan ve Perakende Ticaret 0 0 0.245-0.245 Toplam 7,070.5 7,496.1-425.7 38,439.4 25,912.0 12,527.4 20,182.9 37,816.2-17,633.3 Sektör Payı (%) İmalat Sanayi 97.4 95.5 97.6 53.8 95.6 65.6 Madencilik ve Taşocakçılığı 2.1 0.0 2.2 45.7 4.3 32.6 Tarım ve Ormancılık 0.4 4.5 0.2 0.5 0.0 1.8 Toptan ve Perakende Ticaret 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Kaynak: TÜİK Erzurum un 57 ülkeyle dış ticaret ilişkisi bulunmakta olup, Erzurum dan 36 ülkeye ihracat yapılmaktadır. İl ihracatının ülkelere göre dağılımına bakıldığında, 2015 yılı ihracat tutarlarına 205
göre ilk 10 ülke sırasıyla; Azerbaycan, Irak, Gürcistan, Ukrayna, İran, Rusya, Suudi Arabistan, Somali, Tacikistan ve Libya dır. İlden yapılan ihracatta ilk 15 ülkenin payı %97.2 dir. En çok ithalat yapılan ülkeler ise sırasıyla Rusya Federasyonu, Çin, İran, Almanya, İtalya, Macaristan, Avusturya, Danimarka Hırvatistan ve Güney Afrika Cumhuriyeti dir. İlk 15 ülkenin toplam ithalattan aldığı pay %97.5 dir. Tablo 110: İhracatın ve İthalatın Ülkelere Göre Dağılımı (2015) Ülke Adı İhracat Ülke Adı İthalat USD Pay (%) USD Pay (%) Azerbaycan 6,496,062 32.19 Rusya Federasyonu 11,809,353 31.23 Irak 4,659,225 23.09 Çin 8,230,794 21.77 Gürcistan 4,287,176 21.24 İran 4,326,207 11.44 Ukrayna 1,088,944 5.40 Almanya 3,125,923 8.27 İran 878,000 4.35 İtalya 2,339,748 6.19 Rusya Federasyonu 408,068 2.02 Macaristan 1,354,428 3.58 Suudi Arabistan 377,777 1.87 Avusturya 1,283,749 3.39 Somali 344,905 1.71 Danimarka 1,175,843 3.11 Tacikistan 252,669 1.25 Hırvatistan 1,011,971 2.68 Libya 227,483 1.13 Güney Afrika Cumhuriyeti 665,951 1.76 Mısır 138,702 0.69 ABD 413,898 1.09 Tanzanya 138,419 0.69 Bosna-Hersek 347,175 0.92 Romanya 128,435 0.64 Ukrayna 283,013 0.75 Özbekistan 102,549 0.51 Slovenya 260,120 0.69 Afganistan 83,917 0.42 Güney Kore 252,343 0.67 İlk 15 Ülke Toplam 19,612,331 97.17 İlk 15 Ülke Toplam 36,880,516 97.53 Toplam İhracat 20,182,892 100.0 Toplam İthalat 37,816,219 100.0 Kaynak: TÜİK Erzurum ihracatının önemli bir kısmı Türkiye ye komşu olan ülkelere yapılmaktadır. Bölgede yaşanan siyasi istikrarsızlıklar ve özellikle komşu ülkelerle dönem dönem ortaya çıkan anlaşmazlıklar dış ticarette olumsuz etki yapmaktadır. Kafkas ve Ortadoğu ülkelerinde yaşanan siyasi ve askeri belirsizlik ortamı Türkiye ihracatını olduğu gibi Erzurum ihracatını da olumsuz etkilemektedir. Özellikle son dönemlerde şiddet ve belirsizliğin artması il ihracatında problemler oluşturabilir. İlin en büyük ihracat pazarı olan Azerbaycan, Irak, Gürcistan Ukrayna, İran ve Rusya Federasyonu nun il ihracatındaki payı %88 civarındadır. Son dönemde Rusya Federasyonu nun Türkiye den gelen ürünlere bir takım yaptırımlar uygulaması da önümüzdeki dönemde ihracatı bekleyen riskler arasındadır. Söz konusu ülkelere Erzurum un en çok ihraç ettiği ürünler; öğütülmüş tahıl ürünleri, başka yerde sınıflandırılmamış metal eşya, çimento, kireç alçı, sabun deterjan vb temizlik ürünleridir. Bu noktada bu sektörlerin ihracat pazarlarını çeşitlendirmesi önem arz etmektedir. 206
Sosyo-ekonomik gelişmişlik açısından önemli bir kriter olan kişi başı ihracat rakamları bölgeler/iller arasındaki büyüklük farklarından kaynaklanan toplam ihracat tutarlarını daha anlamlı ve kıyaslanabilir hale getirmektedir. 2015 yılnda Türkiye de kişi başı 1,827 USD ihracat yapılırken, Erzurum da 26 USD kişi başı ihracat yapılmaktadır. 2007-2015 döneminde ilde kişi başına ihracat değeri %26 oranında azalmışken Türkiye genelindeki artış %20 olmuştur. Erzurum da kişi başı 26 USD lik ihracata karşılık 50 USD kişi başı ithalat yapılırken, Türkiye nin kişi başına ithalat ortalaması 2,631 USD dir. 2007-2015 döneminde ilde kişi başına ithalat değeri %11 oranında artarken Türkiye genelindeki artış %9 dur. Erzurum da gerek kişi başı ihracat rakamı gerekse kişi başı ithalat değerleri Türkiye ortalamalarına göre çok düşüktür. Kişi başı ihracat/ithalat rakamlarında yıllara içinde de çok fazla değişiklik olmamış, birkaç dolar artmış ya da azalmıştır. Tablo 111: Kişi Başı İhracat ve İthalat (USD) Kişi Başına İhracat Kişi başına ithalat YIL Türkiye TRA1 Erzurum Türkiye TRA1 Erzurum 2007 1,520 27 35 2,409 40 45 2008 1,846 38 44 2,824 36 44 2009 1,408 32 31 1,942 56 74 2010 1,545 40 50 2,517 34 34 2011 1,805 26 29 2,764 74 64 2012 2,016 46 59 3,128 85 100 2013 1,980 43 50 3,282 59 47 2014 2,029 38 43 3,117 56 51 2.015* 1,827 32 26 2,631 47 50 Not: (*): Tarafımızdan hesaplanmıştır. Kaynak: TÜİK 3.2.2. Diş Ticarette Yoğunlaşma Dış ticarette yoğunlaşma, dış ticaretin belirli sayıdaki firma tarafından kontrol edilmesi olarak tanımlanmaktadır. Ancak; dış ticaretin belli ülkelerde, belli fasıllarda ya da maddelerde yoğunlaşması da hesaplanabilmektedir. Yoğunlaşma için yaygın olarak iki ölçüt kullanılmaktadır; Yoğunlaşma oranı (CR m ) ve Herfindahl indeksi (H-I). Yoğunlaşma oranı (CR m ), kolayca hesaplanabilmesi nedeniyle, yaygın olarak kullanılan bir yoğunlaşma ölçüsüdür. Yoğunlaşma oranı, belli sayıdaki firma, ürün, fasıl (sektör) veya ülkenin toplam paylarını ifade eden bir kavramdır. Burada CR 1 en büyük birimin payı, CR m ise 207
m inci birimin kümülatif payıdır. m değerinin seçilme işlemi tamamen keyfidir. Genellikle yapılan çalışmalarda, CR 4, CR 8 değerleri hesaplanmaktadır. Birim sayısının az oluşu yoğunlaşmanın arttığı ve dış ticaretin az sayıdaki birim tarafından kontrol edildiği anlamına gelir. CR m 0 ile 100 arasında bir değer almakta ve aşağıda belirtilen formül yardımıyla hesaplanmaktadır. Formülde, CR m : Yoğunlaşma oranını, P i ise firma, madde, fasıl veya ülkenin payını göstermektedir. Herfindahl indeksi (H-I); Bu indeks, yoğunlaşma oranı hesaplanacak tüm birimlerin toplamdaki paylarının kareleri toplamı olarak tanımlanabilir ve aşağıdaki formül kullanılarak hesaplanır: n H I = P i 2 n birim sayısı olmak üzere indeks, 1/n H-I 1 değer aralığında bulunur. Tek bir birim için hesaplandığında indeks değeri 1'dir. Tüm birimler eşit dağılmış ise, indeks en küçük değer olan 1/n olarak bulunur. İndeks, zaman boyutu içerisinde her birimin dağılımdaki paylarının değişikliklerini göstermekle birlikte, tüm dağılımı hesaba kattığı ve birim sayısındaki değişikliklere duyarlı olduğu için iyi bir ölçüttür. Birim sayısı (n) arttıkça H değeri azalmakta veya birimlerin büyüklükleri arasında eşitsizlik arttıkça H indeksi yükselmektedir. Böylece rekabet ortamı az, yoğunlaşma yüksek olur. 16 i=1 16 Bu bölümdeki hesaplama yöntemiyle ilgili açıklama ve formüller için Dış Ticarette Yoğunlaşma 2003, TÜİK, Ankara kaynağından yararlanılmıştır. 208
3.2.2.1. Dış Ticarette Ülke ve Sektör Yoğunlaşması Bu bölümde Erzurum ihracatında ve ithalatında ülkelere göre ve sektörlere göre yoğunlaşma düzeyi incelenmiştir. Yoğunlaşma değerleri, ihracatta ve/veya ithalatta sektör ve ülke düzeyinde çeşitlenme olup olmadığını göstermesi açısından, dış ticaret analizlerinde son derece önemli bir gösterge niteliği taşımaktadır. Dışa açık, ihracata dayalı büyüme modeli çerçevesinde dünya ekonomisine entegre olan bir ekonomide, ihracat gelirleri az sayıda sektöre ve/veya ülkeye dayanıyorsa, bu malların fiyatlarında ortaya çıkabilecek dalgalanmalar veya dış talepte meydana gelebilecek olası daralmalar ihracat gelirlerinde düşüşe ve istikrarsızlığa neden olabilmektedir. Ancak, ihracat çok çeşitli ürün kompozisyonuna dayanıyor veya çok sayıda ülkeye yönelik yapılıyorsa, düşen fiyatlara ve belli ülkelerde meydana gelecek talep daralmasına rağmen ihracat gelirleri fazla düşmeyecektir. Bu nedenle Erzurum iline ilişkin sektör ve ülke yoğunlaşmalarının hesaplanması, belirtilen hususların ortaya konması açısından önemlidir. 3.2.2.1.1. Dış Ticarette Ülke Yoğunlaşma Oranları Bu alt bölümde ihracat ve ithalatta ülke yoğunlaşma oranları hesaplanmıştır. Yoğunlaşma oranlarını incelemeden önce, Erzurum ilinin ülkeler bazında ihracat ve ithalat yapısına kısaca değinmek yararlı olacaktır. Aşağıda yer alan tabloda, Erzurum ihracatında ve ithalatında öne çıkan ülkeler ve payları yer almaktadır. Erzurum ihracat değerlerinin ülkeler bazında dağılımı incelendiğinde; ihracatın önemli bir kısmının Kafkas ve Orta Asya ülkeleri, Ortadoğu ülkeleri, Afrika ülkeleri ve Rusya Federasyonu na yapıldığı dikkat çekmektedir. Özellikle Azerbaycan, Irak, Gürcistan, Ukrayna, İran ve Rusya Federasyonu öne çıkmaktadır. Avrupa Birliği ülkeleri ve ABD gibi gelişmiş ülkelere yapılan ihracat ise yok denecek kadar azdır. 2015 yılında İhracatta ilk 4 ülkenin payını ifade eden CR 4 %82, ilk 8 ülkenin payını gösteren CR 8 ise %92 olarak gerçekleşmiştir. Erzurum dan 36 ülkeye ihracat yapıldığı göz ününe alındığında il ihracatında ülke yoğunlaşmasının çok yüksek düzeyde olduğu görülmektedir. Bu belli ülkelere ihracat yapılmasında uzmanlaşma olduğunu gösterirken, aynı zamanda ihracatın sınırlı sayıda ülkeye bağımlı olduğunu da ortaya koymaktadır. İhracatın yoğun olarak gerçekleştirildiği az sayıdaki 209
ülke, olası riskleri de barındırmaktadır. Bu ülkelerde meydana gelecek problemler üreticiler için büyük sıkıntılar doğurabilir demektir. İlden yapılan ithalatta ülke yoğunlaşması ihracata göre nispeten düşük olsa da yine de yüksek oranlardadır. 2015 yılında ilk dört ülkenin toplam ithalat içindeki payı %72.7 dir. İl ithalatında öne çıkan ülkelerin dağılımına bakıldığında ise ilk dört ülkenin Rusya Federasyonu Çin, İran ve Almanya olduğu görülmektedir. İthalat yapılan ülkelerin ihracata yapılan ülkelere göre daha gelişmiş ülkeler olduğu dikkat çekmektedir. Tablo 112: Erzurum Dış Ticaretinde Ülke Yoğunlaşma Oranları (%) İHRACAT 2002 2007 2012 2015 CR m Ülke Adı CR i Ülke Adı CR i Ülke Adı CR i Ülke Adı CR i CR 1 Azerbaycan 64.54 Kazakistan 63.55 Azerbaycan 61.54 Azerbaycan 32.19 CR 2 Kazakistan 77.19 Azerbaycan 83.21 Rusya Fed. 67.85 Irak 55.27 CR 3 Gürcistan 85.77 Rusya Fed. 89.31 Gürcistan 73.46 Gürcistan 76.51 CR 4 İran 92.00 Türkmenistan 91.76 Macaristan 78.14 Ukrayna 81.91 CR 5 İsrail 94.92 ABD 93.37 Özbekistan 81.99 İran 86.26 CR 6 Mısır 95.93 İran 94.74 İran 85.66 Rusya Fed. 88.28 CR 7 Almanya 96.83 Çek Cumhuriyeti 95.46 Mozambik 89.13 Suudi Arabistan 90.15 CR 8 ABD Virjin Ad. 97.35 Gürcistan 96.09 Ukrayna 92.57 Somali 91.86 CR 9 BAE 97.82 Ukrayna 96.63 Irak 94.15 Tacikistan 93.11 CR 10 ABD 98.25 Fransa 97.15 Kırgızistan 95.00 Libya 94.24 CR 11 Macaristan 98.65 Hollanda 97.62 Polonya 95.78 Mısır 94.93 CR 12 Rusya Fed. K. Kıbrıs Türk 98.97 Cum. 98.08 Romanya 96.50 Tanzanya 95.61 İTHALAT 2002 2007 2012 2015 CR m Ülke Adı CR i Ülke Adı CR i Ülke Adı CR i Ülke Adı CR i CR 1 Almanya 51.67 Çin 44.19 Almanya 35.61 Rusya Federasyonu 31.23 CR 2 ABD 62.74 Almanya 81.11 Rusya Fed. 61.10 Çin 52.99 CR 3 İsviçre 73.47 İran 84.48 Çin 76.66 İran 64.43 CR 4 Trabzon Ser. Böl. 81.20 ABD 87.55 Fransa 80.84 Almanya 72.70 CR 5 İngiltere 87.82 İtalya 90.47 Mısır 84.92 İtalya 78.89 CR 6 Kazakistan 89.57 Fransa 93.16 Romanya 87.36 Macaristan 82.47 CR 7 İtalya 90.99 İsviçre 94.81 Hollanda 89.02 Avusturya 85.86 CR 8 Kırgızistan 92.27 Kazakistan 95.97 İtalya 90.64 Danimarka 88.97 CR 9 İran 93.31 Avusturya 96.97 İran 92.07 Hırvatistan 91.65 CR 10 Belçika 94.33 Hollanda 97.71 Polonya Güney Afrika 93.23 Cum. 93.41 CR 11 Meksika 95.31 Belçika 98.23 Japonya 94.38 ABD 94.50 CR 12 Japonya 96.17 Danimarka 98.61 Avustralya 95.35 Bosna-Hersek 95.42 Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle hesaplanmıştır. 210
Ülke yoğunlaşma oranlarının artması ihracatın/ithalatın az sayıda ülke ile yapıldığı, azalması ise ülke (pazar) çeşitliliğinin arttığı anlamına gelmektedir. Literatürde sıklıkla CR 4 ve CR 8 yoğunlaşma oranları kullanılmaktadır. Bu bağlamda Erzurum ihracatında ilk 4 ülkenin toplam payını gösteren CR 4 %81.9 olarak gerçekleşmiştir. İlk 8 ve ilk 12 ülkenin toplam payını gösteren CR 8 ve CR 12 ise sırasıyla %91.8 ve %95.4 olarak tespit edilmiştir. Erzurum ithalatında ilk 4 ülkenin toplam payını gösteren CR 4 %72.7 olarak gerçekleşmiştir. İlk 8 ve ilk 12 ülkenin toplam payını gösteren CR 8 ve CR 12 ise sırasıyla %88.97, ve %95.42 olarak tespit edilmiştir. Tablo 113: Erzurum ve Türkiye Dış Ticaretinde Ülke Yoğunlaşma Oranları (%) İhracat İthalat Cr4 Cr8 Cr4 Cr8 Türkiye Erzurum Türkiye Erzurum Türkiye Erzurum Türkiye Erzurum 2002 33.97 92.00 52.85 97.35 35.17 81.20 55.73 92.27 2003 31.55 88.89 51.30 96.45 35.39 83.18 54.16 93.06 2004 30.32 92.82 51.01 98.16 35.48 59.52 53.00 84.96 2005 28.57 84.29 48.27 96.85 35.10 55.74 52.82 83.39 2006 27.19 93.31 46.62 97.51 36.46 70.66 54.06 88.05 2007 26.20 91.76 44.33 96.09 37.65 87.55 54.18 95.97 2008 22.03 92.32 41.13 97.26 38.47 80.30 56.01 95.20 2009 21.48 83.26 39.29 94.50 38.88 75.14 55.38 95.77 2010 22.15 81.99 40.13 94.62 37.00 83.86 54.59 93.28 2011 22.54 87.66 41.25 96.64 35.15 80.07 53.38 95.63 2012 22.21 78.14 41.84 92.57 35.28 80.84 54.91 90.64 2013 22.69 83.28 39.61 95.65 34.69 82.10 52.77 90.21 2014 22.80 77.58 39.23 91.84 35.59 78.51 53.24 89.93 2015 22.61 81.91 39.86 91.86 37.52 72.70 54.43 88.97 Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle kendi hesaplamamız. Erzurum da gerek ihracat gerekse ithalatta yoğunlaşma oranlarının ne kadar yüksek olduğu Türkiye verileri ile karşılaştırıldığında net olarak ortaya çıkmaktadır. 2015 yılı itibariyle Türkiye de ilk 4 ülkenin toplam payını gösteren CR 4 %22.6 iken Erzurum da bu oran %81.9 dur. İthalatta da benzere bir durum söz konusu olup CR4 Türkiye de %37.5 iken Erzurum da %72.7 dir. Türkiye ve ve Erzurum ihracatında ülke yoğunlaşmalarında geçmiş yıllarda yıllar itibariyle düşüş söz konusu olmakla birlikte özellikle Erzurum da bağımlılığın azaldığı ihracatta ülke çeşitliliğinin arttığını söylemek zordur. 2002 yılında Cr4 Türkiye ihracatında %34 ler seviyesinde iken 2015 yılında %22.6 ya gerilemiş, Erzurum da bu oran 2002 yılında %92 iken 211
2015 yılında %82 ye düşmüştür. İthalatta ülke yoğunlaşması Cr4 Türkiye genelinde 2002-2015 döneminde fazla değişiklik göstermemiş Erzurum da ise yaklaşık olarak on puan düşmüştür. İl ihracatının az sayıda ülkeye yoğunlaşması, söz konusu ülkelerin gelirlerinde meydana gelebilecek bir problemde (2009 küresel krizinde AB ülkelerinde olduğu gibi) veya siyasi problemlerde (2015 te Rusya nın ülkemize uyguladığı ekonomik ambargo gibi) yerli üreticilerin satışlarında düşüşe, dolayısıyla gelir kaybına yol açabilecektir. Erzurum daki ihracatçı firmaların pazar çeşitlenmesine gitmesi önemlidir. İthalatta az sayıda ülkeye bağımlılık aynı zamanda ülke risklerini de beraberinde getirmektedir. İthalatçı ülkelerde meydana gelebilecek ekonomik veya siyasi problemler, mal tedariki açısından sıkıntı yaşanmasına neden olabilmektedir. Bu noktada riskin minimuma indirilmesi için mal tedarik edilen ülkelerin çeşitlendirilmesi önemlidir. 3.2.2.1.2. Dış Ticarette Sektörel Yoğunlaşma Oranları Erzurum ili ihracatında/ithalatında sektörel düzeyde yoğunlaşmanın ortaya konması; ilin ihracatta/ithalatta hangi sektörlerde uzmanlaştığı, hangi sektörlerde zorlandığını göstermesi bakımından önem arz etmektedir. Sektörel yoğunlaşma oranlarını incelemeden önce, il ihracatında önemli ağırlığa sahip sektörlerin belirlenmesi sektörel yoğunlaşmanın daha iyi anlaşılması açısından gerekli görülmektedir. Bu nedenle ihracatın sektörlere göre dağılımı öncelikle değerlendirilmiştir. Erzurum ihracatında ilk 4 sektörün toplam payını gösteren CR 4 oranı %63.6, ilk 8 sektörün toplam payını gösteren CR 8 oranı ise %83.6 olarak tespit edilmiştir. Erzurum ihracatında sektörel yoğunlaşmanın çok yüksek olduğu görülmektedir. Erzurum ithalatında ilk 4 sektörün toplam payını gösteren CR 4 oranı %78.1, ilk 8 sektörün toplam payını gösteren CR 8 oranı ise %92.0 olarak tespit edilmiştir. İlk 4 sektör toplamından Erzurum ithalatında sektörel yoğunlaşmanın ihracata göre çok daha yüksek olduğu görülmektedir. Erzurum ihracatında ve ithalatında oldukça yüksek olan yoğunlaşma oranları tek yıla mahsus olmayıp, geçmiş yıllarda da söz konusu oranlar yüksek düzeylerde gerçekleşmiştir. Hem ihracatta hem ithalatta 2 li digitte yoğunlaşma oranının düşüş kaydettiği dikkati çekmektedir. Erzurum un ihracatta ve ithalatta daha az sayıda sektöre dayalı bir dış ticaret profiline sahip olduğu görülmektedir. Bu durumda ihracatta uzmanlaşma 212
artmakta ancak az sayıda sektöre bağımlılık oluşmaktadır. Bu noktada Erzurum da sektörel çeşitliliğin artırılması gerekmektedir. Tablo 114: Türkiye ve Erzurum Dış Ticareti 2 Dijitte Yoğunlaşma Oranlarının Gelişimi Cr m İhracat Yoğunlaşma Oranları (Cri) İthalat Yoğunlaşma Oranları (Cri) 2002 2007 2012 2015 2002 2007 2012 2015 TR TRA11 TR TRA11 TR TRA11 TR TRA11 TR TRA11 TR TRA11 TR TRA11 TR TRA11 Cr 1 18.3 37.4 15.9 41.4 19.1 31.7 12.9 18.1 16.8 51.5 13.9 76.8 16.7 49.7 14.7 32.6 Cr 2 33.7 54.4 27.4 59.7 29.7 44.8 25.2 35.3 29.5 71.7 27.8 82.8 30.1 75.2 26.0 50.9 Cr 3 43.7 65.7 38.4 68.7 38.4 55.8 34.6 50.9 42.1 84.2 41.4 86.1 41.3 84.1 36.6 66.2 Cr 4 52.7 75.7 48.4 77.0 46.3 62.2 43.4 63.6 51.2 88.6 51.4 88.9 50.0 87.8 46.2 78.1 Cr 5 58.4 83.9 55.9 82.6 54.1 68.3 51.7 70.8 56.8 93.0 60.3 91.0 58.2 90.9 55.7 85.0 Cr 6 63.6 87.8 60.7 85.5 60.3 74.1 58.9 75.2 61.7 95.3 65.9 92.8 65.3 92.6 61.1 88.0 Cr 7 68.5 91.2 65.3 88.4 65.1 79.7 64.0 79.5 66.2 96.1 69.6 94.5 69.6 94.2 65.3 90.1 Cr 8 72.9 93.3 69.3 91.1 69.8 85.2 68.6 83.6 70.5 97.0 73.2 96.2 73.1 95.6 69.1 92.0 Cr 9 77.2 94.7 73.1 93.5 74.1 88.7 73.1 86.9 73.8 97.7 76.6 97.4 76.2 96.9 72.5 93.8 Cr 10 81.3 95.9 76.9 95.4 78.3 91.7 77.6 89.6 76.9 98.4 79.7 98.2 79.1 98.0 75.2 94.8 Cr 11 84.3 97.0 80.6 96.8 82.2 93.8 81.6 91.9 79.5 98.9 82.3 98.8 81.4 99.0 77.7 95.8 Cr 12 87.2 97.8 84.0 98.1 85.6 95.9 85.4 94.0 81.7 99.3 84.3 99.2 83.5 99.8 80.1 96.7 Cr 13 89.9 98.5 87.2 99.2 88.8 97.5 88.3 95.3 84.0 99.5 86.1 99.6 85.6 99.9 82.6 97.6 Cr 14 92.4 99.1 90.1 99.6 91.5 98.0 91.0 96.5 86.1 99.7 87.8 99.7 87.5 99.9 85.1 98.4 Cr 15 94.3 99.5 92.7 99.9 93.1 98.5 92.5 97.7 88.1 99.8 89.5 99.8 89.4 100.0 87.4 99.2 Cr 16 95.8 99.7 95.2 100.0 94.3 98.9 93.8 98.7 90.1 100.0 91.1 99.8 91.1 100.0 89.4 99.4 Cr 17 96.6 99.9 96.0 100.0 95.4 99.2 95.1 99.7 92.0 100.0 92.7 99.9 92.5 100.0 91.0 99.6 Cr 18 97.4 99.9 96.8 100.0 96.4 99.5 96.2 99.9 93.9 100.0 94.1 99.9 94.0 100.0 92.5 99.7 Cr 19 98.0 100.0 97.5 100.0 97.3 99.7 96.9 99.9 95.4 100.0 95.4 100.0 95.4 100.0 94.0 99.8 Cr 20 98.4 100.0 98.1 100.0 97.9 99.8 97.6 100.0 96.2 100.0 96.3 100.0 96.3 100.0 95.3 100.0 Not: TR Türkiye yi, TRA11 Erzurum u simgelemektedir. Kaynak: TUİK verilerinden hareketle tarafımızdan hesaplanmıştır. Erzurum ihracatının ISIC Rev. 3 bazında sektörel dağılımını gösteren aşağıda yer alan tablo incelendiğinde, 2015 yılı itibarıyla öne çıkan sektörler şunlardır; 26-Metalik olmayan diğer mineral ürünler (%18.1), 24-Kimyasal madde ve ürünler (%17.2), 17-Tekstil ürünleri imalatı (%20.2), 15-Gıda ürünleri ve içecek imalatı (%16.4), 24-Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı (%16.2), 28- Metal eşya sanayi (%15.6), 15- Gıda ürünleri ve içecek (%12.8) 2015 yılı itibarıyla Erzurum ithalatında öne çıkan sektörler; 10-Maden kömürü, linyit ve turb (%32.6), 29-Bys makine ve teçhizat (%18.3), 26-Metalik olmayan diğer mineral ürünler (%15.2), 23-Kok kömürü, petrol ür., nükleer yakıtlar (%12) dır. 213
Tablo 115: Dış Ticarette 2 Dijitte Sektörel Yoğunlaşma Oranları (2015) Crm İhracat İthalat ISIC Sektör Adı USD Pay (%) Cri ISIC Sektör Adı USD Pay (%) Cri Cr1 26-Mineral ürünler 3,652,766 18.10 18.10 10-Maden kömürü, linyit ve turb 12,336,511 32.62 32.62 Cr2 24-Kimyasal madde ve ürünler 3,469,440 17.19 35.29 29-Bys makine ve teçhizat 6,923,104 18.31 50.93 Cr3 28-Metal eşya sanayi 3,144,939 15.58 50.87 26-Mineral ürünler 5,760,899 15.23 66.16 Cr4 15-Gıda ürünleri ve içecek 2,576,940 12.77 63.64 23-Kok kömürü, petrol ür., nükleer yakıtlar 4,530,188 11.98 78.14 Cr5 31-Bys elektrikli makina ve cihazlar 1,440,568 7.14 70.78 20-Ağaç ve mantar ürünleri (mobilya hariç) 2,590,194 6.85 84.99 Cr6 25-Plastik ve kauçuk ürünleri 884,101 4.38 75.16 18-Giyim eşyası 1,128,006 2.98 87.98 Cr7 29-Bys makine ve teçhizat 872,967 4.33 79.48 24-Kimyasal madde ve ürünler 814,242 2.15 90.13 Cr8 14-Taşocakçılığı ve diğer madencilik 835,831 4.14 83.62 36-Mobilya ve bys diğer ürünler 692,516 1.83 91.96 Cr9 17-Tekstil ürünleri imalatı 666,406 3.30 86.92 1-Tarım ve hayvancılık 684,845 1.81 93.77 Cr10 21-Kâğıt ve kâğıt ürünleri 532,867 2.64 89.57 21-Kâğıt ve kâğıt ürünleri 407,508 1.08 94.85 Cr11 20-Ağaç ve mantar ürünleri (mobilya hariç) 465,346 2.31 91.87 28-Metal eşya sanayi 348,635 0.92 95.77 Cr12 19-Dab. deri, bav. el çan., saraciye ve ayakkabı 431,202 2.14 94.01 15-Gıda ürünleri ve içecek 347,175 0.92 96.69 Cr13 36-Mobilya ve bys diğer ürünler 261,535 1.30 95.30 19-Dab. deri, bav., el çan., saraciye ve ayakkabı 338,820 0.90 97.58 Cr14 18-Giyim eşyası 242,643 1.20 96.51 33-Tıbbi aletler; hassas optik aletler ve saat 321,493 0.85 98.43 Cr15 27-Ana metal sanayi 242,089 1.20 97.70 25-Plastik ve kauçuk ürünleri 278,763 0.74 99.17 Cr16 33-Tıbbi aletler; hassas optik aletler ve saat 198,963 0.99 98.69 35-Diğer ulaşım araçları 73,790 0.20 99.37 Cr17 23-Kok kömürü, petrol ür., nükleer yakıtlar 197,179 0.98 99.67 22-Basım ve yayım; plak, kaset vb. 70,558 0.19 99.55 Cr18 10-Maden kömürü, linyit ve turb 38,517 0.19 99.86 31-Bys elektrikli makina ve cihazlar 60,784 0.16 99.71 Cr19 34-Motorlu kara taşıtı ve römorklar 12,796 0.06 99.92 17-Tekstil ürünleri imalatı 47,462 0.13 99.84 Cr20 35-Diğer ulaşım araçları 8,100 0.04 99.96 27-Ana metal sanayi 44,757 0.12 99.96 Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle kendi hesaplamamız. 214
Erzurum ihracatında ve ithalatında 2 dijitte sektörel yoğunlaşmanın çok yüksek olduğu görülmektedir. İhracatta yoğunlaşma oranlarının düşük olması sektörel çeşitliliğin artması anlamına geleceğinden krizlere karşı daha dirençli bir ihracat kompozisyonu demektir. Bu bağlamda ilin hem ihracatçı sektörlerinin sayısını arttırarak çeşitliliği sağlaması hem de sektörel payları düşürmesi büyük önem taşımaktadır. Benzer şekilde yüksek ithalat yoğunlaşması da mal tedarikinin az sayıda sektöre bağımlı olduğunu göstermektedir. Bu kapsamda ithal ikameci bir politika güdülerek, ithalata bağımlılığın azaltılması gerekmektedir. İthal ikameci bir üretim politikası ile, Erzurum un dışa bağımlı olduğu ürünlerin ilde yerli işletmelerce üretilmesinin teşvik edilmesi, teşvik ve hibe politikasının buna göre belirlenmesi gerekmektedir. 2 li bazda sektör yoğunlaşmaları il ihracatında ve ithalatında önemli ipuçları vermektedir. Ancak 4 lü digitte yapılacak analiz ile, alt sektörler ve ürünler net olarak görülecektir. Bu nedenle Erzurum ihracatının ve ithalatının 4 lü digitte yoğunlaşma analizi yapılmıştır. İl ihracatında sektörel yoğunlaşma oranları 4 lü sektör ayrımında incelendiğinde, 2015 yılı itibarıyla öne çıkan sektörler şöyle sıralanmaktadır: 1531- Öğütülmüş tahıl ürünleri (12,63) 2899- Başka yerde sınıflandırılmamış metal eşya (12,25) 2694- Çimento, kireç ve alçı (10,05) 2424- Sab., det. tem., cil. mad.; parfüm; koz. ve tuv. malz. (7,25) 2695- Çimento ve alçı ile sertleştirilmiş maddeler (5,74) 2429- Başka yerde sınıflandırılmamış kimyasal ürünler (4,99) 2520- Plastik ürünleri (4,30) 1429- B.Y.S. madencilik ve taşocakçılığı (3,94) 3120- Elektrik dağıtım ve kontrol cihazları (3,40) 2422- Boya, ver. vb.kaplayıcı mad. ile mat. mür. ve macun (3,05) 2109- Diğer kağıt ve mukavva ürünleri (2,55) 2921- Tarım ve orman makineleri (2,40) 2015 yılı itibarıyla il ithalatında sektörel yoğunlaşma oranları 4 lü sektör ayrımında incelendiğinde öne çıkan sektörler ise şöyle sıralanmaktadır: 215
1010-Maden kömürü (32,62) 2691-Yapı malz. Dışı., ateşe day. olmayan seramik eşya (13,94) 2320-Rafine edilmiş petrol ürünleri (11,98) 2919-Diğer genel amaçlı makineler (9,11) 2925-Gıda, içecek ve tütün işleyen makineler (3,74) 2021-Tahta pl.; kontr., yon. Lev., sun., diğ. pano ve tah. (3,49) 2022-İnşaat kerestesi (2,99) 1810-Giyim eşyası (kürk hariç) (2,98) 2922-Takım tezgahları (1,80) 1210-Sığır, koyun, keçi, at, eşek, bardo, katır v.b. (1,61) 3693-Spor malzemeleri (1,48) Erzurum ihracatında 4 lü dijitte ilk 4 sektörün toplam payını gösteren CR 4 ve ilk 8 sektörün toplam payını gösteren CR 8 oranları sırasıyla %42.2 ve %61.1 olarak gerçekleşmiştir. Dörtlü digitte Erzurum un ithal ettiği ürünlerde ise CR 4 %67.6, CR 8 %0.80.4 olarak gerçekleşmiştir. İlde yoğunlaşma oranları gerek ihracatta gerekse ithalatta hem CR 4 hem de CR 8 olarak yüksek düzeylerdedir. 216
Tablo 116: Dış Ticarette 4 Dijitte Sektör Yoğunlaşma Oranları (2015) Cr m İhracat İthalat ISIC Sektör Adı USD Pay (%) Cr i ISIC Sektör Adı USD Pay (%) Cri Cr 1 1531- Öğütülmüş tahıl ürünleri 2,548,310 12.63 12.63 1010 -Maden kömürü 12,336,511 32.62 32.62 Cr 2 2899- Başka yerde sınıflandırılmamış metal eşya 2,471,798 12.25 24.87 2691 -Yapı malz. Dışı., ateşe day. olmayan seramik eşya 5,269,916 13.94 46.56 Cr 3 2694- Çimento, kireç ve alçı 2,027,883 10.05 34.92 2320 -Rafine edilmiş petrol ürünleri 4,530,188 11.98 58.54 Cr 4 2424- Sab., det. Tem., cil. mad.; parfüm; koz. ve tuv. Malz. 1,462,499 7.25 42.17 2919 -Diğer genel amaçlı makineler 3,443,483 9.11 67.64 Cr 5 2695- Çimento ve alçı ile sertleştirilmiş maddeler 1,158,576 5.74 47.91 2925 -Gıda, içecek ve tütün işleyen makineler 1,412,948 3.74 71.38 Cr 6 2429- Başka yerde sınıflandırılmamış kimyasal ürünler 1,006,484 4.99 52.89 2021 -Tahta pl.; kontr., yon. Lev., sun., diğ. pano ve tah. 1,319,652 3.49 74.87 Cr 7 2520- Plastik ürünleri 867,245 4.30 57.19 2022 -İnşaat kerestesi 1,129,104 2.99 77.85 Cr 8 1429- B.Y.S. madencilik ve taşocakçılığı 794,447 3.94 61.13 1810- Giyim eşyası (kürk hariç) 1,128,006 2.98 80.84 Cr 9 3120- Elektrik dağıtım ve kontrol cihazları 687,051 3.40 64.53 2922- Takım tezgahları 680,843 1.80 82.64 Cr 10 2422- Boya, ver. vb.kaplayıcı mad. ile mat. Mür. ve macun 614,998 3.05 67.58 1210- Sığır, koyun, keçi, at, eşek, bardo, katır v.b. 609,384 1.61 84.25 Cr 11 2109- Diğer kağıt ve mukavva ürünleri 514,560 2.55 70.13 3693- Spor malzemeleri 560,228 1.48 85.73 Cr 12 2921- Tarım ve orman makineleri 485,382 2.40 72.53 2924- Maden, taşocağı ve inşaat makineleri 522,198 1.38 87.11 Cr 13 2021- Tahta pl.; kontr., yon. Lev., sun., diğ. pano ve tah. 439,997 2.18 74.71 2413- Sentetik kauçuk ve plastik hammaddeler 424,470 1.12 88.23 Cr 14 3150- Elektrik amp. ve lam. ile aydınlatma teçhizatı 439,973 2.18 76.89 2929- Diğer özel amaçlı makineler 406,292 1.07 89.31 Cr 15 1920- Ayakkabı 411,829 2.04 78.93 1511- Mezbahacılık 347,175 0.92 90.23 Cr 16 2699- BYS metalik olmayan mineraller 363,745 1.80 80.74 2101- Kağıt hamuru, kağıt ve mukavva 342,382 0.91 91.13 Cr 17 2423- Tıpta ve ecz. kullanılan kim. ve bit. kaynaklı ür. 353,392 1.75 82.49 1920- Ayakkabı 299,997 0.79 91.93 Cr 18 1711- Tekstil elyafınından iplik ve dokunmuş tekstil 346,140 1.72 84.20 2899- Başka yerde sınıflandırılmamış metal eşya 260,908 0.69 92.62 Cr 19 2893- Çatal-bıçak tak. el aletleri ve hırdavat malz. 294,872 1.46 85.66 2520- Plastik ürünleri 236,965 0.63 93.24 Cr 20 3130- İzole edilmiş tel ve kablolar 269,160 1.33 87.00 2610- Cam ve cam ürünleri 233,313 0.62 93.86 Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle kendi hesaplamamız. 217
Erzurum da ihracat-ithalat sektörel (dört digit) yoğunlaşma oranlarının Türkiye ortalamalarının üzerinde olduğu dikkat çekmektedir. 2015 yılı itibariyle Türkiye de ilk 4 sektörün toplam payını gösteren CR 4 %29.8 iken Erzurum da bu oran %42.2 dir. İthalatta ise fark daha yüksek olup, Türkiye de CR 4 %28.9, Erzurum da CR 4 %67.6 dır. Türkiye ve Erzurum ihracatında sektör yoğunlaşma (dört digit) oranlarında yıllar itibariyle düşüş olmakla birlikte, bağımlılığın azaldığı ihracatta sektörel çeşitliliğin arttığını söylemek zordur. 2002 yılında Cr4 Türkiye ihracatında %37.5 iken 2015 yılında %29.8 e gerilemiş, Erzurum da bu oran 2002 yılında %59.6 iken 2015 yılında %42.2 ye düşmüştür. İthalatta ise sektörel yoğunlaşma (CR 4 ) hem Türkiye genelinde hem de Erzurum da 2002-2015 döneminde fazla değişiklik göstermemiştir. Tablo 117: Erzurum ve Türkiye Dış Ticaretinin 4 lü Dijitte Yoğunlaşma Oranlarının Gelişimi İhracatta Sektörel Yoğunlaşma Oranları C4 C8 C12 C16 C20 TR TRA11 TR TRA11 TR TRA11 TR TRA11 TR TRA11 2002 37.5 59.6 53.0 74.8 62.3 83.0 68.5 88.7 73.5 92.1 2003 36.8 58.9 51.8 77.2 61.1 88.4 67.5 93.4 72.0 96.2 2004 39.3 62.1 53.1 82.9 62.6 89.7 68.7 93.5 73.0 96.0 2005 36.0 58.7 49.8 76.8 60.4 86.6 67.3 92.6 71.9 95.5 2006 35.5 58.0 49.0 76.2 58.8 83.2 66.2 88.2 71.1 92.7 2007 36.3 67.7 49.1 80.3 58.2 86.4 65.3 90.8 70.2 94.2 2008 38.1 80.2 51.1 86.2 59.3 90.5 65.9 93.7 70.8 96.1 2009 33.7 60.9 46.3 78.4 56.0 84.8 62.7 89.6 67.6 93.1 2010 31.4 64.2 44.5 75.7 54.7 82.2 61.3 87.2 66.3 90.9 2011 31.4 45.5 44.1 63.8 54.1 74.4 60.8 81.9 66.0 88.2 2012 34.0 57.4 47.4 74.4 56.6 81.4 63.0 86.5 68.1 90.2 2013 28.0 40.9 41.7 60.4 51.8 71.4 58.7 80.6 64.2 87.0 2014 27.3 38.6 40.9 59.7 51.8 72.1 58.9 80.5 64.3 86.6 2015 29.8 42.2 42.4 61.1 53.3 72.5 60.4 80.7 65.5 87.0 İthalatta Sektörel Yoğunlaşma Oranları TR TRA11 TR TRA11 TR TRA11 TR TRA11 TR TRA11 2002 26.3 60.5 41.3 81.2 52.9 89.3 61.1 93.4 67.6 96.2 2003 28.9 69.7 44.3 80.4 57.0 88.3 65.6 93.2 71.7 95.5 2004 30.3 45.5 45.4 65.5 57.3 78.4 65.0 86.2 70.7 91.3 2005 31.8 57.2 47.6 78.6 58.0 87.9 64.7 93.3 70.5 96.8 2006 33.0 43.7 49.2 65.3 58.9 79.6 65.2 86.6 70.5 91.8 2007 33.0 78.9 49.6 86.8 59.5 92.5 65.8 95.7 70.9 97.1 2008 36.3 80.6 52.7 90.2 62.4 93.6 67.7 96.1 72.3 97.5 2009 30.6 79.9 45.2 91.3 55.7 95.2 62.5 97.3 68.2 98.5 2010 31.0 68.9 47.6 83.2 58.0 89.8 64.7 94.3 70.1 97.2 2011 33.5 59.4 50.3 75.4 59.6 83.9 65.4 89.3 70.4 93.4 2012 36.1 71.1 52.6 85.1 60.6 91.2 66.3 94.6 70.9 96.6 2013 36.2 65.8 51.9 79.9 60.5 86.8 66.3 91.5 71.0 95.1 2014 33.4 71.9 49.6 85.1 59.4 90.4 65.3 93.4 70.4 95.7 2015 28.9 67.6 44.7 80.8 55.1 87.1 61.8 91.1 67.4 93.9 Not: TR Türkiye yi, TRA11 Erzurum u simgelemektedir. Kaynak: TUİK verilerinden hareketle tarafımızdan hesaplanmıştır. 218
3.2.2.2. Herfindahl - Hirschman Endeksi Erzurum için ISIC Rev. 3 e göre hesaplanan sektörel ve ülkelere göre yoğunlaşma oranları yatay kesit analizine dayandığından, yani sadece belirli bir yıla ilişkin bir bulgu niteliği taşıdığından ihracattaki ve ithalattaki yoğunlaşmanın zaman içerisinde nasıl geliştiğini yeterince gösterememektedir. Bu nedenle ihracattaki/ithalattaki gerek ülke gerekse sektör yoğunlaşmasının nasıl geliştiğini görmek amacıyla, Herfindahl - Hirschman Endeksi (HHI) hesaplanarak yıllar itibarıyla yoğunlaşmanın nasıl bir seyir izlediği tespit edilmiştir. HHI= n 2 p i i 1 payını göstermektedir.. Formülde HHI: Herfindahl - Hirschman Endeksini ve P i ise sektör veya ülkenin Erzurum ihracatında ülkelere göre hesaplanan Herfindahl - Hirschman Endeksi (HHI) değerleri incelendiğinde, ülkelere göre ihracat yoğunlaşma endeksinin dalgalı bir seyir izlediği görülmektedir. 2002 endeks değeri 100 kabul edildiğinde, 2006 da sıçrama yaparak 156.3 e yükselen endeks takip eden yıllarda 100 ün altına düşmüş, 2011 yılında tekrar 100 ün üzerine çıkarak 150.1 olarak gerçekleşmiştir. 2001-2014 döneminde endeks değeri 100 ün altında seyretmiş 2015 yılında ise tekarar 100 ün üzerine çıkarak 102.6 olmuştur. Sonuç olarak ihracatta ülke yoğunlaşması yükselme eğilimindedir. İthalatta da ihracattakine benzer bir süreç yaşanmış, 2002 yılı endeks değeri 100 kabul edildiğinde; 2006 yılında 222.8, 2007 yılında 142.7, 2012 yılında 103.5 ve 2014 yılında 124.1 endeks değerleriyle 100 üzerinde gerçekleştiği yıllar olmuştur. Diğer yıllarda ise endeks değeri 100 ün altında kalmıştır. Erzurum ili dış ticaretinin çok düşük değerlerde olması ve az sayıda ülkeyle dış ticaret ilişkisinde bulunmasının doğal sonucu olarak (HHI) değerleri istikrarsız bir seyir izlemektedir. Gerek Türkiye de gerekse Erzurum ilinin dış partneri olan ülkelerde yaşanan ekonomik ve siyasal dalgalanmalar Erzurum ili dış ticaretini şiddetli bir biçimde etkilemektedir. Erzurum ili ihracatı ve ithalatı için hesaplanan ülkelere göre Herfindahl - Hirschman Endeksi (HHI) aşağıdaki tabloda verilmiştir. 219
Tablo 118: Türkiye ve Erzurum Dış Ticaretinde Ülkelere Göre Herfindahl - Hirschman Endeksi (HHI) İhracat İthalat Herfindahl Endeksi (H-I) H-I (2002=100) Herfindahl Endeksi (H-I) H-I (2002=100) Türkiye Erzurum Türkiye Erzurum Türkiye Erzurum Türkiye Erzurum 2002 0.057 0.445 100.0 100.0 0.051 0.302 100.0 100.0 2003 0.053 0.311 93.5 69.8 0.051 0.247 98.8 81.7 2004 0.050 0.268 94.0 86.3 0.049 0.119 97.4 48.1 2005 0.046 0.246 91.1 91.7 0.049 0.106 99.9 88.8 2006 0.042 0.384 91.4 156.3 0.051 0.235 103.8 222.8 2007 0.040 0.448 94.6 116.5 0.053 0.336 103.2 142.7 2008 0.034 0.335 86.6 74.9 0.056 0.223 106.1 66.3 2009 0.033 0.322 96.2 96.0 0.054 0.168 95.7 75.5 2010 0.034 0.321 103.4 99.7 0.049 0.294 91.8 175.3 2011 0.035 0.481 102.2 150.1 0.046 0.214 94.2 72.7 2012 0.035 0.394 100.9 81.8 0.048 0.221 103.9 103.5 2013 0.033 0.239 94.6 60.6 0.047 0.216 96.8 97.5 2014 0.033 0.203 99.0 85.1 0.048 0.268 102.2 124.1 2015 0.034 0.208 102.2 102.6 0.051 0.173 106.8 64.7 Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle tarafımızdan hesaplanmıştır. Erzurum ili dış ticaretinde sektörlere göre yoğunlaşma oranları ve bu oranlardan hareketle türetilen Herfindahl - Hirschman Endeksi değerleri incelendiğinde, ikili ve dörtlü digitte sektörlere göre ihracat yoğunlaşma endeksinin azalma eğiliminde olduğu dikkat çekmektedir. 2002 yılı 100 kabul edildiğinde 2015 itibarıyla ihracat endeks değerinin ikili digitte 57.9, dörtlü digitte 47.4 değerini aldığı görülmektedir. İthalat endeksi ikli digitte ihracata benzer bir eğilim gösterirken dörtlü digitte endeks değeri artmıştır. 2002 100 kabul edildiğinde ithalat Herfindahl - Hirschman Endeks değeri ikili digitte 2015 yılında 56.6 değerini almış dörtlü digitte ise 123.2 ye yükselmiştir. Sonuç olarak Erzurum ili ihracatında zaman içerisinde yetersiz de olsa sektör çeşitlenmesinin sağlandığı görülmektedir. İthalatta ikili digitte sektör çeşitliliğinin arttığı, dörtlü digitte ise sektörel çeşitliliğin azaldığı dikkat çekmektedir. Bu durum, il ekonomisinin herhangi bir kriz ortamında hareket kabiliyetinin kısıtlı olduğunu ve sektörel çeşitlilik konusunda dinamik bir yaklaşım sergileyemediğini yansıtmaktadır. 220
Tablo 119: Erzurum Dış Ticaretinde Sektörlere Göre Herfindahl - Hirschman Endeksi İhracat İthalat Herfindahl Endeksi (H-I) H-I (2002=100) Herfindahl Endeksi (H-I) H-I (2002=100) İkili Dörtlü İkili Dörtlü İkili Dörtlü İkili Dörtlü 2002 0.202 0.132 100.00 100.00 0.326 0.126 100.00 100.00 2003 0.201 0.126 99.33 95.82 0.356 0.284 109.15 226.47 2004 0.166 0.121 82.30 91.64 0.156 0.075 47.88 59.39 2005 0.165 0.126 81.67 95.71 0.205 0.106 62.94 84.56 2006 0.187 0.161 92.54 121.93 0.201 0.072 61.68 57.55 2007 0.227 0.204 112.39 155.22 0.597 0.425 182.94 338.31 2008 0.555 0.514 274.95 390.13 0.265 0.243 81.14 193.85 2009 0.175 0.116 86.61 88.46 0.553 0.335 169.61 266.71 2010 0.228 0.207 113.12 156.89 0.259 0.235 79.38 187.12 2011 0.113 0.079 56.07 60.25 0.224 0.174 68.51 138.29 2012 0.150 0.134 74.49 101.71 0.324 0.191 99.24 152.18 2013 0.093 0.062 45.86 46.76 0.226 0.173 69.26 137.75 2014 0.091 0.058 44.84 44.26 0.279 0.265 85.46 210.69 2015 0.117 0.062 57.89 47.39 0.185 0.155 56.60 123.17 Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle hesaplanmıştır. H-I endeksine göre, ülke ve sektör yoğunlaşması eğilimini birlikte gösteren grafik incelendiğinde, yukarıda bahsedilen durum daha net gözlenmektedir. Ülke yoğunlaşmasında dönem içinde başlangıç yılına göre daha yüksek oranda aşağıya doğru bir eğilim görülüp yoğunlaşma azalırken, sektörel yoğunlaşmada eğilim aşağı doğru olmakla birlikte başlangıç yılına göre daha az bir düşüş görülmektedir. İl ihracatında gerek ülke gerekse ürün çeşitliliğinin sağlanabilmesine yönelik bu eğilim son derece olumlu bir gelişmedir. Grafik 25: Erzurum İhracatında Herfindahl - Hirschman Endeksi (HHI) 221
H-I endeksine göre, ithalatta ülke ve sektör yoğunlaşması eğilimini birlikte gösteren grafik incelendiğinde, ülke yoğunlaşmasında yüksek oranda artış ve azalışların olduğu görülmektedir. Ülke ve iki dijite göre sektör yoğunlaşmasında başlangıç yılına göreli oranda düşüş gözlenirken, dörtlü digitte sektör yoğunlaşma oranları artmıştır. Grafik 26: Erzurum İthalatında Herfindahl - Hirschman Endeksi (HHI) 3.2.3. İhracatta Uzmanlaşma Katsayısı ve İl İhracatında Öne Çıkan Sektörlerin Belirlenmesi 3.2.3.1. İhracat Uzmanlaşma Katsayısı Yüksek Olan Sektörler Balassa tarafından geliştirilen ve literatürde yaygın olarak kullanılan Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler (RCA) endeksi; ülkelerin mevcut ticaret verilerinden yararlanılarak karşılaştırmalı üstünlüğünü gösteren bir endeks olarak, ülkeler arasındaki karşılaştırmalı üstünlüğün nedenine inmeden, görünen bir avantaj farkı olup olmadığını açıklamayı amaçlamaktadır. Balassa nın endeksi bir ülkenin sadece ihracat verilerini dikkate aldığı için Karşılaştırmalı İhracat Performans Endeksi (Comparative Export Performance Index-relative export advantage) olarak da adlandırılmaktadır (Seymen, Türkiye nin Dış Ticaret Yapısı ve Rekabet Gücü,2009). İldeki herhangi bir sektör ihracatının il toplam ihracatındaki payının, o sektörün ülke toplam ihracatındaki payına oranını ifade eden ihracat yoğunlaşma veya uzmanlaşma katsayısı, sektörün ülke ihracatındaki göreli üstünlüğünü ifade etmektedir ve şu formülle hesaplanmaktadır; 222
Uzmanlaşma Katsayısı (LQ) = (X ij / X i )/(X j /X) X ij : i ilinde/bölgesinde j sektörünün ihracatı, X i : i ilinin/bölgesinin toplam ihracatı, X j : Türkiye deki j sektörünün toplam ihracatı, X: Türkiye nin toplam ihracatı. Yoğunlaşma katsayılarının tamamı için, 1 in üzerindeki değerler sektörün Erzurum daki göreli üstünlüğü/avantajını ifade etmektedir. Buna göre, 2002-2015 döneminde sırasıyla 26- Metalik olmayan diğer mineral ürünler ve 15-Taşocakçılığı ve diğer madencilik sektörlerinin il ihracatında uzmanlaşmış ve öne çıkan sektörler olduğu görülmektedir. Bu sektörlerin dışında 2002-2015 ortalaması 1 in üzerinde olan 8 sektörün de eklenmesiyle toplam on sektörün Erzurum da ihracatta uzmanlaşmış olduğu ifade edilebilir. 2002-2015 döneminde ihracatta uzmanlaşmış ve öne çıkan sektörler aşağıdaki tabloda verilmektedir. Tablo 120: Erzurum da İhracat Yoğunlaşma Katsayıları ve Öne Çıkan Sektörler (2 Digit) Sektör Adı 2002 2011 2012 2013 2014 2015 Ortalama 10-Maden kömürü, linyit ve turb 0.0 38.8 31.6 160.4 13.4 20.2 23.2 20-Ağaç ve mantar ürünleri (mobilya hariç) 1.9 28.6 12.6 30.5 19.2 4.8 13.4 26-Mineral ürünler 2.8 3.1 4.1 4.0 4.5 6.8 5.5 33-Tıbbi aletler; hassas optik aletler ve saat 0.9 27.9 14.9 15.0 6.1 1.7 5.3 25-Plastik ve kauçuk ürünleri 2.7 0.8 0.5 0.6 0.7 1.0 4.3 28-Metal eşya sanayi 6.6 5.0 3.0 2.9 3.2 3.5 3.2 24-Kimyasal madde ve ürünler 8.5 1.5 0.7 1.9 2.1 3.3 3.1 14-Taşocakçılığı ve diğer madencilik 2.7 1.7 1.5 2.1 2.8 3.7 2.3 21-Kâğıt ve kâğıt ürünleri 1.5 5.6 5.3 4.8 2.0 2.1 2.1 36-Mobilya ve bys diğer ürünler 1.5 0.4 0.1 0.2 0.2 0.3 1.4 Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle kendi hesaplamamız. Yukarıda ISIC Revize 3 e göre 2 dijitte incelenen Erzurum ihracatında yoğunlaşma katsayıları ve öne çıkan sektörler 4 dijitte değerlendirildiğinde, alt sektörler itibarıyla öne çıkan sektörleri görmek mümkün olacaktır. 2015 yılı itibarıyla il ihracatında Türkiye ye oranla uzmanlaşmış ve öne çıkan sektörler sırasıyla 2694-Çimento, kireç ve alçı, 2422-Boya, vernik vb. kaplayıcı maddeler ile matbaa mürekkebi ve macun, 2893-Çatal-bıçak takımı, el aletleri ve hırdavat malzemeleri sektörleridir. Buna göre 4 dijite göre yoğunlaşma katsayıları tüm yıllar için 1 in üzerinde çıkan sektör sayısı 3 olup, 2002-2015 döneminde ortalaması yüksek olan 34 223
sektörün de eklenmesiyle 37 ye ulaşmaktadır. Aşağıdaki Tablo da 2002-2015 ortalamasına göre Erzurum ili ihracatında yoğunlaşma katsayıları 1 in üzerinde olan sektörler verilmiştir. Tablo 121: Erzurum da İhracat Yoğunlaşma Katsayıları ve Öne Çıkan Sektörler (4 Digit) Sektör Adı 2002 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ort. 1422-Tuz 377.4 90.4 0.0 0.0 45.7 4.2 0.0 252.5 1030-Turba(turb) 0.0 0.0 147.8 102.1 472.9 150.3 353.4 87.6 2010-Kereste ve parke 0.0 15.2 0.3 2.1 11.7 0.2 1.1 33.5 2695-Çimento ve alçı ile sertleştirilmiş maddeler 1.0 20.8 25.5 5.9 50.6 50.3 77.4 18.2 2694-Çimento, kireç ve alçı 4.4 8.7 7.7 15.1 9.3 14.5 23.7 17.4 2021-Tahta plaka; kontrplak, yonga levha, sunta, diğer 4.0 17.7 41.7 16.1 49.2 29.3 7.2 15.6 pano ve tahtalar 2422-Boya, vernik vb.kap. mad. ile matbaa mür. ve macun 30.2 14.3 14.5 2.6 6.2 6.8 8.5 12.0 1010-Maden kömürü 0.0 0.0 0.0 6.8 0.0 0.0 0.0 10.4 2424-Sabun, deterjan, temizlik, cilalama maddeleri; parfüm; kozmetik ve tuvalet malzemeleri 31.9 0.2 0.4 1.1 2.8 3.3 7.3 8.3 3599-Başka yerde sınıflandırılmamış ulaşım araçları 19.2 31.1 0.0 4.0 15.4 9.3 2.6 7.3 2520-Plastik ürünleri 5.2 16.2 1.4 0.8 0.8 1.0 1.4 7.1 3311-Tıbbi ve cerrahi teçhizat ile ortopetik araçlar 0.0 0.5 40.7 10.5 21.0 9.3 2.8 6.1 2022-İnşaat kerestesi 0.0 0.6 2.8 9.2 3.1 6.2 0.3 5.9 3312-Ölçme, kont., test, seyrüsefer vb. amaçlı al. ve cih. 2.0 4.9 22.2 21.7 11.8 3.9 0.4 5.5 2899-Başka yerde sınıflandırılmamış metal eşya 10.1 1.0 9.0 5.5 5.2 6.1 6.1 5.2 1723-Halat, ip, sicim ve ağ 0.0 2.3 2.0 1.9 30.9 9.6 19.2 4.7 1531-Öğütülmüş tahıl ürünleri 4.1 0.0 0.0 0.0 6.7 8.0 13.8 4.4 1429-Bys madencilik ve taşocakçılığı 0.0 0.8 8.1 4.4 9.7 13.3 16.6 4.3 2109-Diğer kağıt ve mukavva ürünleri 2.6 3.6 10.2 9.6 8.5 3.5 4.2 3.7 2429-Başka yerde sınıflandırılmamış kimyasal ürünler 1.0 1.6 4.8 3.8 6.3 8.4 10.9 3.4 2893-Çatal-bıçak takımı, el al. ve hırdavat malzemeleri 9.7 4.5 2.2 3.4 1.0 1.7 2.6 3.3 2699-Bys metalik olmayan mineraller 0.5 0.5 1.3 5.6 10.4 7.2 17.3 3.1 3150-Elektrik ampulü ve lambaları ile aydınlatma teç. 3.8 0.6 4.3 0.4 1.1 8.3 11.7 3.1 1549-Başka yerde sınıflandırılmamış gıda maddeleri 13.4 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 3.0 3610-Mobilya 1.0 1.4 0.9 0.3 0.4 0.5 0.8 3.0 2921-Tarım ve orman makineleri 0.0 4.1 7.8 4.2 3.8 3.9 5.2 2.8 3120-Elektrik dağıtım ve kontrol cihazları 4.5 0.4 2.1 0.9 0.5 1.5 4.1 2.3 1532-Nişasta ve nişastalı ürünler 27.9 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 2.3 3320-Optik alet ve fotografçılık teçhizatı 0.0 2.0 4.0 2.3 10.6 7.5 3.7 2.2 2693-Ateşe dayanıklı olmayan, kil ve seramik yapı malz. 5.4 1.3 1.1 2.2 0.2 0.8 0.1 2.1 2413-Sentetik kauçuk ve plastik hammaddeler 0.0 2.5 0.2 0.0 0.1 0.0 0.0 1.4 1920-Ayakkabı 0.0 1.3 2.6 1.4 4.4 4.7 4.4 1.4 2915-Kaldırma ve taşıma teçhizatı 0.0 2.4 1.7 0.3 3.4 0.3 0.0 1.3 3694-Oyun ve oyuncak 17.7 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.3 1.3 2610-Cam ve cam ürünleri 1.6 0.1 0.2 0.2 0.3 0.3 0.3 1.3 2911-İçten yanmalı motor ve türbin; (uçak, motorlu taşıt 0.0 0.3 1.5 0.0 0.1 0.0 13.4 1.2 ve motosiklet motorları hariç) 2914-Sanayi fırını, ocak ve ocak ateşleyiciler 0.0 0.3 0.5 0.1 0.1 4.4 4.6 1.2 Kaynak: TUİK verilerinden hareketle hesaplanmıştır. 3.2.3.2. Dış Ticarette Rekabet Gücüne Sahip Sektörler Erzurum ihracatında öne çıkan sektörlerin dış ticaretteki rekabet durumuna göre analiz etmek için; Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Müdürlüğü 224
tarafından geliştirilen ve 2012 tarihli Türkiye İmalat Sanayiinin Analizi, çalışmasında imalat sanayiinin her bir alt sektörü için hesaplanan, sektörlerin Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler olarak adlandırılan RCA hesaplaması benimsenmiştir 17. Literatürde dış ticarette rekabet gücü iki endeks yoluyla hesaplanmaktadır. Bunlardan birincisi Balassa Endeksi dir ki, bir önceki bölümde yapılan uzmanlaşma analizi bu yöntemle yapılmıştır. İkinci analiz ise ihracatla birlikte ithalatı da analize dahil eden ve Volrath tarafından geliştirilen endekstir. Volrath a göre ithalatı da barındıran rekabet gücü formülü şu şekildedir: RCA Bölge = (ln [(X ij / X it ) / (X nj / X nt )] - ln [(M ij / M it ) / (M nj / M nt )]) Burada; X ij : i ülkesinin j mal grubundaki ihracatını, X it : i ülkesinin toplam ihracatını, X nj : j mal grubunun dünya ihracatını, X nt : dünya toplam ihracatını, M ij : i ülkesinin j mal grubundaki ithalatını, M it : i ülkesinin toplam ithalatını, M nj : j mal grubunun dünya ithalatını, M nt : dünya toplam ithalatını İfade etmektedir. Balassa Endeksi daha çok ihracatta uzmanlaşma/yerelleşme katsayısını ifade ederken, Volrath Endeksi ihracatı ve ithalatı birlikte değerlendiren bir rekabet gücü analizidir. Sektörlerin dış ticaretteki rekabet gücünü tespit etmek amacıyla, Erzurum ve Türkiye için dış ticaret verilerinden hesaplanan RCA skorlarına göre, skor değeri 50 den büyük olan (RCA>50) sektörler rekabet gücü yüksek olan sektörler, skor değeri -50 den büyük 50 den küçük olan sektörler (50>RCA>-50) rekabet gücü marjinal sınırda, skor değeri -50 den küçük olan sektörler (RCA<-50) rekabet gücü olmayan sektörler olarak belirlenmiştir. RCA sıralaması 2002-2015 RCA ortalamalarına göre yapılmıştır. Buna göre Erzurum dış ticaretinde ikili dijite göre rekabet gücü yüksek olan sektörler aşağıdaki tabloda verilmektedir. 17 Türkiye İmalat Sanayiinin Analizi (2005-2010 Dönemi, 22 Ana Sektör İtibariyle), Türkiye Kalkınma Bankası Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Müdürlüğü, 2012, Ankara 225
Tablo 122: RCA Skorlarına Göre Rekabet Gücü Olan Sektörler (2 Dijit) Sektör Adı 2002 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2002-2015 21-Kâğıt ve kâğıt ürünleri 0.00 7.23 7.28 8.81 4.21 3.31 1.19 350.62 24-Kimyasal madde ve ürünler 4.13 2.91 3.74 2.25 3.90 2.86 3.12 295.65 27-Ana metal sanayi 0.00 0.00 3.59 11.41 5.99 9.11 2.17 263.00 20-Ağaç ve mantar ürünleri (mobilya hariç) -0.43 5.25 5.15 0.77 1.18 1.02-0.76 192.47 25-Plastik ve kauçuk ürünleri 3.08 2.96 0.45-0.27-0.58 0.87 1.10 168.23 30-Büro, muhasebe ve bilgi işleme makinaları 0.00 0.30 4.06 5.86 4.47 5.11 0.00 161.07 28-Metal eşya sanayi 3.74-0.62-0.09 1.19 1.01 1.64 2.02 99.18 31-Bys elektrikli makina ve cihazlar -0.12-1.69 0.11 1.28 1.72 1.97 3.80 83.62 14-Taşocakçılığı ve diğer madencilik 0.00 0.00 0.00 0.00 2.75 0.00 3.92 83.24 35-Diğer ulaşım araçları 0.00 0.00 1.00 0.00 0.00 5.11-1.01 55.02 Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle hesaplamamız. Erzurum ili RCA değerleri 4 dijite göre de hesaplanmıştır. Buna göre Erzurum dış ticaretinde 4 lü digitte rekabet gücüne sahip sektörler aşağıdaki tabloda verilmektedir. 2002-2015 ortalamasına göre Erzurum ihracatında dört dijite göre Türkiye ye oranla uzmanlaşmış ve öne çıkan 37 sektörden 20 si aynı zamanda RCA skoruna göre rekabet gücüne de sahiptir. Sektör Adı Tablo 123: RCA Skorlarına Göre Rekabet Gücü Olan Sektörler (4 Dijit) 2002 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ortalama 2424-Sabun, deterjan, temizlik, cilalama maddeleri; parfüm; kozmetik ve tuvalet malzemeleri 4,72 1,36 2,03 0,89 3,37 2,87 4,84 283,91 2899-Başka yerde sınıflandırılmamış metal eşya 8,06-1,41 1,73 3,16 2,37 2,05 2,15 253,99 2699-B.y.s metalik olmayan mineraller 0,00 1,17 4,73 7,13 6,44 4,39 4,37 235,55 3120-Elektrik dağıtım ve kontrol cihazları 0,79 0,00-0,22 1,21 2,09 2,47 4,24 232,02 3610-Mobilya 0,00 0,83 2,39-0,11-0,28 2,65 3,14 225,48 2109-Diğer kağıt ve mukavva ürünleri 0,00 5,65 5,76 7,36 0,00 0,00 1,97 222,48 2422-Boya, vernik vb.kaplayıcı maddeler ile matbaa mürekkebi ve macun 0,00 8,17 5,09 0,00 0,00 0,00 4,70 221,14 2520-Plastik ürünleri 5,20 2,95 0,49-0,09-0,78 0,78 1,18 216,58 3000-Büro, muhasebe ve bilgi işleme makinaları 0,00 0,30 4,06 5,86 4,47 5,11 0,00 161,07 2429-Başka yerde sınıflandırılmamış kimyasal ürünler 0,37 0,57 2,61 3,54 6,53 4,47 3,14 143,55 2720-Demir-çelik dışındaki ana metal sanayi 0,00 0,00 0,00 4,30 4,21 4,55 1,29 142,19 3150-Elektrik ampulü ve lambaları ile aydınlatma teç. 0,00 4,16 1,31-0,02 0,90 2,51 3,71 139,59 2423-Tıpta ve eczacılıkta kullanılan kimyasal ve bitkisel kaynaklı ürünler 0,00-0,74 0,00 0,00 4,14 1,75 3,32 118,18 2893-Çatal-bıçak takımı, el aletleri ve hırdavat malz. 2,59 1,89-0,03 1,39-0,65 0,91 1,96 108,52 3210-Elektronik valf ve elektron tüpleri ile diğer elektronik parçalar 0,00 0,00-2,24 3,50 3,79 0,00 4,16 93,39 3130-İzole edilmiş tel ve kablolar 0,00 4,59-0,49 3,21-0,63-0,22 0,00 85,39 2710-Demir-çelik ana sanayi 0,00 0,00 3,03 0,00 5,38 0,00 2,42 68,31 1920-Ayakkabı 0,00 2,36 0,32 7,96 0,29 1,20 0,75 64,26 2922-Takım tezgahları 0,00 0,00 1,12 0,15-0,35 7,62-0,39 61,22 2021-Tahta plaka; kontrplak, yonga levha, sunta, diğer pano ve tahtalar -0,02 0,00 0,00 0,41 2,11 5,25-0,49 51,83 Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle hesaplanmıştır. 226
3.2.4. İmalat Sanayi Dış Ticaretinde Teknoloji Düzeyi 3.2.4.1. İmalat Sanayide Teknoloji Yapısı Dış ticaretin yapısı teknoloji açısından incelenirken, yıllar itibariyle dış ticarete konu olan sektörlerin teknoloji düzeyindeki değişiminin de ayrıca ele alınması, dış ticaret profili açısından yararlı görülmektedir. Bu bölümde Erzurum ili ve Türkiye geneli dış ticareti ihracat ve ithalatı ayrı ayrı teknoloji düzeyi bakımından değerlendirilmiş, Erzurum un Türkiye ile karşılaştırılması yapılmıştır. Teknoloji düzeyi belirlenirken OECD nin baz aldığı teknoloji düzeyi sınıflaması dikkate alınarak ISIC Rev 3 dört dijitte imalat sanayi ihracat ve ithalatı sektör bazında teknoloji düzeyine göre gruplandırılmıştır. Buna göre imalat sanayinde bulunan 120 sektörden, 50 sektör düşük teknoloji grubunda, 23 sektör orta-düşük teknolojili, 36 sektör orta-yüksek teknolojili ve 11 sektör de yüksek teknolojili sektör kapsamındadır 18. 3.2.4.1.1. Erzurum İli İmalat Sanayi Dış Ticaretinde Teknoloji Düzeyi Erzurum imalat sanayi ihracatı 2002-2015 dönemi incelendiğinde, orta yüksek teknolojili ürünlerden orta düşük ve düşük teknolojili ürünlere doğru bir dönüşümün yaşandığı görülmektedir. Nitekim 2002 yılında orta yüksek teknolojili ürünlerin il ihracatındaki payı %44.0 iken yıllar itibariyle azalarak 2015 yılında %28.2 ye gerilemiştir. Aynı dönemde, orta düşük teknolojili ürünlerin payı %38.5 den %42.1 e, düşük teknolojili ürünlerin payı %17.1 den %26.8 e yükselmiştir. Yüksek teknolojiye sahip ürünlerin il ihracatındaki payında ise artış söz konusu olup, 2002 yılında il ihracatının %0.4 ünü oluşturan bu grubun 2015 yılındaki payı %2.9 a yükselmiştir. 18 Dırectorate For Scıence, Technology And Industry, STAN Indicators (2005 edition) 1980-2003, S. 25, OECD 227
Grafik 27: İmalat Sanayi İhracatının Teknoloji Düzeyine Göre Gelişimi Erzurum imalat sanayi ithalatında orta düşük teknoloji ve düşük teknoloji ürünlerinin payı artmıştır. 2002 yılında %1.5 paya sahip olan orta düşük teknoloji ürünlerinin 2015 yılına gelindiğinde payı %44.2 ye yükselmiştir. Erzurum ili ithalatının teknoloji düzeyi yüksek ürünlerden teknoloji düzeyi düşük ürünlere dramatik biçimde dönüştüğü görülmektedir. İl ithalatında ağırlıklı pay orta düşük teknoloji grubuna ait olup, 2015 yılındaki payı %44.2 dir. Orta yüksek teknolojili ürünlerin payı 2015 yılında ise %31.4 civarındadır. Erzurum ili ithalatında yüksek teknolojili ürünlerin payının da azaldığı dikkat çekmektedir. Yüksek teknolojili ürünlerin payı 2002 yılında %21.1 iken 2015 yılında %1.7 ye gerilemiştir. Grafik 28: Erzurum İmalat Sanayi İthalatının Teknoloji Düzeyine Göre Gelişimi 228
Erzurum dış ticareti düşük ve orta düşük teknolojili ürünler ağırlıklıdır. 2015 yılı İl ihracatında düşük + orta düşük teknolojili ürünlerin payı %68.9, ithalatta ise bu oran %66.9 dur. Bilindiği gibi genelde yüksek teknolojili ürünler yükte hafif pahada ağır olarak tabir edilen, yüksek fiyatlı ürünlerdir. İleri teknolojiye sahip ürün üretimi için bilgi ve teknolojiye yatırım yapılması gerekmektedir. Erzurum ihracatının ürün kalitesi artırılırken ithalatı azaltacak ithal ikameci politikalarla yerli üretim teşvik edilmelidir. Tablo 124: Erzurum İmalat Sanayi Dış Ticaretinin Teknoloji Düzeyine Göre Gelişimi İhracat İthalat Yıllar Düşük Teknoloji Orta-Düşük Teknoloji Orta-Yüksek Teknoloji Yüksek Teknoloji Düşük Teknoloji Orta-Düşük Teknoloji Orta-Yüksek Teknoloji Yüksek Teknoloji 2002 17.1 38.5 44.0 0.4 3.3 1.5 74.1 21.1 2003 14.9 45.9 38.3 0.9 8.4 3.3 30.5 57.8 2004 20.4 56.7 22.4 0.4 21.0 7.9 37.1 33.9 2005 17.5 55.6 25.8 1.1 31.0 1.7 49.3 18.0 2006 21.3 58.3 19.5 0.9 14.8 14.7 58.4 12.0 2007 11.6 73.1 14.9 0.4 7.5 7.5 81.7 3.4 2008 12.1 80.1 7.6 0.1 16.0 12.0 50.1 21.9 2009 60.6 31.3 8.0 0.1 12.3 2.5 80.1 5.1 2010 20.2 64.6 14.1 1.0 24.0 25.4 42.7 7.9 2011 26.4 41.6 21.1 10.9 8.1 38.4 50.3 3.2 2012 21.4 59.1 12.9 6.6 10.7 17.6 69.2 2.4 2013 33.9 38.9 17.8 9.4 16.6 32.0 45.4 6.0 2014 33.9 41.7 20.6 3.8 14.8 41.5 30.7 12.9 2015 26.8 42.1 28.2 2.9 22.7 44.2 31.4 1.7 Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle OECD sınıflandırmasına göre hesaplanmıştır, Türkiye imalat sanayi ihracatı incelendiğinde ise, düşük teknolojiden orta düşük ve orta yüksek teknolojili bir yapıya doğru gelişme kat edildiği dikkat çekmektedir. 2002-2015 dönemi içinde Düşük Teknolojili ve Yüksek Teknolojili ürünlerin payı azalırken Orta Düşük ve Orta Yüksek Teknolojili ürünlerin payı artmıştır. Nitekim 2002 yılında Düşük Teknolojili ürünlerin ülke ihracatındaki payı %46.8 iken yıllar itibarıyla azalarak 2015 yılında %35.0 a, Yüksek Teknolojili ürünlerin payı ise %6.2 den %3.6 ya gerilemiştir. Aynı dönemde, Orta Düşük Teknolojili ürünlerin payı %22.8 den %29.5 e, Orta Yüksek Teknolojili ürünlerin payı %24.3 den %31.8 e yükselmiştir. 229
Türkiye imalat sanayi ithalatı incelendiğinde ise, 2015 yılında ithalatın %44.3 ü orta yüksek teknoloji, %26.5 i orta düşük teknoloji, %15.7 si yüksek teknoloji, %13.5 i de düşük teknolojiden oluşmaktadır. 2002-2015 döneminde paylar arasında önemli bir geçişkenlik gözlenmemekle beraber düşük ve orta düşük teknoloji payı çok az da olsa artmıştır. Sonuç olarak Türkiye ithalatı orta yüksek ve orta düşük teknolojiye dayalı olarak gelişmektedir. Tablo 125: Türkiye İmalat Sanayi Dış Ticaretinin Teknoloji Düzeyine Göre Gelişimi İhracat İthalat Yıllar Düşük Teknoloji Orta-Düşük Teknoloji Orta-Yüksek Teknoloji Yüksek Teknoloji Düşük Teknoloji Orta-Düşük Teknoloji Orta-Yüksek Teknoloji Yüksek Teknoloji 2002 46.8 22.8 24.3 6.2 16.2 24.1 43.3 16.4 2003 44.9 22.6 26.0 6.5 15.2 24.0 45.8 15.0 2004 39.6 25.7 27.9 6.7 13.2 24.2 46.6 16.0 2005 38.6 26.9 28.5 6.0 12.8 27.0 45.9 14.3 2006 34.6 29.0 30.8 5.6 12.7 28.5 44.5 14.3 2007 32.7 30.3 32.5 4.4 13.0 30.4 43.6 13.0 2008 28.3 37.7 30.9 3.1 12.9 33.0 41.5 12.5 2009 31.7 34.4 30.4 3.5 14.2 28.3 42.8 14.7 2010 32.6 31.8 32.2 3.4 14.1 28.6 42.8 14.5 2011 32.3 32.5 32.0 3.1 13.5 30.4 43.2 12.9 2012 30.4 37.9 28.4 3.3 13.2 32.1 41.9 12.8 2013 34.5 30.7 31.5 3.4 12.7 33.8 41.2 12.3 2014 35.8 29.2 31.6 3.4 13.5 30.3 42.1 14.0 2015 35.0 29.5 31.8 3.6 13.5 26.5 44.3 15.7 Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle OECD sınıflandırmasına göre hesaplanmıştır. Erzurum ile Türkiye imalat sanayi ihracatı karşılaştırıldığında, Erzurum daha düşük teknolojili bir yapıya sahip görünmektedir. 2015 yılında düşük teknolojili ürünlerin payı Türkiye de %35.0 iken Erzurum da %27 düzeyindedir. Ancak orta düşük teknoloji ürünlerin payı Erzurum da %42 iken Türkiye de %29 dur. Düşük ve orta düşük teknoloji paylarının toplamı bakımından ise Erzurum %69 ile Türkiye nin %64 olan toplam değerinden daha yüksek bir orana sahiptir. Orta yüksek ve yüksek teknolojili ürünlerin toplam payı Türkiye de %36 iken Erzurum da %31.0 düzeyindedir. Sonuç olarak Erzurum ihracat yapısının Türkiye geneline göre daha düşük teknolojili ürünlerden oluştuğu anlaşılmaktadır. 230
Grafik 29: 2015 Yılı Erzurum ve Türkiye İmalat Sanayi İhracatının Teknoloji Düzeyine Göre Dağılımı (%) Erzurum ile Türkiye imalat sanayi ithalatı karşılaştırıldığında, ilde orta düşük teknoloji baskın iken Türkiye de orta yüksek teknoloji ürünlerinin ağırlıklı olduğu görülmektedir. Türkiye de yüksek teknolojinin payı %16 iken Erzurum da %2 gibi düşük seviyededir. Erzurum da düşük ve orta teknolojili ürün itahalatının toplamı %67 iken Türkiye de bu oran %40 dır. Orta yüksek ve yüksek teknoloji ürünleri ithalatının toplamı Erzurum da %33, Türkiye de ise %60 tır. Sonuç olarak Erzurum ithalat yapısının Türkiye geneline göre daha düşük teknolojili ürünlerden oluştuğu anlaşılmaktadır. Grafik 30: 2015 Yılı Erzurum ve Türkiye İmalat Sanayi İthalatının Teknoloji Düzeyine Göre Dağılımı (%) 3.2.4.1.2. İmalat Sanayinde Teknoloji Düzey Puanı Tüm sektörleri kapsayacak biçimde teknoloji düzeyini yıllar itibariyle gösterecek bir katsayının elde edilmesi, Erzurum ili imalat sanayi ürünleri ihracatı ve ithalatının teknoloji 231
düzeyi bakımından karşılaştırılabilir olması bakımından çok önemlidir. Bunun için aşağıda anlatılan yöntemle bir katsayı hesaplanmış ve Teknoloji Düzey Puanı olarak adlandırılmıştır. Erzurum ili ihracatı ve ithalatı teknoloji düzeyine göre 4 dijitli bazda ve ihracat/ithalat paylarına göre incelenerek teknoloji puanı oluşturulmuştur. İhracat/ithalat dört dijitte düşük, orta düşük, orta yüksek ve yüksek teknoloji olmak üzere sınıflandırılmış, her bir sektörün toplam ihracat/ithalat içindeki payı hesaplandıktan sonra teknoloji grubuna göre puanlandırılmıştır. Hesaplanan teknoloji puanları toplanarak her bir yıl için teknoloji düzey puanı hesaplanmıştır. Teknoloji puanı, OECD nin baz aldığı teknoloji düzeyi sınıflamasından hareketle her bir teknoloji düzeyine aşağıda gösterildiği gibi tarafımızdan puan verilmek suretiyle oluşturulmuştur. Düşük: 1 Puan Orta Düşük: 2 Puan Orta Yüksek: 3 Puan Yüksek: 4 Puan Her bir sektörün il toplam ihracatı/ithalatı içindeki payı ait olduğu teknoloji grubunun puanıyla çarpılmış (yüksek teknoloji grubundaysa 4, orta yüksek teknoloji grubundaysa 3, orta düşük teknoloji grubundaysa 2 ve düşük teknoloji grubundaysa 1 le çarpılarak) teknoloji ağırlıklı ortalama payları hesaplanmıştır. Her yıl için her bir sektörün bu yolla hesaplanan teknoloji ağırlıklı ortalama payları toplanarak her yıl için ayrı ayrı teknoloji düzey puanları bulunmuştur. Buna göre hesaplanan teknoloji düzey puanı 1 ile 4 arasında bir değer alacaktır. Teknoloji Düzey Puanı 1 e yaklaştıkça ihracata/ithalata konu imalat sanayi ürünlerinin düşük teknoloji ile üretildikleri, 4 e yaklaştıkça yüksek teknoloji ile üretildikleri varsayılmıştır. Teknoloji puanı aşağıdaki formülle hesaplanmıştır. nn TTTTTT = wwᵢ SSᵢ ii=1 S ϵ {1,2,3,4} TDP= Teknoloji Düzey Puanı i= Sektör S i = i. sektörün teknoloji puanı n= sektör sayısı wᵢ= i. sektör ihracatının imalat sanayi ihracatı içindeki payı (wwᵢ = XXᵢ ) XX Xᵢ= i. sektörün ihracatı 232
ΣX = İmalat sanayi ihracatı Yukarıdaki formül ithalatta teknoloji düzey puanı hesaplanırken de aynen kullanılmıştır. Erzurum ili imalat sanayi ihracatı için yukarıdaki formülle hesaplanan Teknoloji Düzey Puanı 2015 yılında 2.07 dir. Bu durumda Erzurum ili imalat sanayii ihracatı Orta Yüksek Teknoloji puanına sahiptir. Ancak Erzurum ili ihracatı Orta Yüksek Teknoloji Puanına sahip olmakla birlikte Orta Düşük Teknoloji grubuna daha yakındır. 2002 yılında Teknoloji Düzey Puanı ihracatta 2.28 iken 2015 yılında 2.07 ye düşmüş, dönem içerisinde ihracatta teknoloji Orta Düşük Teknoloji grubuna biraz daha yaklaşmıştır. Erzurum ili, ithalatı için hesaplanan Teknoloji Düzey Puanı 2.12 olup ihracatta olduğu gibi ithalatta da Orta Yüksek Teknoloji puanına sahiptir. 2002-2015 döneminde Erzurum ihracatında olduğu gibi ithalatında da Teknoloji Düzey Puanının gerilediği dikkati çekmektedir. 2002 yılında 3.13 olan Teknoloji Düzey Puanı 2015 yılında 2.12 ye düşmüştür. Erzurum ili imalat sanayi ithalat ve ihracatı teknoloji durumuna göre karşılaştırıldığında ithalatın ihracata göre daha yüksek yoğun teknoloji ürünleri kapsadığı dikkat çekmektedir. Aşağıdaki Grafik 31 de imalat sanayi ihracat ve ithalat teknoloji düzey puanı yıllar itibariyle verilmiştir. Grafik 31: Erzurum İhracat ve İthalatında Teknoloji Düzey Puanının Gelişimi Türkiye imalat sanayi ihracatı Teknoloji Düzey Puanı 2015 yılında 2.04 olarak hesaplanmıştır. Bu durumda Türkiye imalat sanayinde ihracatı yapılan ürünlerin ortalama teknoloji düzeyi Orta Yüksek Teknoloji grubuna girmektedir. 2002 yılı için hesaplanan teknoloji düzey puanı 233
ise 1.90 dır. Türkiye imalat sanayi ihracat verilerine bakarak son on bir yıllık dönemde Türkiye imalat sanayi üretiminde yüksek teknoloji kullanımının az da olsa arttığını söyleyebiliriz. Türkiye imalat sanayi ihracatı için yapılan hesaplama ithalat için de yapılarak, ithalat için de Teknoloji Düzey Puanı bulunmuş ve ihracat ile ithalata konu olan imalat sanayi ürünleri teknoloji bağlamında incelenmeye çalışılmıştır. Yapılan hesaplamalara göre 2015 yılı itibariyle Türkiye imalat sanayi ithalatı Teknoloji Düzey Puanı 2.62 dir. Bu puanla Türkiye imalat sanayi ithalatı Orta Yüksek Teknoloji grubu içinde yer almaktadır. İthalatın dönem içindeki teknoloji bazındaki gelişmeleri değerlendirildiğinde; 2002 yılında 2.60 olan teknoloji düzey puanının çok fazla değişmediği ve 2015 yılında küçük bir artışla 2.62 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Türkiye imalat sanayi ithalat ve ihracatı teknoloji durumuna göre karşılaştırıldığında ithalatın ihracata göre daha yüksek yoğun teknoloji ürünleri kapsadığı dikkat çekmektedir. Aşağıdaki Tablo 126 da Türkiye ve Erzurum ili imalat sanayi ihracat ve ithalat teknoloji düzey puanı yıllar itibariyle verilmiştir. Tablo 126: İmalat Sanayi İhracat ve İthalatının Teknoloji Düzeyi Puanı (TDP) Türkiye Erzurum İhracat İthalat Teknoloji Açığı İhracat İthalat Teknoloji Açığı 2002 1.90 2.60-0.70 2.28 3.13-0.85 2003 1.94 2.61-0.67 2.25 3.38-1.12 2004 2.02 2.65-0.64 2.03 2.84-0.81 2005 2.02 2.62-0.60 2.11 2.54-0.44 2006 2.07 2.60-0.53 2.00 2.68-0.68 2007 2.09 2.57-0.48 2.04 2.81-0.77 2008 2.09 2.54-0.45 1.96 2.78-0.82 2009 2.06 2.58-0.52 1.48 2.78-1.31 2010 2.06 2.58-0.51 1.96 2.34-0.38 2011 2.06 2.55-0.50 2.16 2.49-0.32 2012 2.05 2.54-0.49 2.05 2.63-0.59 2013 2.04 2.53-0.49 2.03 2.41-0.38 2014 2.03 2.57-0.54 1.94 2.42-0.47 2015 2.04 2.62-0.58 2.07 2.12-0.05 Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle OECD sınıflandırmasına göre hesaplanmıştır. İhracat Teknoloji Düzey Puanı ile ithalat Teknoloji Dizey Puanının farkı alınarak dış ticarete konu olan ürünlerde teknoloji açığı hesaplanmıştır. Tablodan da görüleceği gibi gerek Türkiye gerekse Erzurum daha düşük teknoloji içeren ürünler ihraç ederken daha yüksek teknoloji içeren ürünleri ithal etmektedir. Bu durum dış ticaret açığını arttıran bir sonuca yol açmaktadır. 234
Türkiye imalat sanayi ihracatı Teknoloji Düzey Puanı 2015 yılında 2.04 iken ithalatı ise 2.62 puana sahiptir. Böylece Türkiye imalat sanayi dış ticareti 0.58 puan Teknoloji Açığı vermektedir. Erzurum da ise imalat sanayi ihracat Teknoloji Düzey Puanı 2015 yılında 2.07 ithalat Teknoloji Düzey Puanı 2.12 dir. Erzurum un imalat sanayi dış ticareti 0.05 puan Teknoloji Açığı vermektedir. 2002-2015 döneminde Türkiye genelinde de Erzurum da da teknoloji açığı düşüş eğilimindedir. Türkiye ve Erzurum Teknoloji Düzey Puanı açısından karşılaştırıldığında, Erzurum imalat sanayi ihracatının Türkiye ortalamasına çok yakın olduğu, ithalatının ise Türkiye nin altında bir puana sahip olduğu görülmektedir. Teknoloji açığı bakımından Erzurum Türkiye geneline göre daha iyi durumdadır. Erzurum un teknoloji açığının Türkiye genelinden daha küçük çıkması, il ithalatında ülke geneline göre daha düşük teknolojiye sahip ürünlerin ağırlıklı olmasından kaynaklanmaktadır. Hem Erzurum hem Türkiye daha yüksek teknoloji içeren ürün ithal ederken, göreli olarak daha az teknoloji içeren ürünleri ihraç etmektedir. Aşağıdaki grafikte de görülebileceği gibi ithalat ve ihracat teknoloji düzey puanları arasında gerek Türkiye de gerekse Erzurum da tüm yıllarda ithalat lehine bir durum söz konusudur. İhracat ve ithalat birlikte değerlendirildiğinde, imalat sanayi için teknoloji yoğun mallarda daha az rekabetçi olduğu söylenebilir. Bu bağlamda imalat sanayi için teknoloji açığı veya yüksek teknoloji kullanan sektörlerde üretim açığı olduğunu ifade edebiliriz. Dolayısıyla bu noktada Ar-Ge faaliyetlerinin geliştirilmesi önem arz etmektedir. Grafik 32: İmalat Sanayi İhracat ve İthalatının Teknoloji Düzey Puanına Göre Gelişimi 235
Erzurum da Türkiye gibi daha düşük teknolojili ürün ihraç ederken daha yüksek teknolojiye sahip ürünler ithal edilmektedir. Bu durumun tersine çevrilmesi ilin üretim yapısının değişimini de zorunlu kılmaktadır. İlde tarım ve tarımsal sanayiden yüksek bilgi ve teknolojiye sahip ürünlerin üretimi aşamasına geçilmesi, milli kaynakların katma değer zinciri içerinde kalmasını sağlayacaktır. İldeki yüksek tarımsal potansiyeli katma değeri yüksek ürün haline dönüştürerek pazarlamak il ihracatının teknoloji düzey puanının artmasını sağlayacaktır. Bilindiği üzere hammaddeden mamül ve uç ürüne gittikçe teknoloji yoğun bir üretim yapılmış olacaktır. Hammadde olarak satılan ürünler yerine işlenmiş ve tüketime hazır mamul mal haline getirilip satılan ürünlere doğru bir imalat dönüşümü, katma değerin de Erzurum da kalmasını sağlayacaktır. Özet olarak: Erzurum sahip olduğu kaynaklar ve coğrafi konumu dikkate alındığında, üretim ve ticaret potansiyelini kullanamayan bir ildir. 20 milyon USD civarında olan il ihracatının Türkiye toplam ihracatı içindeki payı önemsiz bir yer tutmaktadır. Erzurum un var olan ihracatı imalat sanayi ihracatında yoğunlaşmıştır. İl ihracatının %95 imalat sanayi, %4 ü de madencilik ve taş ocakçılığı sektörü tarafından gerçekleştirilirken, ithalatının da %65 i imalat sanayi, %32 si, madencilik ve taş ocakçılığı, %4 ü de tarım ve ormancılık sektöründe gerçekleşmektedir. Erzurum dış ticaret açığı vererek net ithalatçı konumunda bulunmaktadır. Nitekim 2015 yılında 20.2 milyon USD ihracata karşılık 37.8 milyon USD ithalat yapılmış ve 17.6 milyon USD dış ticaret açığı vermiştir. Türkiye de ihracatın ithalatı karşılama oranı %69 düzeyinde iken Erzurum da %53 tür. Erzurum da kişi başına düşen ihracat 32 USD olup, 1,827 USD olan Türkiye kişi başına düşen ihracat tutarının çok altındadır. Erzurum ihraç pazarlarında ülke çeşitliliği çok az olup, il ihracatı kırılganlıklara karşı duyarlı, riskli bir yapıya sahiptir. İthalatta da benzer bir durum sözkonusu olup, ülke çeşitliliğinin az, krizlere açık bir yapının olduğu görülmektedir. Ülke bazında yoğunlaşma analizi sonuçlarına göre Erzurum da hem ihracatta hem de ithalatta ülke yoğunlaşması yüksek düzeydedir. Erzurum da ihracatta ve ithalatta daha az sayıda sektöre dayalı bir dış ticaret profili bulunmaktadır. 236
Erzurum ihracatında öne çıkan sektörler 26-Metalik olmayan diğer mineral ürünler (18.1), 24- Kimyasal madde ve ürünler (%17.2), 28-Metal eşya sanayi (%15.6), 15-Gıda ürünleri ve içecek imalatı (%12.8) ve 31-Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazlar (%7.1) sektörleridir. Erzurum ithalatında önemli sektörler; 10-Maden kömürü, linyit ve turb (%32.6), 29-Başka yerde sınıflandırılmamış makine ve teçhizat (%18.3), 26-Metalik olmayan diğer mineral ürünler (15.2), 23-Kok kömürü, petrol ürünleri, nükleer yakıtlar (%12.0), 20-Ağaç ve mantar ürünleri (6.9) sektörleridir. İhracatta 2 li dijitte 2 sektörde, 4 lü dijitte ise 3 sektörde 2002-2015 döneminde uzmanlaşma katsayısı 1 in üzerinde çıkmıştır. Bu sektörler 2 dijitte 26-Metalik olmayan diğer mineral ürünler ile 15-Taşocakılığı ve diğer madencilik, 4 dijitte ise 2694-Çimento, kireç ve alçı, 2422- boya vernik vb. kaplayıcı maddeler ve matbaa mürekkebi, macun ile 2893-çatal, bıçak takımı el aletleri ve hırdavat malzemeleri sektörleridir. Bunların dışında 2012-2015 ortalamalarına göre uzmanlık katsayısı yüksek çıkan ve uzmanlaşmanın olduğu kabul edilebilecek 2 dijitte 8, dört dijitte 34 sktör Erzurum ihracatında önem arz eden sektörlerdir. Erzurum da dış ticarette en yüksek rekabet gücüne sahip sektörler belirlenmiştir. 2 li dijitte 10 sektör, 4 lü dijitte ise 20 sektör dış ticarette rekabet gücüne sahiptir. Erzurum imalat sanayi ihracatı düşük ve orta düşük teknoloji ağırlıklıdır. Yıllar itibarıyla orta yüksek teknolojinin payı azalırken düşük ve orta düşük teknolojili ürünlere doğru bir dönüşümün yaşandığı görülmektedir. Erzurum ithalatında da düşük ve orta düşük teknolojili ürünler ağırlıktadır. 237
4. TÜM SEKTÖRLERİ KAPSAYAN KÜMELENME ANALİZİ Bu çalışmanın Erzurum İmalat Sanayinin Üçlü Digitte Kümelenme Analizi bölümünde imalat sanayi için yapılan kümelenme analizi, bu bölümde 2015 yıl sonu SGK verileri ile iktisadi faaliyet kollarının tamamını kapsayacak şekilde tüm sektörler için yapılmıştır. Üç Yıldız Tekniği kullanılarak yapılan kümelenme analizi daha önceki bölümlerde ayrıntılı olarak anlatıldığından burada sonuçlar üzerinden değerlendirme yapılmış ve analizin kuramsal çerçevesine değinilmemiştir. Üç yıldız tekniği hemen tüm uygulamalarda sektörel istihdamlar (kısıtlı sayıdaki bazı çalışmalarda işyeri sayısı) temel olarak alınmaktadır. Erzurum için yapılan analizde işyeri sayısı ve istihdama göre üç yıldız tekniği uygulanmıştır. Üç yıldız analizinde üç temel kriter seçilmekte ve her sektör (bölge) için bu kriterlerin değerleri hesaplanmaktadır. Bu kriterleri ifade etmek gerekirse; Büyüklük (Size) (e i /E i ): İldeki sektör verisinin, sektörün toplam (Türkiye) verisine oranı, Baskınlık (Dominance) (e i /e n ): İldeki sektör verisinin, il toplam verisine oranı, Uzmanlaşma (Specialization) [(e i /e n ) / (E i /E n )]: Sektörün ildeki payının, sektörün ülkedeki payına oranını göstermektedir. Burada; e i : İldeki i sektörü değerini, E i : i sektörünün Türkiye toplam değerini, e n : İlin toplam değerini, E n : Türkiye toplam değerini, ifade etmektedir. Üç yıldız analizinde, her bir kriter (büyüklük, baskınlık ve uzmanlaşma) için bir eşik değer belirlenmekte ve kriterin hesaplanan değeri bu eşik değerini aşarsa, ilgili sektör bu kriterden bir yıldız almaktadır. İller bazında analiz edilen sektörler eşik değeri aştığı her kriter bazında bir yıldız aldığından, herhangi bir kriterin eşik değerini aşan sektör bir yıldız, herhangi iki kriterin eşik değerini aşan sektör iki yıldız, üç kriterde de eşik değerini aşan sektör üç yıldız almaktadır. Üç yıldız alan sektörün o ilde kümelenme gösterdiği kabul edilmektedir. Erzurum için yapılacak değerlendirmede eşik değerin belirlenmesinde şu yöntem izlenmiştir: 238
- Analiz tüm sektörleri kapsayacağından toplam istihdam rakamları için sektörlerin toplamı dikkate alınmıştır. İl bazında SGK (Sosyal Güvenlik Kurumu) verileri 19 kullanılarak NACE Rev. 2 dörtlü digitte temin edilen veriler üçlü digite göre yeniden düzenlenerek hesaplamalar yapılmıştır. - Erzurum da üçlü digite göre verisi bulunan 212 alt sektör bulunmaktadır. Türkiye verileri il verileri ile eşleştirilmiş ve 212 alt sektör üzerinden değerlendirme yapılmıştır. - Erzurum için eşik değerin belirlenmesinde; o Büyüklük kriteri için, ildeki ilgili sektörün sektör Türkiye toplamı içindeki payı (e i /E i ) kriteri için toplam 81 Düzey 3 bölgesi (il) olduğundan ve her bir ildeki ilgili sektörün ülke geneli içindeki payının beklenen değeri (1/81=0.012346) olacağından, bu değer büyüklük kriteri için eşik değer olarak alınmıştır. o Baskınlık kriteri için (e i /e n ), üçlü digitte değerlendirmeye alınan 212 alt sektör bulunduğundan ve her bir alt sektörün ildeki payının beklenen değeri de (1/212=0,00471698) o Uzmanlık katsayısı için de [(e i /e n ) / (E i /E n )] beklenen değer 1 olacağından (sektörün ildeki payının sektörün ülkedeki payına oranının eşit olması bekleneceğinden), eşik değer olarak 1 alınmıştır. Çalışmada kullanılan üç yıldız analizinde, yalnızca eşik değerlerini aşan sektörlerin dikkate alındığı bir kez daha vurgulanmalıdır. Sektörlerin aldıkları yıldızlara göre üç yıldız alan sektörler için olgun kümeler, iki yıldız alan sektörler için potansiyel kümeler ve tek yıldız alan sektörler için de aday kümeler ifadeleri kullanılmıştır. 4.1. Erzurum İşyeri Sayısına Göre Kümelenme Analizi Sonuçları Erzurum da tüm sektörleri kapsayan 3 lü digitteki 212 sektörlük analizde işyeri sayısı kriterine göre 7 olgun küme; 39 potansiyel küme ve 58 aday küme mevcuttur. 19 Hesaplamalar Türkiye Cumhuriyeti Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı Hizmet Sunumu Genel Müdürlüğünden temin edilen 2015 yılı verileri kullanılarak yapılmıştır. Bu kapsamda, istihdam terimi ilgili işyerlerine kayıtlı ve herhangi bir sosyal güvenlik kurumuna bağlı tüm kişileri ifade etmektedir. 239
Tablo 127: İşyeri Sayısına Göre Aday Küme Özelliği Gösteren Sektörler 052-Linyit madenciliği 559-Diğer konaklama yerleri 071-Demir cevherleri madenciliği 561-Lokantalar ve seyyar yemek hizmeti faaliyetleri 089-Başka yerde sınıflandırılmamış madencilik ve taş ocakçılığı 601-Radyo yayıncılığı 108-Diğer gıda maddelerinin imalatı 611-Kablolu telekomünikasyon faaliyetleri 161-Ağaçların biçilmesi ve planyalanması 639-Diğer bilgi hizmet faaliyetleri 182-Kayıtlı medyanın çoğaltılması 641-Parasal aracı kuruluşların faaliyetleri 235-Çimento, kireç ve alçı imalatı 651-Sigorta 236-Beton, çimento ve alçıdan yapılmış eşyaların imalatı 683-Bir ücret veya sözleşme temeline dayalı olan gayrimenkul faaliyetleri 241-Ana demir ve çelik ürünleri ile ferro alaşımların imalatı 691-Hukuk faaliyetleri 244-Değerli ana metaller ve diğer demir dışı metallerin imalatı 711-Mimarlık ve mühendislik faaliyetleri ve ilgili teknik danışmanlık 263-İletişim ekipmanlarının imalatı 721-Doğal bilimler ve mühendislikle ilgili araştırma ve deneysel geliştirme faaliyetleri 302-Demir yolu lokomotifleri ve vagonlarının imalatı 732-Piyasa ve kamuoyu araştırma faaliyetleri 310-Mobilya imalatı 750-Veterinerlik hizmetleri 321-Mücevherat, bijuteri eşyaları ve ilgili ürünlerin imalatı 772-Kişisel eşyaların ve ev eşyalarının kiralanması ve leasingi 329-Başka yerde sınıflandırılmamış imalatlar 802-Güvenlik sistemleri hizmet faaliyetleri 352-Gaz imalatı; ana şebeke üzerinden gaz yakıtların dağıtımı 821-Büro yönetimi ve destek faaliyetleri 360-Suyun toplanması, arıtılması ve dağıtılması 822-Çağrı merkezlerinin faaliyetleri 383-Materyallerin geri kazanımı 841-Ülke yönetimi ve toplumun ekonomik ve sosyal politikalarının yönetimi 412-İkamet amaçlı olan veya ikamet amaçlı olmayan binaların inşaatı 842-Bir bütün olarak topluma hizmetlerin sağlanması 432-Elektrik tesisatı, sıhhi tesisat ve diğer inşaat tesisatı faaliyetleri 854-Ortaöğretim sonrası yükseköğretim derecesinde olmayan eğitim ve yükseköğretim 433-Binanın tamamlanması ve bitirilmesi 855-Diğer eğitim 439-Diğer özel inşaat faaliyetleri 861-Hastane hizmetleri 452-Motorlu kara taşıtlarının bakım ve onarımı 869-İnsan sağlığı ile ilgili diğer hizmetler 464-Ev eşyalarının toptan ticareti 889-Barınacak yer sağlanmaksızın verilen diğer sosyal hizmetler 467-Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalardaki diğer toptan ticaret 910-Kütüphaneler, arşivler, müzeler ve diğer kültürel faaliyetler 472-Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalarda gıda, içecek ve tütün perakende ticareti 932-Eğlence ve dinlence faaliyetleri 477-Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalarda diğer malların perakende ticareti 951-Bilgisayarların ve iletişim araç ve gereçlerinin onarımı 522-Taşımacılık için destekleyici faaliyetler 960-Diğer hizmet faaliyetleri 553-Kamp alanları, motorlu karavan ve karavan tipi treyler (römork) park hizmetleri 990-Uluslararası örgütler ve temsilciliklerinin faaliyetleri 240
Tablo 128: İşyeri Sayısına Göre Potansiyel Küme ve Olgun Küme Özelliği Gösteren Sektörler İşyeri Sayısına Göre Potansiyel Küme Özelliği Gösteren Sektörler 494-Kara yolu ile yük taşımacılığı ve taşımacılık hizmetleri 021-Orman yetiştirme (Silvikültür) ve diğer ormancılık faaliyetleri 495-Boru hattı taşımacılığı 072-Demir dışı metal cevherleri madenciliği 531-Evrensel hizmet yükümlülüğü altında postacılık faaliyetleri 099-Madencilik ve taş ocakçılığını destekleyici diğer faaliyetler 551-Oteller ve benzeri konaklama yerleri 101-Etin işlenmesi ve saklanması ile et ürünlerinin imalatı 562-Dışarıya yemek hizmeti sunan işletmelerin (catering) faaliyetleri ve diğer yiyecek hizmetleri faaliyetleri 102-Balık, kabuklu deniz hayvanları ve yumuşakçaların işlenmesi ve saklanması 563-İçecek sunum hizmetleri 105-Süt ürünleri imalatı 582-Yazılım programlarının yayımlanması 107-Fırın ve unlu mamuller imalatı 613-Uydu üzerinden telekomünikasyon faaliyetleri 243-Çeliğin ilk işlenmesinde elde edilen diğer ürünlerin imalatı 631-Veri işleme, barındırma ve ilgili faaliyetler; web portalları 251-Metal yapı malzemeleri imalatı 799-Diğer rezervasyon hizmetleri ve ilgili faaliyetler 272-Akümülatör ve pil imalatı 801-Özel güvenlik faaliyetleri 331-Fabrikasyon metal ürünlerin, makinelerin ve ekipmanların onarımı 812-Temizlik faaliyetleri 382-Atıkların ıslahı ve bertarafı 856-Eğitimi destekleyici faaliyetler 422-Hizmet projelerinin inşaatı 872-Zihinsel engellilik, ruh sağlığı ve madde bağımlılığına yönelik yatılı bakım faaliyetleri 453-Motorlu kara taşıtlarının parça ve aksesuarlarının ticareti 942-Sendika faaliyetleri 461-Bir ücret veya sözleşmeye dayalı olarak yapılan toptan ticaret 952-Kişisel eşyalar ile ev eşyalarının onarımı 463-Gıda, içecek ve tütün toptan ticareti İşyeri Sayısına Göre Olgun Küme Özelliği Gösteren Sektörler 471-Belirli bir mala tahsis edilmemiş mağazalardaki perakende ticaret 351-Elektrik enerjisinin üretimi, iletimi ve dağıtımı 473-Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalarda otomotiv yakıtının perakende ticareti 353-Buhar ve iklimlendirme temini 474-Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalarda bilgi ve iletişim teknolojisi (ICT) teçhizatının perakende ticareti 421-Kara ve demir yollarının inşaatı 475-Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalarda diğer ev eşyalarının perakende ticareti 429-Bina dışı diğer yapılara ait projelerin inşaatı 491-Demir yolu ile şehirler arası yolcu taşımacılığı 702-İdari danışmanlık faaliyetleri 492-Demir yolu ile yük taşımacılığı 813-Çevre düzenlemesi ve bakımı faaliyetleri 493-Kara taşımacılığı ile yapılan diğer yolcu taşımacılığı 853-Ortaöğretim 241
4.2. ERZURUM İLİNDE İSTİHDAM SAYISINA GÖRE KÜMELENME ANALİZİ SONUÇLARI Erzurum da tüm sektörleri kapsayan 3 lü digitteki 212 sektörlük analizde istihdam kriterine göre 8 olgun küme; 37 potansiyel küme ve 35 aday küme mevcuttur. 052-Linyit madenciliği Tablo 129: İstihdama Göre Göre Aday Küme Özelliği Gösteren Sektörler 072-Demir dışı metal cevherleri madenciliği 101-Etin işlenmesi ve saklanması ile et ürünlerinin imalatı 106-Öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatı 109-Hazır hayvan yemleri imalatı 110-İçeceklerin imalatı 141-Kürk hariç, giyim eşyası imalatı 256-Metallerin işlenmesi ve kaplanması; makinede işleme 302-Demir yolu lokomotifleri ve vagonlarının imalatı 321-Mücevherat, bijuteri eşyaları ve ilgili ürünlerin imalatı 331-Fabrikasyon metal ürünlerin, makinelerin ve ekipmanların onarımı 360-Suyun toplanması, arıtılması ve dağıtılması 412-İkamet amaçlı olan veya ikamet amaçlı olmayan binaların inşaatı 464-Ev eşyalarının toptan ticareti 472-Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalarda gıda, içecek ve tütün perakende ticareti 477-Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalarda diğer malların perakende ticareti 491-Demir yolu ile şehirler arası yolcu taşımacılığı 494-Kara yolu ile yük taşımacılığı ve taşımacılık hizmetleri 522-Taşımacılık için destekleyici faaliyetler 531-Evrensel hizmet yükümlülüğü altında postacılık faaliyetleri 551-Oteller ve benzeri konaklama yerleri 553-Kamp alanları, motorlu karavan ve karavan tipi treyler (römork) park hizmetleri 559-Diğer konaklama yerleri 561-Lokantalar ve seyyar yemek hizmeti faaliyetleri 562-Dışarıya yemek hizmeti sunan işletmelerin (catering) faaliyetleri ve diğer yiyecek hizmetleri faaliyetleri 651-Sigorta 712-Teknik test ve analiz faaliyetleri 821-Büro yönetimi ve destek faaliyetleri 855-Diğer eğitim 856-Eğitimi destekleyici faaliyetler 861-Hastane hizmetleri 931-Spor faaliyetleri 942-Sendika faaliyetleri 951-Bilgisayarların ve iletişim araç ve gereçlerinin onarımı 990-Uluslararası örgütler ve temsilciliklerinin faaliyetleri 242
Potansiyel Küme Tablo 130: İstihdama Göre Göre Potansiyel Küme ve Olgun Küme Özelliği Gösteren Sektörler 012-Çok yıllık (uzun ömürlü) bitkisel ürünlerin yetiştirilmesi 521-Depolama ve ambarlama 022-Endüstriyel ve yakacak odun üretimi 641-Parasal aracı kuruluşların faaliyetleri 107-Fırın ve unlu mamuller imalatı 702-İdari danışmanlık faaliyetleri 235-Çimento, kireç ve alçı imalatı 711-Mimarlık ve mühendislik faaliyetleri ve ilgili teknik danışmanlık 236-Beton, çimento ve alçıdan yapılmış eşyaların imalatı 721-Doğal bilimler ve mühendislikle ilgili araştırma ve deneysel geliştirme faaliyetleri 381-Atıkların toplanması 801-Özel güvenlik faaliyetleri 382-Atıkların ıslahı ve bertarafı 842-Bir bütün olarak topluma hizmetlerin sağlanması 421-Kara ve demir yollarının inşaatı 852-İlköğretim 422-Hizmet projelerinin inşaatı 853-Ortaöğretim 429-Bina dışı diğer yapılara ait projelerin inşaatı 869-İnsan sağlığı ile ilgili diğer hizmetler 432-Elektrik tesisatı, sıhhi tesisat ve diğer inşaat tesisatı faaliyetleri 872-Zihinsel engellilik, ruh sağlığı ve madde bağımlılığına yönelik yatılı bakım faaliyetleri 433-Binanın tamamlanması ve bitirilmesi 889-Barınacak yer sağlanmaksızın verilen diğer sosyal hizmetler 452-Motorlu kara taşıtlarının bakım ve onarımı 932-Eğlence ve dinlence faaliyetleri 453-Motorlu kara taşıtlarının parça ve aksesuarlarının ticareti 952-Kişisel eşyalar ile ev eşyalarının onarımı 461-Bir ücret veya sözleşmeye dayalı olarak yapılan toptan ticaret Olgun Küme 463-Gıda, içecek ve tütün toptan ticareti 021-Orman yetiştirme (Silvikültür) ve diğer ormancılık faaliyetleri 471-Belirli bir mala tahsis edilmemiş mağazalardaki perakende ticaret 351-Elektrik enerjisinin üretimi, iletimi ve dağıtımı 473-Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalarda otomotiv yakıtının perakende ticareti 353-Buhar ve iklimlendirme temini 474-Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalarda bilgi ve iletişim teknolojisi (ICT) teçhizatının 631-Veri işleme, barındırma ve ilgili faaliyetler; web portalları perakende ticareti 475-Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalarda diğer ev eşyalarının perakende ticareti 812-Temizlik faaliyetleri 492-Demir yolu ile yük taşımacılığı 813-Çevre düzenlemesi ve bakımı faaliyetleri 493-Kara taşımacılığı ile yapılan diğer yolcu taşımacılığı 822-Çağrı merkezlerinin faaliyetleri 495-Boru hattı taşımacılığı 949-Diğer üyelik organizasyonlarının faaliyetleri 243
5. YERALTI KAYNAKLARI VE DOĞAL KAYNAK POTANSİYELİ 5.1. Madenler ve Jeotermal Kaynaklar 20 Metalik madenler bakımından ildeki en önemli metalik madenler bakır, molibden, krom ve civa cevherleşmeleridir. İldeki önemli bakır-molibden cevherleşmesi İspir ilçesinde % 0.31 Cu ve % 0.022 Mo tenöre ve 73.600.000 ton muhtemel rezerve sahip Ulutaş (Vank) Cu-Mo cevherleşmedir. Narman ilçesinde bulunan civa yatağı geçmiş yıllarda bir süre işletilmiştir. Aşkale ilçesi ile Palandöken silsilesi krom bakımından önemli potansiyele sahiptir. Buradaki toplam krom rezervi 300.000 tonun üzerindedir. Bu rezervin 200-250 bin tonu işletilmiştir. Endüstriyel hammaddeler bakımından Erzurum ili özellikle jips, perlit, tuğla-kiremit ve mermer açısından önem arz etmektedir. Ilıca, Aşkale ve Pasinler ilçeleri tuğla-kiremit ve perlit bakımından önemli potansiyellere sahiptir. Bu ilçelerde iyi kalitede toplam 15 milyon ton jeolojik tuğla-kiremit rezervi bulunmaktadır. Pasinler ilçesi ise özellikle perlit bakımında zengin rezerve sahiptir. İlçede genleşme oranı 4.5 ile 12 arasında değişen yaklaşık 117 milyon ton görünür+muhtemel perlit rezervi bulunmaktadır. Jips yatakları ise genellikle Oltu, Aşkale, Narman ve Tortum ilçelerinde yoğunlaşmıştır. Buralardaki toplam rezerv 20 milyon ton civarındadır. İspir ilçesinde mermer olarak değerlendirilebilecek potansiyele sahip volkanik ve magmatik kayaçların varlığı bilinmektedir. Karayazı ilçesindeki Şakirköy sahasında ise kaplama ve döşeme taşı olarak kullanılabilecek nitelikte 4.531.800 ton görünür mermer rezervi bulunmaktadır. Bunların dışında Oltu ilçesindeki üst Kretase yaşlı birimlerde siyah renkli, parlak, organik kökenli ve süs eşyası olarak kullanılan, adını da Oltu ilçesinden alan Oltu Taşı ilin bir diğer doğal zenginlik kaynağı olarak göze çarpmaktadır. Oltu ilçesinin kuzey yarısını hemen hemen tümüyle kaplayan Siyamür Dağı eteklerinden (Sülünkaya, Güllüce, Dutlu, Güzelsu ve Alataşlar köyleri) Oltu Taşı çıkarılmaktadır. Oltu Taşı nın asıl adı kehribardır (Erzurum Kehribarı). Doğada 1 cm den 7 cm ye kadar kalınlıkta ince damarlar halinde bulunan bu taş, oldukça zor koşullarda ve az miktarda ele 20 Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü 244
geçmektedir. Tespih, ağızlık, ziynet eşyası yapımında kullanılmakta olup, Erzurum a özgü simgesel nitelik taşımaktadır. Oltu Taşı ile ilgili ilçede gelişmiş bir sektör bulunmaktadır. MTA Genel Müdürlüğü tarafından geçmiş yıllarda Oltu-Olur, Pasinler-Tekman ve Tortum- Narman yörelerinde gerçekleştirilen çalışmalar sonucunda bakır ve altın açısından önemli olan İnanmış, Ayyıldız, Dutlu ve Mahmutçavuş sahaları ortaya çıkarılmış ve ruhsatlandırılmıştır. Bu sahalarda yapılan sondajlı ve yarmalı arama çalışmalarında bakır ve altın açısından önemli zonlar ve değerler elde edilmiştir. Sözü edilen endüstriyel ve metalik madenler dışında, Erzurum ilinin büyük bir bölümünde yüzeyleyen Oligo-Miyosen yaşlı çökel birimler içerisinde linyit yatak ve zuhurları ortaya çıkartılmıştır. Bunlardan en önemlileri Horasan-Aliçeyrek, Oltu-Sütkans, ispir-karahan, Oltu-Balkaya, Aşkale-Kükürtlü, Pasinler- Pekecik ve Hınıs-Zırnak yataklarıdır. Erzurum ili maden haritası aşağıda verilmiştir. Harita 3: Erzurum İli Maden Haritası Kaynak: http://www.mta.gov.tr/v3.0/bilgi-merkezi/il-maden-potansiyelleri Ayrıca ilde çok sayıda jeotermal alan da bulunmakta olup, Uzunahmet, Pasinler, Pasinler- Asboğa, Köprüköy, Ilıca, Horasan-Çermik bunlardan bazılarıdır. Uzunahmet jeotermal sahasında 35⁰ C sıcaklığa ve 3 l/s debiye sahip bir kaynak mevcuttur. Sudan herhangi bir 245
şekilde yararlanılmamaktadır. Pasinler sahasından elde edilen akışkan, otel, hamam ve kaplıca tesislerinde kullanılmaktadır. Pasinler jeotermal alanındaki akışkanın yoğun demir oksit içermesinin nedeni, kontak halinde bulunduğu ve temas ettiği volkanik tüf bileşenleridir. Bu durumda sıcak suyu kullanmadan önce kısa bir süre dinlendirerek, tabana çöktürme şeklinde demir oksitten kurtulmak mümkün olabilir. Pasinler-Asboğa Sahasında 32ºC sıcaklığa ve 1lt/sn debiye sahip Asboğa kaynağı bulunmaktadır. Bir havuzda toplanan sudan çamaşır yıkama ve banyo amaçlı yararlanılmaktadır. Köprüköy jeotermal alanında Kızılçermik ve Deliçermik bölgesinde kaynaklar bulunmakatadır. Kızılçermik alanında 4 adet kaynak bulunmaktadır. Bunların sıcaklıkları 25 30ºC, toplam debileri ise 4 lt/sn olup, kaynaklar kullanılmamaktadır. Deliçermik kaynağının sıcaklığı 26ºC, toplam debisi 3 lt/sn dir. Kaynak Pliyosen killerinin içinden yüzeylendiğinden çamur banyosu amacıyla kullanılmaktadır. Ilıca jeotermal alanında Kaplıca Kaynağı 39ºC sıcaklığa ve 4 l/s debiye, İstasyon Kaynağı, 33ºC sıcaklığa ve 1 lt/sn debiye, Kazutlar kaynağı ise 27ºC sıcaklığa ve 1 lt/sn debiye sahiptir. Sulardan kaplıca amaçlı yararlanılmaktadır. Horasan-Çermik jeotermal alanında Çermik kaynağı 45ºC sıcaklığa ve 3 5 lt/sn toplam debiye sahiptir. Su ilkel tesislerde kaplıca amaçlı kullanılmaktadır. İlde bulunan önemli madenler, rezerv 21 durumları ile jeotermal kaynaklara ilişkin bilgiler Tablo 131, 132, 133 de verilmiştir. 21 Görünür Rezerv: Üç boyutu ile belirlenmiş olan ve bu boyutlar içerisinde devamlılığı konusunda en az risk taşıyan cevher kütlesini gösterir. Muhtemel Rezerv: İki boyutuyla belirlenmiş olan ve devamlılığı konusunda daha büyük risk taşıyan cevher kütlesini belirtir. Mümkün Rezerv: Boyutları hiçbir şekilde belirlenmemiş olan ve varlığı ancak ümit edilen cevher kütlesini belirtir. Kaynak: Rezerv+Potansiyel+Bilinmeyen kaynaklar (jeolojik rezerv). Gerek ekonomik rezervleştirilebilirlik açısından, gerek varlığının belirliliği açısından hiçbir şekilde sınırlandırılmamış cevher kütlesini belirtir. 246
Tablo 131: Erzurum İli Maden Varlığının Dağılımı Ve Niteliği Maden Cinsi Bulunduğu Yer Tenör Ve Kalite Rezerv BAKIR-KURŞUN-ÇİNKO (Cu-Pb-Zn) İspir-Ulutaş (Vank) Kalkopirit-Pirit- Molibden Sahası Tenör : % 0.31 Cu, % 0.022 Mo Rezerv : 73.600.000 ton mümkün rezerv. CİVA (Hg) Narman (Soğurmak Köyü) Sahası Tenör :Bilinmiyor. Rezerv :Geçmiş yıllarda bir süre işletilmiş olan yatakta cıva dışında nikel, şelit, volframmineralleşmesi de vardır. DİYATOMİT (Dia) Tortum-Taşbaşı Sahası Tenör : Orta-iyi kalite Rezerv : 50.000.000 ton muhtemel, 64.500.000 ton mümkün rezerv. Tenör : % 98 CaSO4.2H2O Rezerv : 20.000.000 ton muhtemel rezerv. JİPS (Jips) Aşkale (Bayburt Yolu), Oltu (Sabatuk Köyü), Narman (Beyler Köyü), Tortum (Karapınar) KROM (Cr) Aşkale-Canviran, Dencik, Pırnakapan, Saptıran vetaşlıyayla Sahaları ve Palandöken-Toptepe Tenör : %20-52 Cr2O3 Rezerv : 300.000 ton görünür+muhtemel rezerv. MANGANEZ (Mn) Oltu-Inciköy Sahası Tenör : % 51.6 Mn Rezerv : 31.000 ton muhtemel rezerv. MANYEZİT (Mag) Aşkale Bölgesi Tenör : % 45-46 MgO Rezerv : 1.250 ton görünür, 389.000 ton muhtemel rezerv. MERMER (Mr) Karayazı-Şakirköy Sahası Kalite : Kaplama ve Döşeme için uygun nitelikli Rezerv : 4.531.800 ton görünür rezerv. MERMER (Mr) İspir Sahası Volkanik ve magmatik kayaçların varlığı bilinmektedir. Mermer yatırımcıları için potansiyel alan teşkil edebilir. PERLiT (Per) Pasinler-Tımarköy, Maşatlık, Yeniköy, Tuztaşı ve Kotandüzü Perlit Sahaları Tenör : Genleşme oranı 4.5-12 (orta-iyi kalite) Rezerv : Sahalarda toplam 116.552.147 ton görünür+muhtemel rezerv vardır. PERLiT (Per) Pasinler-Yukarı Kalbulaşlar Köyü Sahası Tenör :Orta-iyi kalite Rezerv : 91.034.000 ton mümkün+muhtemel rezerv. ŞELİT (W) Narman-Soğurma Köyü Zuhurları Tenör :Şelit, zinober ve nikel Rezerv :Zuhur olduğundan rezerve yönelik çalışma yoktur. TUĞLA-KiREMiT (TğKi) Ilıca, Aşkale ve Pasinler Sahaları Kalite : İyi Rezerv : 15.000.000 ton jeolojik rezerv. Kaynak: http://www.mta.gov.tr/v3.0/bilgi-merkezi/il-maden-potansiyelleri 247
Tablo 132: Erzurum İli Linyit Varlığının Dağılımı Ve Niteliği Linyit Rezerv (1000 ton) Analiz Sonuçları Eş Değeri (1000 Ton) Saha Adı Görünür Muhtemel Mümkün Toplam Kaynak Genel Toplam Su % Kül % S % AID KCal/kg Petrol Taş Kömürü Kullanım Yeri Kullanım Şekli Aliçeyrek 59.000 59.000 59.000 34,53 34,12 1.484 8.756 12.508 Teshin Açık-Kapalı Aşkale Kükürtlü 753 2.499 3.252 3.252 5,66 36,44 3,74 4.500 1.463 2.091 Teshin Kapalı Oltu Balkaya 1.277 2.094 3.371 3.371 11,76 40,89 2.500 843 1.204 Teshin Kapalı Hınıs Zımak 33.000 33.000 28,59 30,39 1,6 2.304 7.603 10.862 Teshin Kapalı İspir Karahan 4.238 26,35 30,2 2.479 1.677 2.395 Teshin Kapalı Oltu Sütkans 1.086 722 2.620 4.428 4.428 8 44 1,1 3.100 1.373 1.961 Teshin Sanayi Kapalı Pekecik 4.145 4.145 4.145 29,54 51,32 0,5 971 Toplam 66.354 9.460 2.620 74.196 33.000 107.196 21.715 31.021 Kaynak: http://www.mta.gov.tr/v3.0/bilgi-merkezi/il-maden-potansiyelleri JEOTERMAL ALAN ADI SICAK SU DOĞAL ÇIKIŞ ADI Sıcaklık (ºC) Tablo 133: Erzurum Jeotermal Kaynakların Dağılımı Ve Niteliği DOĞAL ÇIKIŞ SONDAJ Debi (lt/sn.) Potansiyel (MWt) Sıcaklık (ºC) Debi (lt/sn.) Potansiyel (MWt) KULLANIM ALANI KURULU TESİS Pasinler Pasinler 26-40 32 38-43 390 10,5 Kaplıcada, kaplıca tesisi ve Pasinler ilçesinin kısmen ısıtılmasında Ilıca Ilıca 27-39 6 39 51 0,67 Kaplıcada, kaplıca tesisi ve Pasinler ilçesinin kısmen ısıtılmasında Tekman Yiğitler 33-56 14 1,23 Kaplıcada ve kaplıca tesisi ısıtılmasında Tekman Gökoğlan 33 0,5 Horasan Meman 45,5 3 Horasan Hamzan 57 Horasan Çermik 45 5 Uzunahmet 35 3 Köprüköy Kızılçermik-Deliçermik 26-31 7 Dumlu Akdağ 28-33 8 Çat Hölenk 32 4 Olur 37 2 Not: Sondajlardaki potansiyel değerleri, kuyuların ilk üretim debilerinin toplamına göre hesaplanmıştır. Kaplıca, Otel Kaplıca, Otel 248
5.2.Erzurum da Doğal Kaynaklara Dayalı Enerji Üretim Potansiyeli Dünya elektrik üretiminin yaklaşık %67 si fosil yakıtlardan elde edilirken, Türkiye deki elektrik üretiminin %73 ü fosil kaynaklara dayalı termik santrallerden, %3.1 i yenilenebilir kaynaklardan (dünyada bu oran %3.7), geri kalan kısmı ise hidroelektrik santrallerinden elde edilmektedir. Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz Güvenliği Strateji Belgesi ne göre, 2023 e kadar elektrik üretiminde doğalgazın payının %30 a çıkarılması, hidrolik dahil yenilenebilir enerji kaynaklarının payının %30 un üzerine ve rüzgâr enerjisi kurulu gücünün 20 bin MW ye çıkarılması hedeflenmektedir. Nükleer enerji santrallerinin elektrik enerjisi üretimindeki payının 2020 yılına kadar en az %5 seviyesine ulaşması, güneş enerjisi kullanımının yaygınlaştırılması ve ülke potansiyelinin azami ölçüde değerlendirilmesi amaçlanmaktadır. Erzurum ili fosil, hidrolik ve yenilenebilir kaynaklara dayalı enerji üretim potansiyeli açısından zengindir. Türkiye deki önemli petrol boru hatlarının kesişme noktası olması ile Bölge, bir enerji koridoru haline gelmiştir. Bakü-Tiflis-Erzurum Doğal Gaz Boru Hattı, İran-Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı, Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesi (TANAP) gibi transit hatlar Erzurum dan geçmektedir. Bakü-Tiflis-Erzurum Doğal Gaz Boru Hattı Azerbaycan ın Hazar Denizi nde bulunan Şah Deniz sahasından üretilen gazı Türkiye ye taşıyan, 690 km uzunluğundaki ve maksimum 20 Milyar m³ kapasiteli bir boru hattıdır. Boru hattı, 2005-2007 yılları arasında inşa edilmiş olup, 2007 yılının Temmuz ayının ortasından beri faaliyettedir. İran-Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı ile başta İran olmak üzere doğudaki kaynaklardan alınacak doğal gazın Türkiye ye taşınması amaçlanmıştır. 9,6 milyar m³ doğal gaz taşıma kapasiteli 1,491 km uzunluğunda olan bu hat 2001 yılında faaliyete geçmiştir. TANAP (Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesi) ile yıllık maksimum 32 milyar metreküp kapasiteye sahip, Gürcistan sınırından Yunanistan ve/veya Bulgaristan sınırına uzanacak yaklaşık 1,850 km uzunluğunda bir boru hattının inşası planlanmaktadır. TANAP ile 2018 yılında Eskişehir ve Trakya da belirlenen çıkış noktaları üzerinden Türkiye ye ve 2020 yılında ise Avrupa ya gaz arzının sağlanması hedeflenmektedir. 5.2.1.Erzurum da Güneş Potansiyeli Güneş enerjisi, güneşin çekirdeğinde yer alan füzyon süreci ile (hidrojen gazının helyuma dönüşmesi) açığa çıkan ışıma enerjisidir. Dünya atmosferinin dışında güneş enerjisinin 249
şiddeti, yaklaşık olarak 1370 W/m² değerindedir, ancak yeryüzüne ulaşan miktarı atmosferden dolayı 0-1100 W/m2 arasında değişim gösterir. Bu enerjinin dünyaya gelen küçük bir bölümü dahi, insanlığın mevcut enerji tüketiminden kat kat fazladır. Güneş enerjisinden yararlanma konusundaki çalışmalar özellikle 1970'lerden sonra hız kazanmış, güneş enerjisi sistemleri teknolojik olarak ilerleme ve maliyet bakımından düşme göstermiş, çevresel olarak temiz bir enerji kaynağı olarak kendini kabul ettirmiştir. Türkiye doğalgaz, petrol gibi fosil yakıt kaynak potansiyeli açısından oldukça sınırlı bir kapasiteye sahiptir. Petrol ve doğalgazın ithalat oranı %90 ların üzerinde olup, Türkiye elektrik üretiminin yarısından fazlasını ithal kaynaklardan sağlamaktadır. Enerji ve enerji hammaddesindeki bu yüksek oranda dışa bağımlılık hem ekonomik hem ulusal güvenlik açısından büyük bir zafiyet oluşturmaktadır. Yenilenebilir enerji kaynakları bakımından zengin olan ülkemizde, bu kaynaklara dayalı elektrik üretimi yatırımlarının cazip hale getirilmesi son derece önemlidir. T.C. Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı tarafından hazırlanan, Türkiye'nin Güneş Enerjisi Potansiyeli Atlasına (GEPA) göre, yıllık toplam güneşlenme süresi 2.737 saat (günlük toplam 7,5 saat), yıllık toplam gelen güneş enerjisi 1.527 kwh/m².yıl (günlük toplam 4,2 kwh/m²) olduğu tespit edilmiştir. Harita 4: Türkiye Güneş Enerjisi Potansiyeli Türkiye de güneş enerjisinden elektrik üretim tesisi (güneş tarlası) yatırımlarının cazip hale getirilmesi için yasal düzenlemelerin yapılması, yerel ölçekte gerçekleştirilecek bazı girişimler, yatırımlar için gerekli altyapının hazırlanması ve dolayısıyla bu yatırımların daha cazip hale getirilmesi bakımından son derece önemlidir. 250
Güneş enerjisi, sınırsız bir enerji kaynağıdır. Güneş enerjisinden elektrik ve ısı elde edilmesi, dünya genelinde önemi giderek artan bir konu haline gelmiştir. Türkiye de güneş enerjisini tanıma ve bu kaynaktan yararlanma bakımından dünyanın önde gelen ülkelerinden birisidir. Türkiye güneşten termal enerji kurulu gücü olarak Çin den sonra ikinci sırada yer almaktadır. Ayrıca Türkiye, güneş kuşağında olması ve halkın güneş enerjisi kullanma eğilimi gibi coğrafi, ekonomik ve kültürel nedenlerden dolayı yenilenebilir enerji kaynaklarından biri olan güneş bakımından birçok ülkeye kıyasla oldukça avantajlı durumdadır. Kurulum sahası olarak seçilecek bölgede gündüz gökyüzü ne kadar açıksa, atmosfer ne kadar az yoğun ise sahaya o kadar daha fazla direkt güneş ışını ulaşabilmektedir. Sahaya gelen en değerli güneş ışınları ise direkt gelen yüksek frekanslı (yüksek enerjili) ışınlardır. Dolayısıyla gökyüzü açıklığı yüksek olan bölgelerde, atmosfer kalınlığının yüksek irtifalarda azaldığı dikkate alınarak, seçilecek sahanın yüksek rakımlı bir bölgede olması tercih edilmelidir. Genellikle bulutlu, nemli, kirli veya tozlu, kısaca ışınların sahaya gelişini engelleyen ve/veya saçılımına yol açan atmosfer özellikleri olan bölgeler tercih edilmemelidir. Güneş enerjisi tesislerinin verimliliğini etkileyen diğer bir özellik yüzeye yakın mesafedeki hava sıcaklığıdır. Özellikle fotovoltaik panellere gelen radyasyonun büyük bir kısmı, panel yüzeyinde ısı enerjisine dönüşmektedir. Panel yüzeyleri ısındıkça, panelden elde edilen elektrik enerjisi oranı azalmaktadır. Bu sebeple hava sıcaklığının, panel sıcaklığını arttırıcı veya soğutucu etkisi olacağı düşünülürse, yerden birkaç metre yükseklikte yüzey sıcaklığının düşük olduğu sahalar tercih edilmelidir. Sonuç olarak sahanın bulunduğu bölgede açık gökyüzü, düşük hava sıcaklığı, makul şiddette rüzgâr, temiz zemin ve ortam özellikleri tercih edilir. Güneş enerjisi yatırımcıları açısından bölge seçimine etki eden diğer bir önemli faktör, devletin seçim yapılacak bölgeye ilişkin olarak sağladığı avantajlardır. Bu avantajlar, altyapı, üst yapı desteği, vergi ve harç benzeri muafiyetler, kredi imkânları, bedelsiz arsa tahsisleri ve enerji desteği gibi farklı konuları kapsayabilmektedir. Güneş enerjisi santrallerinin geniş yatırım arazilerine ihtiyaç duyması ile birlikte, gerektiğinde bu yatırımların genişleyebilmesi için, bu arazilerin bulundukları bölgeler, yerleşim yerlerinden uzak olmalıdır. Tüm bunlar değerlendirildiğinde Erzurum un global güneş radyasyon dağılımları ve güneşlenme süreleri, yüksek rakım, yerleşim birimlerinden ve kirlilikten uzak, açık bir gökyüzü geniş ve düz arazilerin varlığı vb. nedenler ilde güneş enerjisi yatırımları için elverişli 251
bir ortam olduğunu göstermektedir. İlin özellikle güneyinde yer alan Çat, Tekman, Karayazı ve Hınıs ilçelerinin global radyasyon değerleri (KWh/m 2 ) yıl boyu Erzurum il ortalaması ve Türkiye değerlerinin üzerinde yer almaktadır. Söz konusu ilçeler güneşlenme süreleri açısından Türkiye ortalamalarının biraz altında kalmaktadır. Ancak yöre ziyareti esnasında gerek Atatürk Üniversitesi bünyesinde kurulan GES, gerekse özel girişimci tarafından kurulan düşük kapasiteli GES lerde verimliliğin yüksek düzeylerde olduğu ifade edilmiştir. Erzurum ili güneş potansiyeli haritası aşağıda görülebilir. Harita 5: Erzurum İli Güneş Enerjisi Potansiyeli Kaynak: http://www.eie.gov.tr/ Haritadan görülebileceği gibi Erzurum un güney ilçelerinde global radyasyan değerleri daha yüksek, kuzey ilçelerinde ise daha düşüktür. Erzurum da belirlenecek arazilerin endüstri bölgesi ilan edilmesi durumunda, yatırım sürecinin önemli bir aşaması olan yerel otoriteler ile mutabakatın sağlanması aşaması, yatırımcı için bir engel olmaktan çıkarılmış olacaktır. Diğer taraftan, Endüstri Bölgeleri mevzuatı gereğince, bu bölgelerde yapılacak yatırımlara ilişkin başvuru ve izin süreci en geç 2.5 ayda tamamlanmak durumundadır. Bu durum, ÇED raporu ve diğer izinlerin alınması sürecini hızlandıracaktır. Dolayısıyla, yatırımcı açısından ortaya çıkabilecek ve yatırım sürecinde gecikmelere ve kayıplara neden olabilecek birçok teknik ve ekonomik riskin ortadan kaldırılmasına olanak sağlayacaktır. 252
Erzurum un güneyinde kalan ve oldukça geniş arazilere sahip Hınıs, Tekman, Çat ve Karayazı ilçeleri, gerek güneşlenme değerleri, gerekse arazi stoğu açısından yüksek potansiyele sahiptir. Tablo 134: Türkiye Ve Erzurum Global Radyasyon Değerleri ile Güneşlenme Süreleri Global Radyasyon Değerleri KWh/m 2 /Gün KWH/m 2 Ort. Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Türkiye 4.18 1.79 2.50 3.87 4.93 6.14 6.57 6.50 5.81 4.81 3.46 2.14 1.59 1,524.2 Erzurum 3.82 1.54 2.28 3.43 4.64 5.77 6.20 5.97 5.43 4.37 3.03 1.83 1.32 1,393.4 Çat 4.36 1.81 2.74 3.97 5.13 6.52 6.85 6.87 6.04 5.07 3.56 2.18 1.56 1,590.8 Tekman 4.37 1.80 2.77 3.97 5.14 6.54 6.86 6.90 6.04 5.11 3.59 2.19 1.58 1,596.6 Karayazı 4.34 1.77 2.74 3.90 5.10 6.47 6.80 6.84 6.02 5.09 3.60 2.18 1.56 1,583.8 Hınıs 4.44 1.81 2.67 3.98 5.13 6.49 6.85 6.82 6.02 5.10 3.63 3.20 1.61 1,621.5 Ort. Güneşlenme Süreleri (Saat/Gün) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıl Saat/Yıl Türkiye 7.50 4.11 5.22 6.27 7.46 9.10 10.81 11.31 10.70 9.23 6.87 5.15 3.75 2,736.9 Erzurum 6.86 3.85 4.71 5.82 6.95 8.25 9.86 10.30 9.91 8.50 6.24 4.57 3.31 2,502.4 Çat 7.15 3.89 4.80 5.91 7.03 8.68 10.42 10.98 10.45 9.11 6.54 4.69 3.34 2,611.0 Tekman 7.21 3.96 4.83 5.88 7.13 8.73 10.48 11.11 10.56 9.14 6.60 4.72 3.39 2,632.0 Karayazı 7.13 3.74 4.80 5.58 7.08 8.65 10.37 11.06 10.55 9.03 6.58 4.75 3.39 2,603.1 Hınıs 7.28 3.88 4.83 5.66 7.23 8.89 10.62 11.30 10.69 9.37 6.74 4.79 3.39 2,658.1 Kaynak: http://www.eie.gov.tr/ Erzurum ve ilçelerinin yıllık radyason değerleri karşılaştırıldığında, il ortalama değeri Türkiye ortalamalarının altında değerlere sahipken, tabloda verilen ilçelerin tamamının Türkiye ortalamalarının üstünde değerlere sahip olduğu dikkat çekmektedir. Güneşlenme süreleri açısından ise Türkiye ortalamalarının altında kalan Erzurum da, en yüksek güneşlenme süresine sahip ilçe Hınıs tır. Hınıs radyasyon değeri açısından da en yüksek değere sahip ilçe olarak öne çıkmaktadır. Türkiye ve Erzurum da PV tipi panellerle alan başına üretilecek elektrik aşağıdaki grafikte verilmştir. 253
Grafik 33: PV Tipi-Alan-Üretilebilecek Enerji (KWh-Yıl) 254
5.2.2. Erzurum da Rüzgar Potansiyeli Türkiye, rüzgâr enerjisi santrallerinin en hızlı büyüdüğü ülkeler sıralamasında dünya birincisidir. Buna rağmen potansiyelin şimdiye kadar yalnızca %15 i kullanılmıştır. Toplam teknik rüzgâr potansiyeli yaklaşık olarak 131,756 MW değerindedir. Hızla büyüyen ülke ekonomisine paralel olarak, Türkiye nin enerji talebi de yılda ortalama %9 oranında artış göstermektedir. Bu talep artışını düşük maliyetle karşılayabilmek ve enerji arz talep oranını dengede tutmak için yerli enerji kaynaklarına yatırım yapılması kaçınılmaz hale gelmiştir. 2005 yılında Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun un çıkarılmasıyla rüzgâr enerjisi yatırımları hız kazanmış ve 1 yıl içinde kurulu güç değeri %400 artış göstermiştir. Türkiye de elektrik enerjisi ihtiyacının %26.4 ü yenilenebilir enerji kaynaklarından karşılanırken, bu oranın büyük bir kısmını hidroelektrik santraller oluşturmaktadır. Yeni düzenlemelerle sağlanan teşvikler, özellikle rüzgâr ve güneş enerjisine olan ilginin giderek artmasını sağlamıştır. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı nın desteğiyle, TÜBİTAK öncülüğünde, üniversite sanayi işbirliği çerçevesinde sürdürülen MİLRES (Milli Rüzgâr Enerji Sistemleri Geliştirilmesi ve Prototip Türbin Üretimi) projesi ile on yıl içinde 500 kw ve 2.5 MW güçlerinde yerli prototip rüzgâr türbini üretimi hedeflenmiştir. Bu projeyle 10 yıllık dönemde Elektrik İşleri Etüt İdaresi tarafından planlanan 20 GW ve 20 yıllık dönemde de toplam 40 GW rüzgar enerjisi kapasitesi kurulumu için (1 MW kapasite 1 milyon USD) yurt dışına çıkacak toplam 40 milyar USD kaynağın %25 ini yerli türbin teknolojisi ile üretip 20 yıllık dönemde 15 milyar USD ulusal kaynağın yurt dışına çıkmasının önlenmesi amaçlanmıştır. Türkiye deki rüzgâr enerjisinden elektrik enerjisi üreticileri, elde ettikleri elektrik enerjisini bir güç havuzuna satabildikleri gibi, ikili anlaşmalar ile de kanunda belirlenen teşvikten daha yüksek fiyatlarla elektrik enerjisi satma hakkına sahiptirler. Erzurum ilinde rüzgar enerjisinden elektrik üretimi sağlanabilmesi için gerekli ve yeterli koşulları gösteren, rüzgar enerjisi kurulabilecek alanlar aşağıdaki haritada verilmektedir. 255
Harita 6: Erzurum İli Rüzgar Enerji Santralı Kurulabir Alanlar* Not: Gri renkli alanlara Rüzgar Santralı Kurulamayacağı Kabul Edilmiştir. Kaynak: Yenienebilir Enerji Kaynakları Genel Müdürlüğü Erzurum rüzgar açısından potansiyeli düşük bir ildir. Erzurum da rüzgar santralı kurulabilecek toplam alan 3.55 km 2 ve elektrik kurulu güç kapasitesi 17.76 MW tır. Aşağıdaki tabloda rüzgar hızı, alan ve kurulu güce ilişkin bilgiler verilmiştir. Tablo 135: Erzurum İli Potansiyel RES Kapasiteleri 50 m de Rüzgâr 50 m de Rüzgâr Hızı Toplam Kurulu Güç Toplam Alan (km²) Gücü (W/m²) (m/s) (MW) 300-400 6.8-7.5 3.55 17.76 400-500 7.5-8.1-500-600 8.1-8.6 - - 600-800 8.6-9.5 - - >800 >9.5 - - Toplam 3.55 17.76 Not (*): Ekonomik RES yatırımı için %35 veya üzerinde kapasite faktörü gerekmektedir. Kaynak: Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü 5.2.3. Su Kaynakları ve HES Potansiyeli Erzurum akarsu kaynakları bakımından çok zengindir. Türkiyenin en yüksek yerlerinden olan il toprakları, sıradağlar ve yüksek yaylalarla kaplıdır. Karların erimeye başladığı mart sonlarından haziran sonlarına değin akarsular için kabarma dönemidir. Akarsu yataklarının 256
derin olması nedeniyle genellikle su taşkını meydana gelmez. Erzurum ili, Çoruh, Aras ve Fırat havzalarının birleşme noktasındadır. Üç havza ana akarsu kaynaklarını Erzurum dağlarından alır. Karasu: Fırat Irmağı nın en önemli koludur. Erzurum Ovası nın kuzeydoğusundaki Dumlu Dağının eteklerinden doğar. Gürcü boğazını geçtikten sonra, Kargapazarı Dağından gelen küçük bir çayla birleşerek Erzurum Ovası na girer daha sonra güneybatı yönünde akarak Erzurum Ovası nı geçer. Ova nın batısında, Serçeme Deresi yle birleşen Karasu, Erzincan istikametine akar. Çoruh Irmağı: Mescit Dağı nın batı yamaçlarından doğar, fazla derin olmayan bir vadide batıya doğru akar. Daha sonra Gümüşhane il toprakları içerisine girer, kuzeye yönelerek Bayburt iline geçer. Sonra doğuya yönelir, Erzurum il sınırları içine girer. Çoruh ırmağı, bu noktadan sonra Çoruh vadisi boyunca akar ve Çamlıkaya yöresinde Artvin il topraklarına girer. Oltu Çayı: İki ana koldan oluşan Oltu Çayı, geniş bir havzanın sularını toplamaktadır. Birinci kol, Kargapazarı Dağları nın kuzeydoğu yamaçlarından çıkar. Oltu ilçesini geçtikten sonra, Kars-Sarıkamış ilçesinin batısında Allahüekber Dağları ndan çıkan ve Şenkaya ilçe merkezinin içinden geçen ikinci kolla birleşir. Olur ilçesinin güneyinde kuzeybatıya yönelerek Artvin il sınırlarına girer ve Çoruh Irmağı ile birleşir. Tortum Çayı: Mescit Dağları ndan çıkan Tortum Çayı, Tortum ilçesinin de bulunduğu havzanın bütün sularını toplar ve Tortum Gölü ne dökülür. Gölün kıyısında büyük bir çağlayan oluşturur. Daha sonra Artvin il sınırında Oltu Çayı ile birleşir. Aras Irmağı: Bingöl Dağları nın Erzurum il sınırları içinde kalan kuzey yamaçlarından doğar. Tekman Yaylası nın bütün sularını toplayan Aras Irmağı Sakaltutan Dağları nın doğusundaki havza içerisinde kuzey yönünde akar. Sakaltutan Dağı ile Topçu Dağı arasında kalan, derin ve sarp Mescitli Boğazı nı geçtikten sonra Pasinler Ovası na iner. Burada Yukarı Pasin havzasının sularını toplayarak gelen Hasankale (Pasinler) Çayı nı alır ve kuzeydoğu yönünde akarak il sınırları dışına çıkar. Hınıs Çayı: Tekman Yaylası nın güneyini sınırlayan Bingöl Dağları nın doğu yamaçlarından çıkan Hınıs Çayı yaylanın sularını topladıktan sonra doğu yönünde akar. Hınıs Ovası nın ortasından geçtikten sonra il sınırları dışında Murat Irmağı ile birleşir. 257
Tablo 136: Erzurum İli Akarsu Kaynakları AKARSU İSMİ Debisi Kolu Olduğu Kullanım Amacı (m3/sn) Akarsu Karasu 5.417 Fırat HES-Sulama Serçeme Dere 6.756 Fırat Baraj-HES-Sulama Pulur Çayı 1.457 Fırat Sulama Tuzla Çayı 9.473 Fırat Baraj-Sulama Karasu İl Sınırı(Fırat) 21.352 Fırat HES-Sulama Göksu 1.400 Fırat Sulama Ahırçimen Çayı 3.365 Fırat Sulama Hınıs Suyu 3.588 Fırat Sulama Hınıs Suyu Karaçoban İl Çık. 18.454 Fırat Sulama Oltu Çayı 5.210 Çoruh Sulama-HES-Alabalık Tortum Çayı 11.831 Çoruh Sulama-HES-Alabalık-Göl Çoruh İspir Girişi 6.861 Çoruh Sulama-HES-Alabalık Çoruh Oltu İl Çıkışı 21.156 Çoruh Sulama-HES-Alabalık Şenkaya Bardız Çayı 2.240 Çoruh Sulama-HES-Alabalık Haskale Çayı 5.722 Aras HES-Sulama Süngütaş Dere 4.009 Aras Sulama Soğuksu Dere 2.232 Aras Sulama Karasu Dere 1.267 Aras Sulama Aras Nehri İl Sınırı(Aras) 37.666 Aras Sulama-HES-Alabalık Çoruh İspir İl Sınırı(Çoruh) 57.236 Çoruh Baraj-Sulama-HES-Alabalık Kaynak :T.C. Erzurum Valiliği, Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, 2012 Yılı İl Çevre Durum Raporu Göl ve Göletler Erzurum ili göller bakımından zengin değildir. Bölgenin en önemli gölü Tortum Gölü dür. Tortum çayının çevresindeki Kemerlidağ dan inen bir toprak kayması sonucu kapanmasıyla oluşmuştur. Tortum Çayı toprak kaymasıyla oluşan seddin doğusunda dolaşır ve burada yaklaşık 50m yüksekliğinde bir çağlayan oluşturur. Hidroelektrik enerji üretimi için değerlendirilen bu göl, turistik yönden de büyük önem taşımaktadır. İlde 5 adet gölet bulunmaktadır. Bu göletlerin tamamı sulama amaçlı kulanılmaktadır. Tablo 137: Erzurum İlinde Bulunan Göletler Göletin Adı Tipi Göl hacmi (m 3 ) Sulama Alanı (net ha) Kullanım Amacı Şenkaya Göleti Homojen Dolgu 2.45*106 350 ha Sulama Ürünlü Göleti Kil Çek. Kaya Dolgu 5.62*106 1,273 ha Sulama Köyceğiz Göleti Kil Çek. Kaya Dolgu 5.68*106 1,350 ha Sulama Kapıkaya Göleti Homojen Dolgu 1.04*106 230 ha Sulama Palandöken Göleti Homojen Dolgu 1.56*106 340 ha Sulama Kaynak: T.C. Erzurum Valiliği, Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, 2012 Yılı İl Çevre Durum Raporu Erzurum daki su kaynakları hem tarımsal sulama hem de elekrik üretimi açısından önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. Erzurum daki su kaynakları üzerine 24 adet HES (Hidroelektrik Santral) kurulmuştur. Toplam 753,7 MW kurulu güce sahip olan bu santrallar Türkiye HES kurulu gücünün %1,04 ünü oluşturmaktadır. Erzurum da HES yatırımı yapmak üzere alınan 258
lisans sayısı 50 olup, bunların 32 si proje (19 u yürürlükte, 13 ü Uygun bulundu), 1 i kısmi işletmede, 17 si işletmededir. 5.3. Orman Varlığı Erzurum ilinde, 2015 yılı itibarıyla 91,191 hektarı normal, 165,691 hektarı boşluklu kapalı ormanlık alan olmak üzere, toplam 256,882 hektar ormanlık alan bulunmaktadır. Türkiye genelindeki 22,342,935 hektarlık toplam ormanlık alan içerisinde, Erzurum ilinin payı %1.15 dir. Ormanlık alan büyüklüğü açısından Erzurum ili, 81 il arasında 32. sıradadır. İlde, 2015 yılı itibarıyla 14,124,260 m³ ü koru, 153,827 m³ ü baltalık olmak üzere, toplam 14,278,087 m³ orman serveti bulunmaktadır. Türkiye genelindeki 1,611,774,193 m³ lük toplam orman serveti içerisinde, Erzurum un payı %0.89 dur. Orman servetinin büyüklüğü açısından Erzurum, iller arası sıralamada 38. sırada yer almaktadır. Erzurum da, 2015 yılı itibarıyla 281,425 m³ ü normal alan, 31,922 m³ ü boşluklu kapalı alan olmak üzere toplam 313,347 m³ orman artırımı söz konusudur. Türkiye genelinde ise 43,834,440 m³ normal alan, 2,069,646 m³ boşluklu kapalı alan olmak üzere toplam 45,904,083 m³ orman artırımı yapılmıştır. Türkiye orman artırımı içinde Erzurum ilinin payı %0.68 dir. Orman artırımı büyüklüğü açısından Erzurum ili, iller arası sıralamada 43. sırada bulunmaktadır. 2015 yılı itibarıyla, Erzurum ilinde 29,878 m³ endüstriyel odun üretilmiştir. Bunun 19,627 m³ ü tomruk, 8,185 m³ ü kağıtlık odun, 1,681 m³ ü maden direği, 163 m³ ü sırık ve 116 m³ ü tel direğidir. Erzurum da üretilen yakacak odun ise 16,227 ster dir. Erzurum da üretilen endüstriyel odunun Türkiye üretimi içindeki payı %0.18 dir. Endüstriyel odun üretimi açısından Erzurum, iller arası sıralamada 50. sırada yakacak odun üretiminde 52. sırada yer almıştır. Özet olarak; Erzurum ili, metalik maden ve endüstriyel hammadde yatak ve rezervleri bakımından önemli bir potansiyele sahiptir. İl için en önemli madenler; bakır, molibden, krom, civa, jips, perlit, tuğlakiremit, mermer, oltutaşı, linyit, manganez ve manyezittir. İspir ilçesi bakır-molibden, Narman ilçesi civa, Aşkale ve Palandöken ilçeleri ise krom bakımından önemli potansiyele sahiptir. Endüstriyel hammaddeler bakımından Aşkale ve Pasinler ilçeleri tuğlakiremit ve perlit rezervleriyle, Oltu, Aşkale, Narman ve Tortum ilçeleri jips yatakları ile öne 259
çıkmaktadır. İspir ilçesinde mermer olarak değerlendirilebilecek volkanik ve magmatik kayaçlar bulunmakta, Karayazı ilçesinde de Şakirköy sahasında kaplama ve döşeme taşı olarak kullanılabilecek nitelikte 4.531.800 ton görünür mermer rezervi bulunmaktadır. Oltu-Olur, Pasinler- Tekman ve Tortum-Narman yörelerinde gerçekleştirilen çalışmalar sonucunda bakır ve altın açısından önemli olan sahalar ortaya çıkarılmış ve ruhsatlandırılmıştır. Oltu ilçesindeki siyah renkli, parlak, organik kökenli ve süs eşyası olarak kullanılan, adını da Oltu ilçesinden alan Oltu Taşı ilin bir diğer doğal zenginlik kaynağıdır. Oltu Taşı, tespih, ağızlık, ziynet eşyası yapımında kullanılmakta olup, Erzurum a özgü simgesel nitelik taşımaktadır. Oltu Taşı ile ilgili ilçede gelişmiş bir sektör bulunmaktadır. İlde 107 milyon ton rezerve sahip linyit oluşumları bulunmaktadır. Önemli linyit oluşumları Horasan-Aliçeyrek, Oltu-Sütkans, İspir-Karahan, Oltu-Balkaya, Aşkale-Kükürtlü, Pasinler-Pekecik ve Hınıs-Zırnak yataklarıdır. Erzurum ilinde, çok sayıda jeotermal alan da bulunmakta olup, Uzunahmet, Pasinler, Pasinler- Asboğa, Köprüköy, Ilıca, Horasan-Çermik bunlardan bazılarıdır. Ilıca ve Pasinlerde kaynaklar kaplıca amaçlı kullanılmaktadır. Erzurum un global güneş radyasyon dağılımları ve güneşlenme süreleri, yüksek rakım, yerleşim birimlerinden ve kirlilikten uzak, açık bir gökyüzü, geniş ve düz arazilerin varlığı vb. nedenler ilde güneş enerjisi yatırımları için elverişli bir ortam oluşturmaktadır. Çat, Tekman, Karayazı ve Hınıs ilçelerinin global radyasyon değerleri (KWh/m 2 ) yıl boyu Erzurum il ve Türkiye ortalamasının üzerinde olup, bu ilçeler arazi stoğu açısından yüksek potansiyele sahiptir. Erzurum da belirlenecek arazilerin endüstri bölgesi ilan edilmesi durumunda, yatırım sürecinin önemli bir aşaması olan ÇED raporu ve diğer izinlerin alınması, yatırımcı için bir engel olmaktan çıkarılmış olacaktır. Dolayısıyla, yatırımcı açısından ortaya çıkabilecek ve yatırım sürecinde gecikmelere ve kayıplara neden olabilecek birçok teknik ve ekonomik riskin ortadan kaldırılmasına olanak sağlayacaktır. Erzurum rüzgar açısından potansiyeli düşük bir ildir. Erzurum da rüzgar santralı kurulabilecek toplam alan 3.55 km 2 ve elektrik kurulu güç kapasitesi 17.76 MW tır. Erzurum ili su kaynakları hem tarımsal sulama hem de elekrik üretimi açısından önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. Nitekim Erzurum su kaynakları üzerine 24 adet HES (Hidroelektrik Santral) kurulmuştur. Toplam 753,7 MW kurulu güce sahip olan bu santrallar Türkiye HES kurulu gücünün %1,04 ünü oluşturmaktadır. Erzurum da HES yatırımı yapmak üzere 50 lisans alınmıştır. Erzurum ilinde, 2015 yılı itibarıyla 91,191 hektarı normal, 165,691 hektarı boşluklu kapalı ormanlık alan olmak üzere, toplam 256,882 hektar ormanlık alan bulunmaktadır. Türkiye toplam ormanlık alan içerisinde, Erzurum ilinin payı %1.15 dir. Ormanlık alan büyüklüğü açısından Erzurum, iller arası sıralamada 32. sırada yer almaktadır. Erzurum da üretilen endüstriyel odunun Türkiye üretimi içindeki payı %0.18 dir. Endüstriyel odun üretimi açısından Erzurum ili, iller arası sıralamada 50. sırada, yakacak odun üretiminde 52. sırada yer almıştır. 260
6. ALTYAPI OLANAKLARI 6.1. ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME Ulaşım ağları, bir bölgenin diğer bölgeler ile fiziksel, sosyokültürel ve ekonomik bağlantılarının sağlanması bakımından büyük önem taşımaktadır. Erzurum u çevre illere, ülkenin diğer bölgelerine ve yurtdışına bağlayan ulaşım ağlarının geliştirilmesi, bölgesel ekonominin canlandırılması bakımından temel bir öncelik olarak ortaya çıkmaktadır. 2015 yılı değerlerine göre Türkiye de yolcu taşımacılığının %89.2 si karayolu ile yapılırken, %1.1 i demiryolu, %9.1 i de havayolu ile yapılmaktadır. Ülkemizde yük taşımacılığında ise yine karayolunun payı oldukça yüksektir. Yük taşımacılığında karayolunun payı %89.8 iken, bunu %6.3 ile denizyolu, %3.9 ile demiryolu, ve %0.2 pay ile de havayolu izlemektedir. Bir ilin veya yörenin ekonomik gelişiminde ulaşım önemli bir yer tutmaktadır. Erzurum a ulaşım karayolu, demiryolu ve havayolu ile sağlanmakta olup, Erzurum ili ulaşım olanakları açısından iyi bir konumda bulunmaktadır. Erzurum yaklaşık 300 km uzaklıktaki Trabzon limanından deniz ulaşımı imkanına da sahiptir. 6.1.1. Karayolları Karayolu taşımacılığı, kendi bünyesi içinde başlı başına ekonomik bir faaliyet olması yanında, diğer bütün sektörlerle de çok yakın ilişkisi olan ve bu sektörleri doğrudan etkileyen bir hizmet türüdür. Otomotiv, petrol, lojistik, taşımacılık, inşaat sektörleri başta olmak üzere tüm sektörler karayolları altyapısı hizmet seviyesi durumuna bağlı olarak faaliyetlerini yürütmektedirler. Erzurum ili Doğu Anadolu Bölgesi nin coğrafi bir merkezidir. Erzurum, Bayburt a 180 km, Ağrı ya 184 km, Erzincan a 190 km, Gümüşhane ye 203 km, Kars a 203 km ve denize de kıyısı olan Artvin iline 226 km mesafededir. Erzurum, bölgeyi doğu-batı ve kuzey-güney doğrultusunda kesen yolların kavşak noktasında bulunduğu için diğer illere göre karayolu ulaşımı yönünden avantajlı bir konumdadır. 261
Harita 7: Erzurum Karayolları Ulaşım Ağı Kaynak: Karayolları Genel Müdürlüğü Erzurum da ulaşım ağırlıklı olarak karayolu ile sağlanmaktadır. Ülkemizdeki bütün yerleşim birimlerine karayolu ile bağlantısı bulunmaktadır. Erzurum ili karayolu ağı toplam Türkiye karayolu ağı içerisinde %2.63 oranında, TRA1 Bölgesi karayolu ağı içerisinde ise %59.59 luk paya sahiptir. Erzurum daki toplam 1,690 km lik il ve devlet yolunun 1,605 km si asfalt, 24 km si toprak, 59 km si geçit vermeyen ve 2 kilometresi de parke yoldur. Erzurum ilinde bulunan il ve devlet yolu uzunluğu ve niteliğine ilişkin bilgiler aşağıdaki tabloda görülebilir. Tablo 138: Türkiye, TRA1 Bölgesi ve Erzurum da Karayolları Durumu (2015) Erzurum TRA1 Türkiye Erzurum'un Payı (%) İl ve Devlet Yolları Km Pay (%) km Pay (%) km Pay (%) TRA1 Türkiye Asfalt Yollar 1,605 94.97 1,865 65.76 60,821 94.62 86.06 2.64 Asfalt Betonu 411 24.32 1,254 44.22 17,095 26.60 32.78 2.40 Sathi Kaplama 1,194 70.65 2,297 80.99 43,726 68.03 51.98 2.73 Parke 2 0.12 2 0.07 262 0.41 100.00 0.76 Stabilize 0 0.00 36 1.27 744 1.16 0.00 0.00 Toprak 24 1.42 24 0.85 631 0.98 100.00 3.80 Geçit Vermez 59 3.49 66 2.33 1,820 2.83 89.39 3.24 Toplam Uzunluk 1,690 100.00 2,836 100.00 64,278 100.00 59.59 2.63 Bölünmüş Yol 570 947 20,825 60.21 60.21 2.74 Kaynak: http://www.kgm.gov.tr/sayfalar/kgm/sitetr/istatistikler/devletveilyolenvanteri.aspx 262
Büyükşehir Belediyesi sorumluluk alanında bulunan kırsal yolların toplam uzunluğu 5,713 km dir. Kırsal mahalle yollarının 45 km si asfalt, 1,685 km si sathi kaplama asfalt, 3,983 km si stabilize yol olup, kırsal mahalle yollarının %30 asfalttır. Türkiye de karayolu trafiğinin yük ve yolcu taşıma payı Avrupa Birliği ülkeleri ortalamasına göre yüksektir. Avrupa Birliği ülkelerinde karayollarının yük taşıma payı %45, yolcu taşıma payı %79 olmasına karşılık, ülkemizde yük taşıma payı %92, yolcu taşıma payı ise %96 civarındadır. Tablo 139: Erzurum ve Türkiye Geneli Taşımacılık Değerleri (2015) (Milyon) Taşıt-Km Yolcu-Km Ton-Km Erzurum 931.8 2,274.4 2,365.6 Erzincan 349.4 1,043.6 1,421.5 Bayburt 103.4 245.6 229.3 TRA1 Bölgesi 1,384.6 3,563.6 4,016.4 Türkiye 113,274 290,734 244,329 Erzurum/TRA1 Bölgesi (%) 67.30 63.82 58.90 Erzurum/Türkiye(%) 0.82 0.78 0.97 Kaynak: Karayolları Genel Müdürlüğü Not: Karayolları Genel Müdürlüğü sorumluluğu altındaki yol ağı dikkate alınarak hesaplanmıştır. Erzurum, Türkiye toplam taşıt trafiğinin %0.82 sini, toplam yolcu trafiğinin %0.72 sini ve yük trafiğinin %0.97 sini, TRA1 Bölgesi taşıt trafiğinin %67.3 ünü, yolcu trafiğinin %63.8 ini ve yük trafiğinin de %58.9 unu oluşturmaktadır. 2015 yılında, Erzurum un taşıt, yolcu ve yük trafiği TRA Bölgesi nin diğer illeri Erzincan ve Bayburt a göre oldukça yüksektir. Yük ve yolcu taşımacılığında karayolları ağırlıklı olunca bunun doğal sonucu olarak motorlu kara taşıtı sayısı da buna göre şekillenmektedir. Nitekim Erzurum ilinde, 2002 yılında 38,776 olan toplam taşıt sayısı 2015 yılında 106,794 e yükselirken (%275 artış), Türkiye genelinde 8,655,170 olan toplam taşıt sayısı 19,994,472 ye yükselmiştir (%231 artış). Seçilmiş bazı motorlu kara taşıtlarının sayısal durumu Erzurum, TRA1 Bölgesi ve Türkiye deki durumu Tablo 140 da verilmiştir. Tablo 140: Seçilmiş Bazı Kara Taşıtlarının İl, Bölge ve Türkiye İle Karşılaştırılması (2015) Otomobil Minibüs Otobüs Kamyonet Kamyon Motosiklet Bin kişi başına otomobil sayısı Türkiye 10,589,337 449,213 217,056 3,255,299 804,319 2,938,364 134 TRA1 Bölgesi 82,351 5,203 1,588 35,764 7,987 11,336 77 Erzurum 52,778 3,041 1,039 24,147 5,647 2,491 69 Kaynak: TÜİK 2015 yılı itibarıyla, bin kişi başına düşen otomobil sayısı Türkiye genelinde 134 iken, Erzurum da 69 ve TRA1 Bölgesi nde 77 dir. İldeki otomobil varlığının, Türkiye genelindeki 263
otomobil varlığından aldığı pay %0.50, TRA1 Bölgesi otomobil varlığından aldığı pay ise %64.1 dir. Erzurum ili, mevcut otomobil varlığı ile 81 il arasında 42'inci sırada, kişi başına düşen otomobil sayıları açısından ise 63 üncü sıradadır. 6.1.2. Demiryolları Erzurum un komşu illerle demiryolu bağlantısı 1939 yılında sağlanmış olup, il sınırları içindeki demir yolu ağı 211 km dir. Türkiye toplam demiryolu uzunluğu 10,087 km, TRA1 Bölgesi ndeki demiryolu ağı ise 435 km dir. İlin Erzincan ve Kars illeriyle direkt demiryolu bağlantısı vardır. Yolcu taşıma amaçlı Kars- İstanbul ve İstanbul-Kars arasında çalışan Doğu Ekspresi Erzurum dan geçmektedir. Doğu Ekspresi nin Erzurum dan Kars ve İstanbul yönüne her gün bir seferi bulunmaktadır. Ayrıca Erzurum-Ankara-Erzurum arasında çalışan Erzurum Ekspresi demiryolu yolcu taşımacılığında kullanılmaktadır. Türkiye taşımacılık sisteminin gelişimi incelendiğinde demiryolu ulaşımı payının toplam iulaşım içindeki payı gerek yük gerekse yolcu taşımacılığında giderek azalmıştır. 1950 yılında demiryolu ulaşımının payı yük taşımacılığında %68.2 iken 2015 yılında %3.9 a, yolcu taşımacılığında 1950 yılında %42 iken 2015 yılında %1.1 e düşmüştür. Son yıllarda TCDD tarafından yapılan yatırımlarla hızlandırılmış tren hatları açılmış ve 2013 yılından itibaren Türkiye demiryolu ile yolcu taşımacılığında artış sağlanmıştır. Ancak Erzurum ve TRA1 Bölgesi demiryolu ile taşınan yolcu sayısındaki düşüş devam etmektedir. TCDD nin Erzurum ilinde gerçekleştirdiği yolcu taşımacılığına ait istatistiki veriler TRA1 Bölgesi ve Türkiye geneli ile karşılaştırmalı olarak aşağıda verilmektedir. Tablo 141: Demiryolu Yolcu Taşıma İstatistikleri Cinsi 2013 2014 2015 Giden Gelen Giden Gelen Giden Gelen Erzurum 89,642 82,194 78,687 74,300 76,524 76,727 Erzincan 178,008 184,120 131,715 134,647 141,156 139,327 TRA1 267,650 266,314 210,402 208,947 217,680 216,054 Türkiye 20,890,838 20,890,838 22,847,622 22,847,622 23,145,467 23,145,467 Erzurum/TRA1 (%) 33.49 30.86 37.40 35.56 35.15 35.51 Erzurum/Türkiye (%) 0.43 0.39 0.34 0.33 0.33 0.33 Kaynak: T.C. Devlet Demiryolları İstatistik Yıllığı, 2011 2015, T.C. Devlet Demiryolları İşletmesi Genel Müdürlüğü Araştırma Planlama ve Koordinasyon Dairesi Başkanlığı İstatistik Şubesi, Ankara Türkiye genelinde demiryolları ile taşınan yolcu sayısı 2013 yılından 2015 yılına %10.8 artarken, Erzurum da taşınan yolcu sayısı %10.8 oranında düşmüştür. Buna paralel olarak 264
Erzurum ilinin Türkiye toplam demiryolu ağında taşınan yolcu sayısı içindeki payı da 2013 yılında %0.41 den 2015 yılında %0.33 e gerilemiştir. Tablo 142: Erzurum İli Demiryolu Yük Taşıma İstatistikleri (Ton) Cinsi 2013 2014 2015 Giden Gelen Toplam Giden Gelen Toplam Giden Gelen Toplam Erzurum (1) 62,771 192,223 254,993 297,978 289,157 587,135 157,079 274,138 431,217 Erzincan 135,544 188,501 324,045 100,438 406,570 507,008 69,401 239,794 309,195 TRA1 (2) 198,315 380,724 579,038 398,416 695,727 1,094,143 226,480 513,932 740,412 Türkiye (3) 25,484,030 25,997,362 51,481,389 27,765,784 28,044,396 55,810,180 24,725,589 25,064,722 49,790,362 1/2 (%) 31.65 50.49 44.04 74.79 41.56 53.66 69.36 53.34 58.24 1/3 (%) 0.25 0.74 0.50 1.07 1.03 1.05 0.64 1.09 0.87 Kaynak: T.C. Devlet Demiryolları İstatistik Yıllığı, 2011 2015, T.C. Devlet Demiryolları İşletmesi Genel Müdürlüğü Araştırma Planlama ve Koordinasyon Dairesi Başkanlığı İstatistik Şubesi, Ankara Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları istatistikleri incelendiğinde; Türkiye genelinde demiryolu ile taşınan yük miktarı 2013 yılından 2015 yılına %3.3 oranında düşerken, TRA1 Bölgesi nde %27.9 ve Erzurum ilinde demiryolu ile yük taşıma miktarının %69.1 oranında arttığı görülmektedir. Bu rakamlar doğrultusunda, Erzurum ilinin Türkiye genelindeki demiryolu yük taşımacılığından aldığı pay %0.50 den %0.87 ye yükselmiştir. Erzurum Palandöken Lojistik Merkezi: 2012 yılında ihale edilen lojistik merkez 360,000 m 2 alanda kurulmaktadır. Toplam 437,000 ton yük kapasitesine sahip olan lojistik merkezin 1. Etabı tamamlanmıştır. Lojistik Merkez yatırımı TCDD Genel Müdürlüğü tarafından yapılmakta olup, amaç bir yük merkezi oluşturmaktır. Yüksek Yükleme Rampası, Yükleme Boşaltma Sahası, İhata, Loko Bakım ve Vagon Bakım Onarım Atölyesi, Su Deposu ve İdari hizmet binalarından oluşan Lojistik Merkez Erzurum da ticari hareketliliği arttıracak ve bölgeden komşu ülkelere yapılacak ihracatta önemli bir işlev görecektir. 6.1.3. Havayolları Erzurum Havalimanı 100 m 2 Terminal Binası ve Uçuş Kulesiyle Doğu Anadolu Bölgesi ne 1947 yılında hizmete başlamış ve 1956 yılında Devlet Hava Meydanları İşletmesi (DHMİ) Genel Müdürlüğüne devredilmiştir. Erzurum Havalimanı, kullanılmakta olan pist ve alt yapı tesislerinin 1966 yılında tamamlanmasının ardından Sivil-Askeri kategoride hizmete açılmış ve aynı yıl içerisinde 265
temeli atılan ve 1968 yılında tamamlanan 300.000 yolcu/yıl kapasiteli yeni terminal binasında hizmete devam etmiştir. Erzurum Havalimanında günümüzde kullanılan Apron, Terminal Binası ve Destek Binaları 02.12.2005 tarihinde faaliyet geçmiştir. Erzurum havalimanı 13,107 m 2 2,000,000 yolcu/yıl kapasiteli Terminal binası ile 24 saat kesintisiz iç ve dış hat yolcu ve kargo trafiğine hizmet vermektedir. 3,810X45 m. ve 3,810X30 m olmak üzere 2 adet piste sahip olan Erzurum Havalimanı 14 uçak park kapasiteli apronu, 1 iç ve 1 dış hat terminal binaları olan Erzurum Havalimanı ndan Ankara, İstanbul, İzmir ve Bursa ya tarifeli iç hat seferi yapan 3 uçak firması uçuş gerçekleştirmektedir. Yurtdışına ise başta Almanya, Ukrayna ve Suudi Arabistan olmak üzere charter seferleri de yapılmaktadır. 2004 yılı itibarıyla Erzurum Havaalanı na ait toplam uçak trafiği 2,838 iken, 2004-2015 döneminde uçuş trafiği %208.8 oranında artış göstererek 2015 yılında 8,764 e yükselmiştir. Aynı dönemde ticari uçak trafiği 2,344 den %196.5 artarak 6,950 ye, yolcu sayısı 217,984 den %395.9 artarak 1,081,109 a, yük miktarı ise 3,916 tondan %134.8 oranında artarak 9,190 tona yükselmiştir. Tablo 143: Erzurum Havaalanın Uçak, Yolcu ve Yük Trafiği Havalimanı 2014 YIL SONU 2015 YIL SONU 2015 /2014 (%) İç Hat Dış Hat Toplam İç Hat Dış Hat Toplam İç Hat Dış Hat Toplam TİCARİ UÇAK TRAFİĞİ Erzurum 6,376 112 6,488 6,859 91 6,950 8-19 7 TÜRKİYE 606,063 553,774 1,159,837 668,817 585,798 1,254,615 10.4 5.8 8.2 Erzurum un Payı (%) 1.05 0.02 0.56 1.03 0.02 0.55 TÜM UÇAK TRAFİĞİ Erzurum 7,799 235 8,034 8,541 223 8,764 10-5 9 TÜRKİYE 754,259 591,695 1,345,954 832,958 623,715 1,456,673 10.4 5.4 8.2 Erzurum un Payı (%) 1.03 0.04 0.60 1.03 0.04 0.60 YOLCU TRAFİĞİ (Gelen-Giden) Erzurum 962,023 14,313 976,336 1,069,090 12,019 1,081,109 11-16 11 TÜRKİYE 85,416,166 80,304,068 165,720,234 97,041,210 84,033,321 181,074,531 13.6 4.6 9.3 Erzurum un Payı (%) 1.13 0.02 0.59 1.10 0.01 0.60 YÜK TRAFİĞİ ( Bagaj+Kargo+Posta) (TON) Erzurum 8,432 366 8,798 8,890 305 9,195 5-17 5 TÜRKİYE 810,858 2,082,142 2,893,000 871,327 2,201,504 3,072,830 7.5 5.7 6.2 Erzurum un Payı (%) 1.04 0.02 0.30 1.02 0.01 0.30 Kaynak: Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı, Devlet Hava Meydanları İşletmesi Genel Müdürlüğü 266
2014 yılından 2015 yılına, Türkiye genelinde tüm uçak trafiği %8.2, ticari uçak trafiği %8.2, yolcu trafiği %9.3 ve yük trafiği %6.2 oranında artmıştır. Erzurum hava trafiğinde de dış hatlar hariç artış olmuştur. Erzurum havalimanına ait tüm uçak trafiği, ticari uçak trafiği, yolcu trafiği ve yük trafiği değerleri Türkiye toplamı içinde çok küçük bir yer tutmaktadır. 6.1.4. Su, Kanalizasyon ve Elektrik Açısından Altyapı 6.1.4.1. Su kullanımı ve Kanalizasyon Erzurum da içme ve kullanma suyu tüketimine yönelik istatistikler TRA1 Bölgesi ve Türkiye karşılaştırmalı olarak aşağıda verilmektedir. Tablo 144: Erzurum, TRA1 Bölgesi ve Türkiye Su Tüketim İstatistikleri (2014) Erzurum TRA1 Türkiye İçme ve kullanma suyu şebekesi ile hizmet verilen nüfusun belediye 100 100 97 nüfusu içindeki oranı (%) Belediyelerde kişi başı çekilen günlük su miktarı (litre/kişi-gün) 252 256 203 Toplam çekilen su miktarı (1000 m3/yıl) 70,213 91,712 5,237,407 İçme ve kullanma suyu arıtma tesisi ile hizmet verilen nüfusun 73 56 58 belediye nüfusu içindeki oranı (%) Toplam arıtılan içme ve kullanma suyu miktarı (1000 m3/yıl) 51,127 51,127 2,995,001 Belediyelerde içme ve kullanma suyu şebekesi için çekilen yüzey 52,967 52,982 2,828,787 suyu miktarı (1000 m3/yıl) Belediyelerde içme ve kullanma suyu şebekesi için çekilen yeraltı 17,245 38,730 2,408,620 suyu miktarı (1000 m3/yıl) Su temini işleri ve hizmetleri çevresel yatırım harcamaları (TL) 10,205,933 30,316,725 1,828,524,399 Erzurum ilinde, nüfusun tamamına, şebeke ile içme ve kullanma suyu ulaştırılmakta olup, kişi başı çekilen günlük su miktarı Türkiye ortalamasından yüksek TRA1 Bölgesi ortalamasından düşüktür. Türkiye genelinde toplam yıllık çekilen su miktarı içinde Erzurum ilinin payı %1,34 dür. Erzurum da arıtma tesisi ile içme ve kullanım suyu hizmeti verilen nüfusun belediye nüfusuna oranı %73 olup, Türkiye (%58) ve TRA1 Bölge ortalamasından (%56) yüksektir. 2014 yılı itibariyle Erzurum ilinin 20 ilçesine bağlı 1,182 mahalle ve köyün 1,178 inde içme suyu şebekesi mevcuttur. 4 köy ise çeşmeli içme suyuna sahiptir, bu köylerden ikisi Karaçoban, biri Karayazı ve biri de Tekman ilçesine bağlıdır. 455 köy dışı yerleşim ünitesinden 307 sinde içme suyu şebekesi bulunmakta olup, 148 inde çeşme ile içme suyu ihtiyacı karşılanmaktadır. 1,182 köyün 28 inde, 455 diğer yerleşim ünitesinin 65 inde içme ve 267
kullanım suyu yetersizdir. Ayrıca Erzurum a bağlı tüm yerleşim birimlerinde içme ve kullanım suyu bulunmaktadır. Erzurum Büyükşehir Belediyesi sınırları içerisinde üç ilçe belediyesi mevcut olup, toplam nüfus 380.000 dir. İlde üretilen atığın tamamı (lisanslı firmalar tarafından toplanan atıklar hariç) ilçe belediyelerince toplanmakta ve Erzurum Büyükşehir Belediyesi nce işletilen katı atık düzenli depolama tesisine (II.sınıf) getirilmektedir. 2012 yılında toplanan ve bertaraf edilen atık miktarı 110.000 ton/yıl dır. Burası dışında katı atıkların düzenli veya düzensiz depolandığı başka bir tesis veya alan bulunmamaktadır. Erzurum Katı Atık Düzenli Depolama Tesisi Aziziye İlçesi Adaçay Mahallesi sınırları içerisinde, şehir merkezine 18 km uzaklıktadır. Alanda oluşan çöp sızıntı suları için üç adet havuz bulunmakta olup, bunların ikisi sızıntı suyu havuzu biri de konsantre havuzudur. Ters osmos yöntemi ile arıtılarak temiz su araziye deşarj edilmektedir. 22 İl Düzenli Depolama Alanlarının kurulabilmesi için Pasin Ovası Belediyeler Birliği (2006), Tortum Havzası Belediyeler Birliği (2007) kurulmuştur. Erzurum Büyükşehir Belediyesi Başkanlığı tarafından Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliğine uygun olarak Süngeriş Mevkiinde düzenli katı atık deponi alanı yapılmıştır. Katı atık deponi alanı 05.05.2008 tarihinden itibaren atık kabulüne başlamıştır. Halihazırda Büyükşehir Belediyesi sınırlarında oluşan tüm evsel nitelikli atıklar bu alanda düzenli olarak depolanmaktadır. Günlük atık miktarı 260 ton/gün olup, yıllık 95,000 ton/yıl'dır. Katı atık deponi alanı 55 hektar olup 3 lobtan (6+7+6 ha) oluşmaktadır. Deponi alanının ömrü 20 yıl olup, ayrıştırma işlemi yapılacak olursa alan ömrünün 25 yıl olacağı tahmin edilmektedir. Ayrıca çöp ayrıştırma tesisinin kurulması da Büyükşehir Belediyesi tarafından planlanmaktadır. İldeki ilçe ve belde belediyelerinde oluşan katı atıkların yüzeysel su kaynakları ve yakınlarına dökülmesi engellenmekte, düzenli depolama alanları yer seçimi yapılmış olup, ancak bu alanlarda düzensiz depolama yapılmaktadır. 22 T.C. Erzurum Valiliği Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, 2012 Yılı İl Çevre Durum Raporu. 268
Madeni atık yağlar toplanmakta olup, il dışında bulunan lisanslı atık madeni yağ geri kazanım veya bertaraf tesislerine götürülmesi sağlanmaktadır. İl belediye nüfusunun tamamına yakınına kanalizasyon şebekesi ile hizmet verilmektedir. 2014 yılı itibariyle kanalizasyon şebekesi ile hizmet verilen belediye nüfusunun toplama belediye nüfusuna oranı Türkiye genelinde %90, TRA1 Bölgesi nde %98 iken Erzurum da %99 dur. Erzurum, TRA1 Bölgesi ve Türkiye genelinde kanalizasyon ve atık hizmetlerinin durumu Tablo 145 de verilmektedir. Tablo 145: Erzurum, TRA1 Bölgesi ve Türkiye Kanalizasyon ve Atık Hizmetleri (2014) Kanalizasyon ve Atık Hizmetleri Türkiye TRA1 Erzurum Kanalizasyon şebekesi ile hizmet verilen belediye nüfusunun toplam belediye nüfusuna oranı (%) 90 98 99 Belediyelerde kişi başı günlük atıksu miktarı (litre/kişi-gün) 181 127 127 Belediyelerde kanalizasyon şebekesinden deşarj edilen atıksu miktarı (1000 metreküp/yıl) 4.296.851 45.029 34.943 Belediyeler tarafından arıtılan atıksu miktarı (1000 metreküp/yıl) 3.483.787 5.013 48 Kişi başı ortalama belediye atık miktarı (kg/kişi-gün) 1 1 1 Atık hizmeti verilen nüfusun toplam nüfus içinde oranı (%) 91 78 80 Atık hizmeti verilen nüfusun belediye nüfusu içinde oranı (%) 98 84 80 Toplanan atık miktarı (1000 ton) 28.011 296 179 Çöp depolama sahalarında bertaraf edilen belediye atık miktarı (1000 ton) 27.766 291 177 Diğer bertaraf (çöp depolama sahası ve yakma tesisi hariç) (1000 ton) 245 5 1 Kaynak: TUİK 6.1.4.2. Elektrik Dünya elektrik üretiminin yaklaşık %67 si fosil yakıtlardan elde edilirken, Türkiye deki elektrik üretiminin %73 ü fosil kaynaklara dayalı termik santrallerden, %3.1 i yenilenebilir kaynaklardan (dünyada bu oran %3.7), geri kalan kısmı ise hidroelektrik santrallerden elde edilmektedir. Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz Güvenliği Strateji Belgesi ne göre, 2023 e kadar elektrik üretiminde doğalgazın payının %30 a düşürülmesi, hidrolik dahil yenilenebilir enerji kaynaklarının payının %30 un üzerine ve rüzgâr enerjisi kurulu gücünün 20 bin MW ye çıkarılması hedeflenmektedir. Nükleer enerji santrallerinin elektrik enerjisi üretimindeki payının 2020 yılına kadar en az %5 seviyesine ulaşması, güneş enerjisi kullanımının yaygınlaştırılması ve ülke potansiyelinin azami ölçüde değerlendirilmesi amaçlanmaktadır. 269
Erzurum ili fosil, hidrolik ve yenilenebilir kaynaklara dayalı enerji üretim potansiyeli açısından zengindir. Türkiye deki önemli petrol boru hatlarının kesişme noktası olması ile Bölge, bir enerji koridoru haline gelmiştir. Türkiye Elektrik İletim A.Ş. verilerine göre, Erzurum ilinde bulunan devlet ve özel sektöre ait 26 santral 2015 yılı itibarıyla toplam 762 MW kurulu güce sahiptir. Bu santrallerin 713.7 MW lık kısmı hidrolik, 7.9 MW ı ise termik santraldır. 2015 yılı Türkiye toplam kurulu gücün %1.05 ini Erzurum daki santrallar oluşturmaktadır. Tablo 146: Erzurum Toplam Elektrik Kurulu Gücü Tüketim İL: Erzurum NÜFUS: 762.321 TÜKETİM: 998.179 MWh TÜRKİYE TÜKETİM PAYI: % 0,48 KURULU GÜÇ: 762 MW TÜRKİYE KURULU GÜÇ PAYI: % 1,05 RÜZGAR KURULU GÜÇ: 0 MW HİDROLİK KURULU GÜÇ: 753.71 MW JEOTERMAL KURULU GÜÇ: 0 MW TERMİK KURULU GÜÇ: 7.94 MW GÜNEŞ KURULU GÜÇ: 0 MW * Tüketim değerleri 2014 TEDAŞ, Kurulu Güç(Üretim) değerleri ise 2015 TEİAŞ verileridir. Kaynak: http://www.eie.gov.tr/il_enerji_ayr.aspx?erzurum Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu tarafından Erzurum ili için yapılan değerlendirmede, 2016 yılı itibarıyla uygun bulunan ve yürürlükte olan üretim lisanslı firma sayısı 52 olup, bu tesislerin 1'i güneş santralı, 49 u hidroelektrik santral ve 2 si termik santral üzerinedir. İşletmedeki elektrik üretim kapasitesine bakıldığında, toplam kapasitenin %96'sı hidroelektrik santrala, %3.3'ü termik santrala, %1.3 ü güneş santralına ait olduğu görülmektedir. Tablo 147: Erzurum İlinde Yürürlükte, Değerlendirmede Olan ve Uygun Bulunan Lisanslar Tesis Türü Tesis Sayısı Kurulu Güç Mwe İnşaat Halindeki Kapasite Mwe İşletmedeki Kapasite Mwe Güneş 1 4.9 4.9 0 Hidroelektrik 49 933.48 563.12 370.36 Termik 2 12.9 0 12.9 Genel Toplam 52 951.28 568.02 383.26 Kaynak: http://www.epdk.org.tr/tr/dokumanlar/elektrik/lisanslar/yururlukteolaniptaledilenlisanslar 270
Erzurum yenilenebilir enerji alanında HES lerin yanında güneş, biyokütle enerjisi üretme potansiyeline de sahiptir. Erzurum ili özellikle güneşe dayalı elektrik üretiminde çok önemli bir potansiyele sahiptir. İlin güney ilçelerinde başta Hınıs olmak üzere Karayazı, Tekman ve Çat ilçelerinde bulunan ve tarım yapılmayan geniş düzlüklerde kurulacak enerji ihtisas endüstri bölgelerinde çok sayıda güneşe dayalı elektrik üretim tesisi (GES) yatırımı yapılabilir. Bu konuda ülkemizde Karapınar (2,300-3,220 MW) ve Niğde (1,500 MW) örneklerinde olduğu gibi kurulacak bir enerji ihtisas endüstri bölgesinde güneş enerjisinden yararlanılarak elektrik üretimi mümkündür. İlde kurulacak böyle bir enerji ihtisas endüstri bölgesi hem ilin sahip olduğu doğal kaynaklardan üreteceği elektrik enerjisi ile döviz tasarrufu sağlayacak hem de burada oluşacak tecrübe ve bilgi birikimiyle güneşe dayalı elektrik üretimi teknolojisinde yerelleşme sağlanacaktır. Özet olarak; Erzurum ili Doğu Anadolu Bölgesi nin coğrafi bir merkezidir. Erzurum, bölgeyi doğu-batı ve kuzeygüney doğrultusunda kesen yolların kavşak noktasında bulunduğu için diğer illere göre karayolu ulaşımı yönünden avantajlı bir konumdadır. Erzurum da ulaşım ağırlıklı olarak karayolu ile sağlanmaktadır. Ülkemizdeki bütün yerleşim birimlerine karayolu ile bağlantısı bulunmaktadır. Erzurum ili karayolu ağı toplam Türkiye karayolu ağı içerisinde %2.63 oranında, TRA1 Bölgesi karayolu ağı içerisinde ise %59.59 luk paya sahiptir. Erzurum daki toplam 1,690 km lik İl ve Devlet yolunun 1,605 km si asfalt, 24 km si toprak, 59 km si geçit vermeyen ve 2 kilometresi de parke yoldur. Türkiye toplam taşıt trafiğinin %0.82 si, toplam yolcu trafiğinin %0.72 sini ve yük trafiğinin %0.97 sini, Erzurum ili oluşturmaktadır. 2015 yılı itibarıyla, bin kişi başına düşen otomobil sayısı Türkiye genelinde 134, Erzurum da 69 dur. İldeki otomobil varlığının, Türkiye genelindeki otomobil varlığından aldığı pay %0.50, olup, mevcut otomobil varlığı ile 81 il arasında 42'inci sırada, kişi başına düşen otomobil sayıları açısından ise 63 üncü sıradadır. Erzurum un komşu illerle demiryolu bağlantısı 1939 yılında sağlanmış olup, il sınırları içindeki demir yolu ağı 211 km dir. Erzurum ilinin 2015 yılı Türkiye toplam demiryolu ağında taşınan yolcu sayısı içindeki payı %0.33, yük taşımacılığı içindeki payı %0.87 dir. 2012 yılında ihale edilen ve TCDD Genel Müdürlüğü tarafından yapılan Erzurum Palandöken Lojistik Merkezi, 360,000 m 2 ve toplam 437,000 ton yük kapasitesine sahip olup, tamamlandığında bir yük merkezi olacaktır. Yüksek Yükleme Rampası, Yükleme Boşaltma Sahası, İhata, Loko Bakım ve Vagon Bakım Onarım Atölyesi, Su Deposu ve İdari hizmet binalarından oluşan Lojistik Merkez Erzurum da ticari hareketliliği arttıracak bölgeden komşu ülkelere yapılacak ihracatta önemli bir işlev görecektir. 271
Erzurum Havalimanı, 1947 yılında hizmete başlamış günümüzde ulaştığı 2,000,000 yolcu kapasitesiyle ulusal ve uluslararası uçuşlara açık bir havaalanı konumuna gelmiştir. Havalimanı ndan her gün tarifeli iç hat seferleri ve başta Almanya, Ukrayna ve Suudi Arabistan olmak üzere yurt dışına charter uçuşları gerçekleştirmektedir. Erzurum ilinde, nüfusun tamamına, şebeke ile içme ve kullanma suyu ulaştırılmaktadır. 2014 yılında Erzurum ilinin 20 ilçesine bağlı 1,182 mahalle ve köyün 1,178 inde içme suyu şebekesine, 4 köy ise çeşmeli içme suyuna sahiptir. Köy dışı yerleşim olan ünite sayısı 455 olup, bunların 307 sinde içme suyu şebekesi bulunmakta 148 inde ise çeşme ile içme suyu ihtiyacı karşılanmaktadır. 1,182 köyün 28 inde, 455 diğer yerleşim ünitesinin 65 inde içme ve kullanım suyu yetersizdir. Türkiye genelinde toplam yıllık çekilen su miktarı içinde Erzurum ilinin payı %1,34 dür. Erzurum da arıtma tesisi ile içme ve kullanım suyu hizmeti verilen nüfusun belediye nüfusuna oranı %73 olup, %58 olan Türkiye ortalamasından yüksektir İl belediye nüfusunun tamamına yakınına kanalizasyon şebekesi ile hizmet verilmektedir. 2014 yılı itibariyle kanalizasyon şebekesi ile hizmet verilen belediye nüfusunun toplam belediye nüfusuna oranı Türkiye genelinde %90, Erzurum da %99 dur. 6.2. SANAYI ALTYAPISI Bir ilde ya da yörede sanayinin gelişmesinde doğal kaynaklar ve hammadde potansiyelinin yanısıra altyapı da önemlidir. İmalat sanayinin çevreye zarar vermeden gelişmesi ve dışsal faydanın değerlendirilebilmesi bakımından sanayi altyapısının oluşturulması gerekmektedir. Bu konuda sanayinin altyapısını oluşturan Küçük Sanayi Siteleri (KSS) ve Organize Sanayi Bölgeleri (OSB) yatırımları büyük önem taşımaktadır. Organize Sanayi Bölgesi (OSB); birbiriyle işbirliği halinde üretim yapan orta ve küçük ölçekli işletmelere, planlı bir alanda ve ortak altyapı hizmetlerinden yararlanarak daha kolay ve ucuz üretim yapma olanağı veren bir sistemdir. Bu nedenle, bu bölgeler sınai yatırımların teşvik edilmesinde, planlı sanayi yerleşiminin sağlanmasında, düzenli şehirleşme ve istihdamın geliştirilmesinde etkili bir kalkınma aracı olarak kullanılmaktadır. Başlı başına bir teşvik unsuru olan Organize Sanayi Bölgelerinde yapılan (ve/veya yapılacak) yatırımlara bazı ek teşvikler de sağlanmaktadır. 272
Altyapı tesislerinin genellikle yüksek yatırım harcamaları gerektirmesi nedeniyle, bu yatırımların bizzat teşebbüs tarafından gerçekleştirilmesi mümkün olmamaktadır. Dolayısıyla belirli bir bölgede (örneğin Organize Sanayi Bölgesi nde) altyapı tesislerinin yeterli derecede mevcut olması önemli bir kuruluş yeri avantajıdır. İlde Organize Sanayi Bölgesi 1975 yılında kurulmuştur. 1.147.973 m 2 alan üzerinde kurulmuş olan I. Organize Sanayi Bölgesi nde son parselasyon planına göre 117 sanayi parseli bulunmaktadır. 117 parselden 116 sı girişimcilere tahsis edilmiştir. 2016 OSB Komisyon Denetim Raporuna göre 116 sanayi parselinin 58 inde üretim, 38 inde ruhsat ve izin eksikli üretim yapılmaktadır. 14 parseldeki işletmeler ise ya kapalı ya da üretime ara vermiş durumdadır. 6 parselde ise inşaat vb. nedenlerle üretim yapılmamaktadır. Erzurum İl OSB Komisyon Denetim Raporundan hareketle hazırlanan 2015 sonu itibariyle Erzurum I. OSB deki parsel durumu aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 148: Erzurum İli I. OSB Parsellerde Faaliyet Gmsteren Firmaların Dağılımı (NACE REV 2) Parsel Parsel İstihdam Toplam Faal* C İmalat 48 42 1,018 D Elektrik, Gaz, Buhar Ve İklimlendirme Üretimi Ve Dağıtımı 1 0 0 F İnşaat 1 1 35 G Toptan Ve Perakende Ticaret; Motorlu Kara Taşıtlarının Ve 4 3 50 Motosikletlerin Onarımı H Ulaştırma Ve Depolama 13 12 492 I Konaklama Ve Yiyecek Hizmeti Faaliyetleri 1 1 130 J Bilgi Ve İletişim 6 6 2,275 M Mesleki, Bilimsel Ve Teknik Faaliyetler 1 0 0 S Diğer Hizmet Faaliyetler 12 10 197 Toplam 87 75 4,197 Bilinmeyen 10 10 222 Genel Toplam 97 85 4,419 Not (*): İstihdam Yaratan Parsel Sayısı Kaynak: 28.01.2016 Tarihli Erzurum OSB Komisyon Denetim Raporu ndan Hareketle Hazırlanmıştır. Erzurum I. Organize Sanayi Bölgesi nde istihdam yaratan toplam 85 parsel bulunmaktadır. Bunların 42 sinde imalat sanayi firmaları faaliyet göstermekte ve 1,018 kişi istihdam 273
edilmektedir. İmalat sanayi firmalarının NACE REV 2 sınıflamasına göre alt sektörlere göre dağılımı aşağıda verilmektedir. Firma Sayısı İstihdam Gıda Ürünleri İmalatı 14 512 Kayıtlı Medyanın Basılması ve Çoğaltılması 1 24 Kimyasalların ve Kimyasal Ürünlerin İmalatı 10 189 Kauçuk ve Plastik 9 100 Ana Metal Sanayi 4 90 Fabrikasyon Metal Ürünleri İmalatı (Makine ve Techizat Hariç) 1 15 Mobilya İmalatı 3 88 I. Organize Sanayi Bölgesi ndeki parsellerin tamamı dolunca II. Organize Sanayi Bölgesi kuruluş çalışmaları 1998 yılında başlamıştır. İl merkezine 5 km mesafede 216 hektarlık bir arazi, Organize Sanayi Bölgesi alanı olarak seçilmiş yatırım programına alınmıştır. 2014 yılında altyapı yapım ihalesi verilen II. Organize Sanayi Bölgesi nin altyapı çalışmaları 2017 yılı içerisinde tamamlanacaktır. Ayrıca Oltu ilçesinde kurulması planlanan Organize Sanayi Bölgesi için arazi seçimi 2001 yılında yapılmıştır. 73 hektar alan üzerinde kurulacak olan Oltu Organize Sanayi Bölgesi için arazi kamulaştırma çalışmaları devam etmektedir. İlde temel faaliyet konularından biri olan hayvancılık son yıllarda gerilemeye başlamıştır. Bölgenin hayvancılık merkezi olan Erzurum da, hayvancılığın yeniden canlandırılması amacıyla Erzurum Besi Organize Sanayi Bölgesi nin kurulması için 2001 yılında girişimlerde bulunulmuştur. 2001 yılında Erzurum Valiliği tarafından Sanayi ve Ticaret Bakanlığı na başvurusu yapılan Besi Organize Sanayi Bölgesi nin kurulacağı arazinin yer seçimi 2003 yılında tamamlanmıştır. İl merkezine 18 km uzaklıkta 112 hektar arazi üzerine kurulması planlanan Besi Organize Sanayi Bölgesi tamamlandığında 265 işletme faaliyet gösterecektir. Erzurum Besi Organize Sanayi Bölgesi, Erzurum İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğüne devredilmiş olup, kuruluş süreci Müdürlük tarafından tamamlanacaktır. 274
6.2.1. Küçük Sanayi Siteleri Benzer iş kollarında çalışan ve birbirini tamamlayıcı üretim yapan işletmelerin aynı site içinde toplanmasıyla, verimliliğin ve kâr artışının sağlanması, ihtiyaçların daha ekonomik karşılanmasını ve küçük sanayicilerin, ortak hareket etme, çevresel faktörlerin maliyetini paylaşma gibi katılımcı yönetim biçiminin geliştirilmesini amaçlayan küçük sanayi siteleri bölge ekonomisinin gelişimi açısından önemli bir uygulama aracıdır. Ağırlıklı olarak yapı kooperatifleri vasıtasıyla uygulamaya konulan sanayi siteleri, daha çok tamirat ve imalatla uğraşan küçük işletmelerin yer aldığı, altyapı hizmetleri ile idare binası, çırak okulu, satış dükkanı gibi sosyal kurumlarla donatılmış işyeri topluluklarıdır. Sanayi sitelerinin yapım amacı: - Plansız ve denetimsiz bir şekilde yapılaşmış, çevre kirliliği ve plansız kentleşmeye neden olan dağınık şekildeki işyerlerini bir araya toplamak suretiyle, çevre sağlığına ve şehrin planlı gelişmesine katkıda bulunulması, - Benzer iş kollarında çalışan ve birbirini tamamlayıcı üretim yapan işletmelerin aynı site içinde toplanmasıyla, verimliliğin ve kar artışının sağlanması, ihtiyaçların daha ekonomik karşılanması, - Sanayinin az gelişmiş bölgelerde yaygınlaştırılması suretiyle, geri kalmış bölgelerin kalkınmalarının teşvik edilmesi, - Tarım alanlarının sanayide kullanılmasının önlenmesi, - Küçük sanayicilerde, ortak hareket etme, çevresel faktörlerin maliyetini paylaşma gibi katılımcı yönetim biçiminin geliştirilmesi - Türkiye de sanayi sitesi uygulamaları 1965 yılında başlatılmış ve 2015 yılı sonunda toplam 466 adet sanayi sitesine ulaşılmıştır. Bu sanayi sitelerinde 94.262 işyeri mevcut olup, yaklaşık 471.000 kişi istihdam edilmektedir. Erzurum da 4 ü merkez ilçelerde 1 i Oltu ilçesinde, 1 i Horasan ilçesinde olmak üzere 6 Küçük Sanayi Sitesi faaliyet göstermektedir. Faal olan bu altı küçük sanayi sitesinde 2016 yılı itibariyle dolu olan işyeri sayısı 1.190 olup, bu işyerlerinde 3.670 kişi çalışmaktadır. Ayrıca 3 ü 275
yapım (1 inin geçici kabulü yapılmış) aşamasında, 1 i ihale aşamasında olmak üzere ilde 4 Küçük Sanayi Sitesi daha kurulmaktadır. Tablo 149: Erzurum İlinde Tamamlanmış ve Yapımı Devam Eden Küçük Sanayi Siteleri KSS Adı Kuruluş Yılı Parsel Sayısı İşyeri sayısı İstihdam Merkez 1975 410 410 1,230 Madeni Sanatkarlar 1970 302 302 906 Metal İşleri 1983 200 150 450 Aziziye Otoban 1995 45 45 135 Oltu 1995 140 140 520 Horasan 1999 143 143 429 Aziziye Otoban II. Etap 1995 60 İnşaat 0 Akdağ 2011 255 İnşaat 0 Hasankale 2011 78 İnşaat 0 Hınıs Nur 2009 65 İnşaat 0 Kaynak: Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Hınıs Nur Küçük Sanayi Sitesi nin 2016 yılı sonunda faaliyete geçmesi beklenmektedir. Yapımı devam eden diğer Küçük sanayi Siteleri nin tamamlanması ise 2017 yılına kalmıştır. 6.2.2. Teknoloji Geliştirme Bölgeleri (TGB) Teknoparklar 2001 yılında 4691 sayılı yasayla kurulan Teknoloji Geliştirme Bölgeleri nde; üniversiteler, araştırma kurum ve kuruluşları ile üretim sektörlerinin işbirliği sağlanarak, ülke sanayinin uluslararası rekabet edebilir ve ihracata yönelik bir yapıya kavuşturulması maksadıyla teknolojik bilgi üretmek, üründe ve üretim yöntemlerinde yenilik geliştirmek, ürün kalitesini veya standardını yükseltmek, verimliliği artırmak, üretim maliyetlerini düşürmek, teknolojik bilgiyi ticarileştirmek, teknoloji yoğun üretim ve girişimciliği desteklemek, küçük ve orta ölçekli işletmelerin yeni ve ileri teknolojilere uyumunu sağlamak, Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulunun kararları da dikkate alınarak teknoloji yoğun alanlarda yatırım olanakları yaratmak, araştırmacı ve vasıflı kişilere iş imkânı yaratmak, teknoloji transferine yardımcı olmak ve yüksek/ileri teknoloji sağlayacak yabancı sermayenin ülkeye girişini hızlandıracak teknolojik alt yapıyı sağlamak amaçlanmaktadır. Teknoloji Geliştirme Bölgeleri, AR-GE çalışmaları için tasarlanmış alanlar olup yüksek teknoloji alanındaki yatırımları cazip hale getirmektedir. 276
TGB lerin Sağladığı Avantajlar Bürolar kiralamaya hazır olarak sunulmaktadır ve tesislerin altyapısı hazırdır. Yazılım ve AR-GE faaliyetlerinden elde edilen kârlar 31 Aralık 2023 tarihine kadar gelir ve kurumlar vergisinden muaftır. TGB içinde üretilen uygulama yazılımlarının satışı 31 Aralık 2023 tarihine kadar KDV den muaftır. Bunlara sistem yönetimi, veri yönetimi, iş uygulamaları, farklı iş sektörleri, internet, mobil telefonlar ve askeri kumanda kontrol sistemlerinde kullanılan yazılımlar dahildir. TGB lerde istihdam edilen araştırmacılarla yazılım ve AR-GE personeline ödenecek maaşlar 31 Aralık 2023 tarihine kadar tüm vergilerden muaftır. Bilgi teknolojileri ağırlıklı sektörler için gelir vergisi ile kurumlar vergisinden muaf olunan dönem boyunca KDV muafiyeti de getirilmiştir. Gümrük ve resimlerin yanı sıra kaynak olarak kullanılan fonlar için de muafiyet getirilmiştir. Akademik personel bölge içinde şirket kurma, bölgede faaliyet gösteren tanınmış firmalarda yer alma ya da bu firmaların yönetim kurullarına katılarak araştırma yapmaya teşvik edilmektedir. 2001 yılından itibaren uygulamaya konulan; sanayicileri, araştırmacı ve üniversiteler ile buluşturarak teknolojik üretime yönelik yeni ürün ve üretim yöntemleri geliştirilmesini amaçlayan 4691 sayılı kanun kapsamında, Ağustos 2016 tarihi itibarıyla 64 adet Teknoloji Geliştirme Bölgesi kurulmuştur. TGB lerin 51 i faaliyette olup, 13 tanesinin ise alt yapı çalışmaları devam etmektedir. Teknoloji Geliştirme Bölgelerinde, Ağustos 2016 tarihi itibarıyla toplam firma sayısı 4,176 ya, istihdam edilen personel sayısı 41,089 a yükselmiştir. Teknoloji Geliştirme Bölgelerindeki firmaların 182 si yabancı firma, 956 sı ise Akademisyen firmadır. Teknoloji Geliştirme Bölgelerinde çalışan personelin; 33,297 si Ar-Ge personeli, 2,141 i Destek personeli ve 5,651 i Kapsam Dışı personeldir. Teknoloji Geliştirme Bölgelerinde ağırlıklı olarak sırasıyla; Yazılım, Bilgisayar ve İletişim Teknolojileri, Elektronik, Makine ve Teçhizat İmalatı, Enerji, Medikal, Sağlık, Savunma Sanayi ve Kimya konularında 277
çalışan yenilikçi firmalar yer almakta olup, Ağustos 2016 itibarıyla, bölgelerde Ar-Ge proje sayısı (tamamlanan ve devam eden toplam proje sayısı) 28,856 adet olmuştur. 2016 yılı Ağustos ayı itibariyle Bölgelerde gerçekleştirilen toplam satışlar 35 milyar TL, ihracat 2.4 milyar USD ye yükselmiştir. Erzurum ATA Teknokent Teknoloji Geliştirme Bölgesi, 05 Mart 2005 tarihinde 25746 sayılı resmi gazete ile ilan edildi. 26 Haziran 2006 tarihinde Ata Teknokent binalarının yapımına başlandı. İki blok halinde yapılan binaların bir bloğu 11.01.2010 tarihinde faaliyete geçti ve ATA Teknokentte firmalar yer almaya başladı. 2. Blok 21.11.2012 tarihinde tamamlanarak faaliyete geçti. ATA Teknokentte yaklaşık 15.000 m2 kapalı alan bulunmaktadır. ATA Teknokent'in Amacı; Teknoloji Geliştirme Bölgelerinin amacı, ülke sanayinin uluslar arası piyasalarda rekabet edebilir duruma gelmesi ve ihracata yönelik bir yapıya kavuşturulabilmesi için teknolojik bilgi üretmek, üründe ve üretim yöntemlerinde yenilik geliştirmek, ürün kalitesini veya standardını yükseltmek, verimliliği artırmak, üretim maliyetlerini düşürmek, teknolojik bilgiyi ticarileştirmek, teknoloji yoğun üretim ve girişimciliği desteklemek, küçük ve orta ölçekli işletmelerin yeni ve ileri teknolojilere uyumunu sağlamak, Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulunun kararları da dikkate alınarak teknoloji yoğun alanlarda yatırım olanakları yaratmak, araştırmacı ve vasıflı kişilere iş imkânı yaratmak, teknoloji transferine yardımcı olmak ve yüksek/ileri teknoloji sağlayacak yabancı sermayenin ülkeye girişini hızlandıracak teknolojik alt yapıyı sağlamaktır. Ayrıca Üniversite-Sanayi işbirliğini en üst düzeye çıkararak ileri teknoloji kullanan veya üreten şirketlerin oluşumunu ve büyümesini desteklemek, mevcut kaynaklarını daha verimli kullanmalarını sağlamak veya yeni kaynak yaratılması amacıyla yenilikçi ileri teknoloji ve yazılım geliştirme alanlarında faaliyet gösterecek şirketlere Ar-Ge çalışmalarını yürütebilecekleri ortam ve destek sağlamak, İleri teknoloji alanında çalışan yerli ve uluslararası şirketleri bir araya getirerek aralarında ve üniversitelerle sinerji yaratmalarını sağlayan mekanizmalar kurmak, Üniversitelerdeki akademik birikimin ve araştırma sonuçlarının ekonomik değere dönüştürülmesini sağlamak, 278
Ülkenin ekonomik ve teknolojik düzeyinin yükseltilmesine ve böylece ülkenin uluslararası rekabet gücünü artırılmasına katkıda bulunmak İleri teknoloji üretme potansiyeli olan yeni şirketlerin kurulmasını ve mevcut küçük şirketlerin büyümesini teşvik etmek. Erzurum ve Doğu Anadolu Bölgesi nde, bilimin uygulamaya aktarılmasına en uygun ortamı sağlayarak; araştırma, geliştirme ve yenilik aktivitelerinin odak merkezi olmak, bölgesel ve uluslararası rekabet gücü yüksek, ileri teknoloji üreten ve kullanan paydaşlarına araştırma ve teknoloji transferi yapabilmeleri için uygun ortam yaratmaktır. Erzurum ATA Teknokent Teknoloji Geliştirme Bölgesi nde, 62 firma faaliyet göstermektedir. Bu firmaların 32 si yazılım, 5 i enerji, 4 ü hayvancılık, 3 ü inşaat ve 18 i de diğer sektörlerdedir. 6.2.3. AR-GE ve Yenilik Faaliyetleri Sürdürülebilir gelişmenin yanı sıra, özellikle ürün çeşitliliği ve beraberinde rekabet üstünlüğü sağlayan Ar-Ge ve inovasyon faaliyetleri teknolojik ilerlemenin en önemli bileşenleridir. İnovasyon, günümüzde sadece ulusal düzeyde değil, bölgesel düzeyde de gelişmeyi, kalkınmayı ve rekabetçiliği sağlayan önemli unsurların başında gelmektedir. Bunun farkında olan ülkeler, son yıllarda bölgesel inovasyon stratejileri tasarlamakta ve uygulamaktadırlar. Türkiye de Ar-Ge harcamalarında son yıllarda önemli gelişmeler yaşanmakla birlikte Ar-Ge harcamalarının GSYH içindeki payı hâlâ düşük seviyededir. Ar-Ge harcamalarının Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (GSYH) içindeki payı 2003 yılında 6.1 iken, bu pay 2014 yılında %1.01 olarak gerçekleşmiştir. Türkiye genelinde, 2014 yılında, 17.6 Milyar TL Ar-Ge harcaması yapılmış olup bunun 8.76 milyar TL lik bölümünü ticari kesim Ar-Ge harcamaları oluşturmuştur. Gayrisafi Yurtiçi Ar-Ge harcamalarında ticari kesim %49.8 ile en büyük paya sahipken bunu %40.5 ile yükseköğretim kesimi ve %9.7 ile kamu kesimi izlemektedir. Ticari kesim Ar-Ge harcamalarının %51.84 ü imalat sanayine aitken, %26.43 ünü bilgi ve iletişim, %15.6 sını mesleki ve teknik faaliyetler sektörü oluşturmaktadır. İmalat sanayi içerisinde motorlu kara taşıtları en fazla Ar-Ge harcaması yapılan sektör iken, bunu elektrikli 279
teçhizat, diğer ulaşım araçları ile kok kömürü ve rafine edilmiş petrol ürünleri, kimyasalların ve kimyasal ürünlerin imalatı izlemektedir. Ar-Ge harcamalarının Düzey 1 Bölgeleri bazında dağılımı incelendiğinde, en fazla harcamanın Batı Anadolu Bölgesi nde olduğu ve bunu sırasıyla Doğu Marmara, İstanbul ve Ege Bölgesi nin izlediği görülmektedir. Ar-Ge İnsan Gücü nün Düzey 1 Bölgeleri bazında dağılımında da oranları biraz düşse de sıralama değişmemekte, ilk sırada Batı Marmara yer alırken onu sırasıyla Doğu Marmara, İstanbul ve Ege Bölgeleri izlemektedir. Erzurum un içinde yer aldığı Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi Toplam Ar-Ge harcamalarından aldığı %1.5 pay ile 12 Düzey 1 Bölgesi arasında 11. Sırada, Toplam Ar-Ge insan gücünden aldığı %2.48 payla son sırada yer almaktadır. Grafik 34: Toplam Ar-Ge Harcamalarının ve İnsan Gücünün İBBS Düzey 1 Bölgeleri Bazında Dağılımı (2014) Kaynak: TÜİK Bir ülke veya bölge genelinde, Ar-Ge ve yenilik çalışmalarına destek sağlayan unsurların, üniversiteler, teknoloji geliştirme bölgeleri, araştırma merkezleri, laboratuvarlar, enstitüler ve meslek yüksekokulları olduğu bilinmektedir. Atatürk Üniversitesi, Erzurum Teknik Üniversitesi, ve Erzurum ATA Teknokent, ilde rekabetin ve bölgesel gelişmenin, Ar-Ge ve yenilikçilik faaliyetlerinin desteklenmesi açısından etkili yapılardır. İlin, şu an itibarıyla araştırma, geliştirme ve inovasyon alanında beklenen düzeyde olduğunu söylemek mümkün değildir. Mevcut Ar-Ge altyapısının geliştirilerek, sanayi ve 280
üniversite işbirliği üzerinden bölgede yenilikçilik yaklaşımının daha üst seviyelere taşınmasına ihtiyaç bulunmaktadır. TPE (Türk Patent Enstitüsü) nün verilerine göre; Erzurum ilinden yapılan, 1995-2015 yıllarındaki marka, patent, faydalı model ve endüstriyel tasarım başvurularının gelişimi Türkiye toplam başvurularıyla karşılaştırmalı olarak aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 150: Patent, Faydalı Model, Endüstriyel Tasarım ve Marka Başvuruları Erzurum Patent Faydalı Model Marka Endüstriyel Tasarım Başvuru Tescil Başvuru Tescil Başvuru Tescil Başvuru Tescil 1995-2010 49 4 24 6 1,237 622 22 17 2011 3 1 12 7 168 84 11 11 2012 10 4 6 7 174 94 5 5 2013 7 0 1 0 195 97 8 8 2014 7 1 6 2 200 125 13 8 2015 14 1 5 4 190 125 5 8 Toplam 90 11 54 26 2,164 1,147 64 57 Türkiye Patent Faydalı Model Marka Endüstriyel Tasarım Başvuru Tescil Başvuru Tescil Başvuru Tescil Başvuru Tescil 1995-2010 15,553 2,452 21,772 2,452 572,278 320,340 60,480 53,597 2011 4,087 847 3,175 847 103,747 35,858 7,525 6,915 2012 4,543 1,025 3,725 1,025 97,311 52,386 7,864 7,274 2013 4,528 1,244 3,454 1,244 93,305 68,391 8,216 7,816 2014 4,861 1,251 3,474 1,251 97,142 72,326 8,395 7,614 2015 5,512 1,730 3,451 1,730 95,962 70,111 8,291 8,574 Toplam 39,084 8,549 39,051 8,549 1,059,745 619,412 100,771 91,790 Tescil Oranı (%) Patent Faydalı Model Marka Endüstriyel Tasarım Erzurum 12.2 48.1 53.0 89.1 Türkiye 21.9 21.9 58.4 91.1 Kaynak: Türk Patent Enstitüsü-www.tpe.gov.tr 2015 yılı itibarıyla Türkiye genelindeki Türk Patent Enstitüsü ne yapılan toplam 113,216 sınai mülkiyet başvurusunun sadece %0.19 u Erzurum iline ait bulunmaktadır. 2015 yılında gerçekleşen sınayi mülkiyet tescili Türkiye genelinde 82,145 Erzurum da ise 138 olup Türkiye içindeki payı %0.17 dir. Yenilik faaliyetleri açısından Erzurum ili istenen düzeyde bulunmamaktadır. 2015 yılı başvurularına göre Erzurum ili 81 il arasında; marka başvurularında 37., patent başvurularında 31., faydalı model başvurularında 32. ve endüstriyel tasarım başvurularında 42. sıradadır. 2015 yılı tescil sayılarına göre ise Erzurum ili 81 il arasında patent tescilinde 39., faydalı model tescilinde 33., marka tescilinde 41., endüstriyel tasarım tescilinde ise 39. 281
Sırada bulunmaktadır. Erzurum ve Türkiye geneli tescil oranları karşılaştırıldığında 1995-2015 toplam patentte Erzurum da 90 başvuru, %12.2 tescil oranı, Türkiye de 39,084 başvuru %21.9 tescil oranı; toplam faydalı modelde Erzurum da 54 başvuru, %48.1 tescil oranı, Türkiye de 39,051 başvuru %21.9 tescil oranı; toplam markada Erzurum da 2,164 başvuru %53.0 tescil oranı, Türkiye de 1,059,745 başvuru %58.4 tescil oranı; endüstriyel tasarımda Erzurum da 64 başvuru %89.1 tescil oran, Türkiye de 100,771 başvuru ve %91.1 tescil oranı olduğu görülmektedir. Erzurum İlinin ve Türkiye nin Ar-Ge harcamalarını değerlendirebilmek ve Erzurum un Ar-Ge konusundaki gelişimini görebilmek için, Türkiye ve Erzurum İlinin Net Satışları ile Ar-Ge harcamaları arasındaki ilişki aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 151: Türkiye ve Erzurum İlinin Net Satışları ve Ar-Ge Harcamalarının Gelişimi (Milyon TL) Net Satışlar AR-GE Harcamaları AR-GE/Satışlar (%) Erzurum/TR (%) Erzurum Türkiye Erzurum Türkiye Erzurum Türkiye Net Satışlar AR-GE Harcamaları 2006 3,880 1,458,486 8 1,956 0.21 0.13 0.27 0.41 2007 4,818 1,688,083 13 2,261 0.26 0.13 0.29 0.56 2008 6,177 1,914,462 14 2,473 0.22 0.13 0.32 0.55 2009 6,839 1,886,523 2 2,504 0.03 0.13 0.36 0.08 2010 7,719 2,251,378 2 2,765 0.03 0.12 0.34 0.08 2011 9,063 2,838,447 3 3,681 0.04 0.13 0.32 0.09 2012 10,393 3,215,593 4 4,076 0.04 0.13 0.32 0.10 2013 11,498 3,688,508 3 4,485 0.02 0.12 0.31 0.06 2014 12,726 4,208,976 4 5,280 0.03 0.13 0.30 0.07 Kaynak: Sanayi Bakanlığı, Girişim Bilgi Sistemleri Birimi Erzuruma ilinin 2006 yılından 2014 yılına Net Satışları %228 oranında, Türkiye nin Net Satışları %189 oranında artmıştır. 2006 2014 döneminde Erzurum un Ar-Ge harcamaları %55 azalırken, Türkiye genelindeki Ar-Ge Harcamalarında %170 artış gerçekleşmiştir. 2006 yılında, Erzurum un Net Satışları içerisinde Ar-Ge Harcamalarının payı %0.21 iken, 2014 yılında bu oran %0.03 e düşmüştür. Türkiye nin toplam Net Satışları içerisinde Ar-Ge Harcamalarının payı ise 2006 ile 2014 yılları arasında neredeyse sabit kalmıştır (%0.12 ve %0.13 olarak). Erzurum ili Net Satışlarının Türkiye Net Satışları içerisindeki payı 2006 yılında %0.27 oranında iken 2014 yılında %0.30 a yükselmiştir. Ancak, Erzurum ili Ar-Ge Harcamalarının Türkiye Ar- Ge harcamaları içindeki payı 2006 yılında %0.41 iken, 2014 yılında %0.07 ye düşmüştür. 282
Erzurum ili, Net Satışlar açısından yaklaşık olarak Türkiye geneline paralel bir gelişme gösterirken, Ar-Ge harcamaları açısından Türkiye geneline göre belirgin bir gerileme içerisinde olduğunu söylemek mümkündür. Nitekim aşağıdaki grafikte bu açıkça görülmektedir. Erzurum ili net satışlarının Türkiye içindeki payını gösteren Net Satışlar neredeyse düz çizgi halindeyken Erzurum Ar-Ge harcamalarının Türkiye içindeki payını gösteren Ar-Ge harcamaları dönem içinde aşağı doru bir eğilim göstermektedir. Grafik 35: Erzurum Net Satışlar ve AR-GE Harcamalarının Türkiye İçindeki Payının Gelişimi (Binde) Sonuç olarak; Erzurum ilinin, araştırma, geliştirme ve inovasyon alanında beklenen düzeyin çok altında olduğunu ifade edebiliriz. İlde, yenilikçilik yaklaşımının daha üst seviyelere taşınabilmesi için mevcut Ar-Ge altyapısının geliştirilmesine ve sanayi ve üniversite işbirliğinin artırılmasına ihtiyaç bulunmaktadır. Özet olarak; Erzurum ilinde, uzun yıllardır özellikle tarım ve hayvancılık faaliyetlerine dayalı sanayi kültürü oluşmuştur. İlde, biri besi organize sanayi olmak üzere dört organize sanayi bölgesi (1 i faal) ve bir teknoloji geliştirme bölgesi bulunmaktadır. İlin sanayi altyapısı, sanayi girişimleri açısından oldukça uygun görünmektedir. İlde ilk Organize Sanayi Bölgesi 1975 yılında kurulmuştur. 1.147.973 m 2 alan üzerinde kurulmuş olan I. Organize Sanayi Bölgesi nde son parselasyon planına göre 117 sanayi parseli bulunmaktadır. 117 283
parselden 116 sı girişimcilere tahsis edilmiştir. 2016 OSB Komisyon Denetim Raporuna göre 116 sanayi parselinin 58 inde üretim, 38 inde ruhsat ve izin eksikli üretim yapılmaktadır. 14 parseldeki işletmeler ise ya kapalı ya da üretime ara vermiş durumdadır. 6 parselde ise inşaat vb. nedenlerle üretim yapılmamaktadır. II. Organize Sanayi Bölgesi kuruluş çalışmaları 1998 yılında başlamıştır. İl merkezine 5 km mesafede 216 hektarlık bir arazi, Organize Sanayi Bölgesi alanı olarak seçilmiş yatırım programına alınmıştır. 2014 yılında altyapı yapım ihalesi verilen II. Organize Sanayi Bölgesi nin altyapı çalışmaları 31.10.2016 tarihinde tamamlanacaktır. Ayrıca Oltu ilçesinde kurulması planlanan Organize Sanayi Bölgesi için arazi seçimi 2001 yılında yapılmıştır. 73 hektar alan üzerinde kurulacak olan Oltu Organize Sanayi Bölgesi için arazi kamulaştırma çalışmaları devam etmektedir. Erzurum da 4 ü merkez ilçelerde 1 i Oltu ilçesinde, 1 i Horasan ilçesinde olmak üzere 6 Küçük Sanayi Sitesi faaliyet göstermektedir. Faal olan bu altı Küçük Sanayi Sitesinde 2016 yılı itibariyle dolu olan işyeri sayısı 1.190 olup, bu işyerlerinde 3.670 kişi çalışmaktadır. Ayrıca 3 ü yapım (1 inin geçici kabulü yapılmış) aşamasında, 1 i ihale aşamasında olmak üzere ilde 4 Küçük Sanayi Sitesi daha kurulmaktadır. 2012 tarihinde tamamlanan Erzurum ATA Teknokent Teknoloji Geliştirme Bölgesi 15.000 m 2 kapalı alanda faaliyet göstermektedir. Teknokent'in amacı: İlde etkin bir üniversite-sanayi işbirliği sağlamak, daha fazla araştırma yapılabilmesi olanağı yaratmak, yapılan araştırmaların ekonomik değere dönüşmesi için, rekabet gücünü artıracak teknolojileri geliştiren ve üreten firmalara sunmaktır. Erzurum ATA Teknokent Teknoloji Geliştirme Bölgesi nde, 62 firma faaliyet göstermektedir. Bu firmaların 32 si yazılım, 5 i enerji, 4 ü hayvancılık, 3 ü inşaat ve 18 i de diğer sektörlerdedir. Atatürk Üniversitesi, Erzurum Teknik Üniversitesi, ve Erzurum ATA Teknokent, ilde rekabetin ve bölgesel gelişmenin, Ar-Ge ve yenilikçilik faaliyetlerinin desteklenmesi açısından etkili kurumlardır. 2015 yılı itibarıyla Türkiye genelindeki toplam sınai mülkiyet başvurusunun %0.19 u, gerçekleşen sınai mülkiyet tescilinin %0.17 si Erzurum iline aittir. Yenilik faaliyetleri açısından Erzurum ili istenen düzeyde bulunmamaktadır. Mevcut Ar-Ge altyapısının geliştirilerek, sanayi ve üniversite işbirliği üzerinden bölgede yenilikçilik yaklaşımının daha üst seviyelere taşınmasına ihtiyaç bulunmaktadır. 2014 yılında Erzurum un Net Satışları içerisinde Ar-Ge Harcamalarının payı %0.03, Türkiye nin toplam Net Satışları içerisinde Ar-Ge Harcamalarının payı %0.13 tür. Aynı yıl Erzurum ili Ar-Ge Harcamalarının Türkiye Ar-Ge harcamaları içindeki payı ise %0.07 dir. 6.3. KAMU YATIRIM HARCAMALARI Kamu yatırımları, bir yörenin altyapı eksiklerinin giderilmesinde en önemli faktörlerden birisidir. Kamu yatırımlarının Türkiye, TRA1 Bölgesi ve Erzurum ilinde 2002-2015 yılları arasındaki gelişimi aşağıdaki tabloda verilmiştir. 284
Tablo 152: Kamu Yatırım Harcamalarının Gelişimi (Cari Fiyatlarla, Bin TL) Yıllar Türkiye TRA1 Bölgesi Erzurum Erzurum/TRA1 (%) Erzurum/Türkiye (%) 2002 15,533,564 73,662 63,205 85.80 0.41 2003 16,009,223 135,081 122,714 90.84 0.77 2004 16,093,343 131,558 106,453 80.92 0.66 2005 19,899,447 184,961 153,206 82.83 0.77 2006 21,608,226 194,869 167,935 86.18 0.78 2007 21,513,108 239,311 204,986 85.66 0.95 2008 21,915,452 226,429 152,315 67.27 0.70 2009 27,458,727 267,380 192,428 71.97 0.70 2010 33,832,966 480,218 337,293 70.24 1.00 2011 36,400,287 341,092 184,219 54.01 0.51 2012 44,434,287 458,501 248,984 54.30 0.56 2013 52,881,620 584,846 360,246 61.60 0.68 2014 56,279,641 752,800 502,836 66.80 0.89 2015 62,240,302 815,169 505,934 62.06 0.81 2002-2015 Artış (%) 300.68 921.97 695.56 Kaynak: T.C. Kalkınma Bakanlığı Türkiye genelinde kamu yatırımları 2005 yılına göre cari fiyatlarla %300.7 oranında artarak, 2015 yılında 62.2 milyar TL ye ulaşırken, TRA1 Bölgesi nde bu oran %922, Erzurum ilinde ise %695.6 olmuştur. Erzurum ili, 2002 yılında TRA1 Bölgesi kamu yatırımlarından yaklaşık %85.8, Türkiye toplam kamu yatırımlarından %0.4 oranında paylar alırken, 2015 yılında bu oranlar %62.1 ve %0.8 olarak gerçekleşmiştir. Bu rakamlarla, Erzurum ili, Türkiye toplam kamu yatırımlarından aldığı pay itibarıyla 2002 yılında iller arası sıralamada 15. sırada iken, 2015 yılında 13. sırada yer almıştır. Türkiye, TRA1 Bölgesi ve Erzurum ili için 2015 yılı itibarıyla kamu harcamalarının sektörlere göre dağılımı da aşağıdaki tabloda verilmektedir. Tablo 153: 2015 Yılı Kamu Yatırım Harcamalarının Sektörel Dağılımı (Cari Fiyatlarla Bin TL) TÜRKİYE TRA1 Bölgesi Erzurum Erzurum'un Payı (%) İLLER 1000 TL % 1000 TL % 1000 TL % Türkiye TRA1 TARIM 7,072,898 11.36 79,989 9.81 53,949 10.66 0.76 67.45 MADENCİLİK 2,016,000 3.24 16 0.00 16 0.00 0.00 100.00 İMALAT 990,366 1.59 44,400 5.45 0 0.00 0.00 0.00 ENERJİ 3,930,244 6.31 70,160 8.61 43,106 8.52 1.10 61.44 ULAŞTIRMA-HABERLEŞME 18,019,934 28.95 75,558 9.27 45,833 9.06 0.25 60.66 TURİZM 452,698 0.73 14,165 1.74 10,685 2.11 2.36 75.43 KONUT 339,070 0.54 12,870 1.58 4,268 0.84 1.26 33.16 EĞİTİM 10,587,827 17.01 252,288 30.95 163,046 32.23 1.54 64.63 SAĞLIK 3,924,769 6.31 48,609 5.96 44,501 8.80 1.13 91.55 DİĞER 14,906,496 23.95 217,114 26.63 140,530 27.78 0.94 64.73 TOPLAM 62,240,302 100.00 815,169 100.00 505,934 100.00 0.81 62.06 Kaynak: TC Kalkınma Bakanlığı 285
Kamunun yaptığı yatırımlar sektörel olarak incelendiğinde; ağırlıklı olarak eğitim (%32.2), diğer kamu hizmetleri (%27.8), tarım (%10.7), ulaştırma-haberleşme (%9.1), sağlık (%8.8) ve enerji sektörlerine (%8.5) yatırım yapıldığı, buna karşılık imalat, madencilik ve turizm sektörlerinin kamu yatırımlarından çok az oranda pay aldığı görülmektedir. Erzurum ilinin sektörel açıdan Türkiye toplam kamu yatırımlarından aldığı pay; imalat sanayi, tarım, madencilik, ulaştırma-haberleşme sektörlerinde %1 in altındadır. Erzurumu ili Türkiye kamu yatırımlarından oransal olarak en fazla payı %2.4 ile turizm sektöründen ve %1.5 ile ile eğitim sektöründen almaktadır. 2015 yılında Türkiye genelinde kişi başına düşen kamu yatırımı ortalama 790.4 TL iken, Erzurum, Erzincan ve Bayburt tan oluşan TRA1 Bölgesi nde 766.3 TL, Erzurum ilinde ise 663.7 TL dir. Erzurum da kişi başına düşen kamu yatırım harcaması TRA1 Bölgesi ve Türkiye ortalamasından daha düşüktür. Özet olarak; Türkiye genelinde kamu yatırımları 2015 yılında, 2002 yılına göre cari fiyatlarla %300.7 oranında artarken, Erzurum ilinde bu oran %695.6 olmuştur. Erzurum ili, 2002 yılında Türkiye toplam kamu yatırımlarından %0.4 oranında pay alırken, 2015 yılında bu oran %0.8 düzeyine yükselmiştir. Erzurum ili, toplam kamu yatırımlarından aldığı pay itibarıyla 2002 yılında iller arası sıralamada 15. sırada iken 2015 yılında 13. sırada yer almıştır. Kamunun Erzurum da yaptığı yatırımlar ağırlıklı olarak eğitim (%32.2), diğer kamu hizmetleri (%27.8), tarım (%10.7), ulaştırma-haberleşme (%9.1), sağlık (%8.8) ve enerji sektörlerindedir. (%8.5). İmalat, madencilik ve turizm sektörlerinin kamu yatırımlarından aldığı pay ise çok düşük oranlardadır. 2015 yılında Türkiye genelinde kişi başına düşen kamu yatırımı ortalama 790.4 TL iken, Erzurum, Erzincan ve Bayburt tan oluşan TRA1 Bölgesi nde 766.3 TL, Erzurum ilinde ise 663.7 TL dir. Erzurum da kişi başına düşen kamu yatırım harcaması TRA1 Bölgesi ve Türkiye ortalamasından daha düşüktür. 286
7. BÖLGENİN GELİŞMİŞLİK DURUMU VE EKONOMİK-SOSYAL GÖRÜNÜM 7.1. GAYRİSAFİ YURTİÇİ HASILA AÇISINDAN ERZURUM Erzurum ilinin gelir düzeyinin gelişimini ve Türkiye içindeki durumunu ortaya koymak için, 2004-2014 dönemini kapsayan cari fiyatlarla Gayrisafi Yurtiçi Hasıla rakamları incelenmiştir. Erzurum ili gayrisafi yurtiçi hasılası (GSYH), 2004 yılında 3.5 milyar TL. iken 2004-2014 döneminde yaklaşık olarak %240 artarak, 2014 yılında 11.8 milyar TL. düzeyinde gerçekleşmiştir. İlde 2014 yılında yaratılan cari fiyatlarla 11.8 milyar TL GSYH değeri ile Erzurum, Türkiye gayrisafi yurtiçi hasılasına katkısı bakımından 81 il arasında 28. sırada bulunmaktadır. GSYH nın olşumuna katkı bakımından TRA1 (Erzurum, Erzincan, Bayburt) Bölgesi illeri arasında ise Erzurum ili en çok katkı yapan ildir. 2014 yılında TRA1 Bölgesi GSYH sının %65.1 inin, Türkiye GSYH sının %0.58 inin Erzurum ilinde yaratıldığı görülmektedir. 2004-2014 döneminde il GSYH sının TRA1 Bölgesi ve Türkiye içindeki payının az da olsa düştüğü dikkat çekmektedir. 2004 yılında TRA1 Bölge GSYH sı içindeki %66,3, ülke GSYH sı içindeki %0.60 olan ilin payı, 2014 yılında TRA1 Bölgesinde %65.1, ülke içindeki payı %0.53 e gerilemiştir. Aşağıdaki Tablo da Erzurum, TRA1 Bölgesi ve Türkiye GSYH sının 2004-2014 gelişimi verilmektedir. Yıl Tablo 154: Erzurum İli GSYH nın Gelişimi, Bölge ve Türkiye İçindeki Yeri GSYH Erzurum TRA1 Türkiye Gelişme Gelişme Gelişme GSYH GSYH Hızı (%) Hızı (%) Hızı (%) Erzurum un Payı (%) TRA1 Türkiye 2004 3,478 5,245 577,023 66.3 0.60 28 2005 3,870 11.3 5,853 11.6 673,703 16.8 66.1 0.57 32 2006 4,454 15.1 6,746 15.3 789,228 17.1 66.0 0.56 32 2007 4,958 11.3 7,547 11.9 880,461 11.6 65.7 0.56 32 2008 5,651 14.0 8,575 13.6 994,783 13.0 65.9 0.57 30 2009 6,046 6.99 9,168 6.91 999,192 0.44 65.9 0.61 30 2010 7,187 18.9 10,947 19.4 1,160,014 16.1 65.7 0.62 28 2011 8,325 15.8 12,820 17.1 1,394,477 20.2 64.9 0.60 30 2012 9,312 11.9 14,583 13.7 1,569,672 12.6 63.9 0.59 30 2013 10,550 13.3 16,365 12.2 1,809,713 15.3 64.5 0.58 29 2014 11,813 12.0 18,142 10.9 2,044,466 13.0 65.1 0.58 28 Not : Cari Fiyatlarla) (Milyon TL) Kaynak: TÜİK Sıra No 287
Erzurum ili gayrisafi yurtiçi hasılasının cari fiyatlarla gelişme hızı incelendiğinde, GSYH nın 2008,2009,2010 yıllları hariç Türkiye gayrisafi yurtiçi hasıla gelişme hızının altında oranlarda büyüdüğü görülmektedir. 2008-2010 dönemi Türkiye ekonomisinin küresel krizden etkilendiği yıllar olup, Erzurum ilinin daha yerel kaynaklara dayalı bir ekonomiye sahip olması ekonomik krizdeki kırılganlıklardan daha az etkilenmesine yol açmıştır. Erzurum ili cari fiyatlarla gayrisafi yurtiçi hasılası, 2004-2014 döneminde %240 artmış, yıllık ortalama büyüme hızı yaklaşık olarak %9.1 olarak gerçekleşmiştir. Aynı dönemde (2004-2014) Türkiye gayrisafi yurtiçi hasılası %254, TRA1 Bölgesi GSYH sı %246 artmış, yıllık ortalama büyüme ise Türkiye için %9.5, TRA1 Bölgesi için %9.3 olmuştur. Söz konusu dönemde Erzurum ili büyüme oranlarının hem Türkiye hem de TRA1 Bölgesi ortalama büyüme oranlarının altında gerçekleştiği dikkat çekmektedir. Kişi başına GSYH düzeyi açısından Erzurum ili incelendiğinde, ilde kişi başına düşen gayrisafi yurtiçi hasılanın, Bölgenin (Erzurum, Erzincan, Bayburt) ve Türkiye ortalamalarının altında bir değere sahip olduğu görülmektedir. 2014 yılı itibariyle kişi başına düşen gayrisafi yurtiçi hasıla sıralamasında Erzurum, Türkiye genelinde 60. sırada, TRA1 Bölgesi nde ise son sıradadır. Tablo 155: Kişi Başına Düşen Gayrisafi Yurtiçi Hasılanın Gelişimi Erzurum TRA1 Türkiye Yıl TL USD Gelişme Gelişme Gelişme TL USD TL USD Hızı (%) Hızı (%) Hızı (%) 2004 4,380 3,058 4,855 3,390 8,536 5,961 2005 4,888 3,627 18.6 5,425 4,025 18.7 9,844 7,304 22.5 2006 5,644 3,918 8.0 6,260 4,345 8.0 11,389 7,906 8.2 2007 6,305 4,851 23.8 7,014 5,396 24.2 12,550 9,656 22.1 2008 7,245 5,656 16.6 8,028 6,268 16.1 14,001 10,931 13.2 2009 7,805 5,053-10.7 8,635 5,591-10.8 13,870 8,980-17.8 2010 9,314 6,202 22.7 10,276 6,842 22.4 15,860 10,560 17.6 2011 10,742 6,407 3.3 11,974 7,142 4.4 18,788 11,205 6.1 2012 11,946 6,630 3.5 13,599 7,547 5.7 20,880 11,588 3.4 2013 13,657 7,172 8.2 15,336 8,053 6.7 23,766 12,480 7.7 2014 15,442 7,061-1.5 17,036 7,790-3.3 26,489 12,112-2.9 Kaynak: TÜİK Erzurum ili kişi başına gayrisafi yurtiçi hasılası 2004 yılında 3,058 USD seviyesinde iken 2004-2014 döneminde %131 oranında artarak 2014 yılında 7,061 USD düzeyine ulaştığı 288
görülmektedir. Aynı dönemde kişi başına gayrisafi yurtiçi hasıla artış oranı Türkiye genelinde %103, TRA1 Bölgesinde %130 düzeyinde gerçekleşmiştir. Erzurum ili kişi başına GSYH Türkiye ortalamasına göre daha yüksek oranda artmakla birlikte, bu durum il GSYH nın artmasından değil il nüfus artışının Türkiye nüfus artışından daha düşük oranlarda olmasından kaynaklanmaktadır. Grafik 36: Kişi başına GSYH nın Gelişimi (USD, 2004=100) Kişi başına düşen gayrisafi yurtiçi hasıla değerine Cazibe Merkezleri (23 il) sıralaması açısından bakacak olursak, 2014 yılı itibarıyla Erzurum ilinin, 23 il içinde 5 inci sırada yer aldığı görülmektedir. 289
Grafik 37: Cazibe Merkezleri Kişi Başı Gayrisafi Yurtiçi Hasılası (2014-USD) Erzurum ili kişi başına GSYH sı Türkiye ortalamasının neredeyse yarısı düzeyindedir. 2014 yılı itibariyle 7,061 USD olan il kişi başı GSYH sı Türkiye ortalamasının (12,212 USD) %57.8 i düzeyindedir. Türkiye kişibaşına GSYH sı yüz kabul edildiğinde Erzurum ve diğer cazibe merkezleri ile çevre illerinin aldığı değerler aşağıdaki tabloda verilmektedir. Tablo 156: Cazibe Merkezleri Kişi Başına GSYH Açısından Türkiye Ortalamasıyla Karşılaştırması 2004 2014 İller USD Türkiye'ye Oranı (%) USD Türkiye'ye Oranı (%) Erzincan 4,688 78.6 10,493 86.6 Tunceli 4,543 76.2 10,198 84.2 Gümüşhane 4,067 68.2 8,394 69.3 Elazığ 3,570 59.9 7,749 64.0 Bayburt 3,268 54.8 7,249 59.8 Erzurum 3,058 51.3 7,061 58.3 Malatya 3,428 57.5 6,954 57.4 Ardahan 2,866 48.1 6,360 52.5 Iğdır 2,960 49.7 6,280 51.8 Adıyaman 2,612 43.8 6,196 51.2 Mardin 2,350 39.4 6,075 50.2 290
Bingöl 2,301 38.6 5,858 48.4 Diyarbakır 2,895 48.6 5,853 48.3 Kars 2,623 44.0 5,685 46.9 Siirt 2,091 35.1 5,593 46.2 Şırnak 2,522 42.3 5,572 46.0 Bitlis 2,099 35.2 5,517 45.5 Batman 2,846 47.7 5,393 44.5 Muş 2,327 39.0 5,366 44.3 Hakkari 2,643 44.3 5,331 44.0 Van 1,945 32.6 4,533 37.4 Şanlıurfa 2,478 41.6 4,469 36.9 Ağrı 1,931 32.4 3,880 32.0 2004 ve 2014 yılları itibarıyla, kişi başına düşen GSYH açısından Cazibe Merkezleri durumu aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 157: Kişi Başına GSYH Açısından Cazibe Merkezleri 2004 2014 Artış (%) Türkiye İller TL USD Türkiye TL USD Türkiye TL USD Sıra Sıra Sıra Değişim Erzincan 6,713 4,688 28 22,948 10,493 23 241.83 123.83 5 Tunceli 6,505 4,543 31 22,301 10,198 25 242.83 124.48 6 Gümüşhane 5,824 4,067 42 18,356 8,394 46 215.21 106.40-4 Elazığ 5,112 3,570 55 16,946 7,749 54 231.47 117.05 1 Bayburt 4,680 3,268 59 15,854 7,249 57 238.74 121.80 2 Erzurum 4,380 3,058 63 15,442 7,061 60 252.59 130.88 3 Malatya 4,908 3,428 57 15,207 6,954 61 209.81 102.86-4 Ardahan 4,104 2,866 66 13,909 6,360 65 238.89 121.90 1 Iğdır 4,239 2,960 64 13,734 6,280 66 224.02 112.17-2 Adıyaman 3,741 2,612 72 13,549 6,196 68 262.19 137.16 4 Mardin 3,365 2,350 75 13,286 6,075 69 294.77 158.50 6 Bingöl 3,295 2,301 77 12,811 5,858 70 288.76 154.56 7 Diyarbakır 4,145 2,895 65 12,800 5,853 71 208.78 102.19-6 Kars 3,756 2,623 71 12,433 5,685 72 231.04 116.76-1 Siirt 2,994 2,091 79 12,232 5,593 73 308.57 167.53 6 Şırnak 3,612 2,522 73 12,186 5,572 74 237.41 120.94-1 Bitlis 3,006 2,099 78 12,065 5,517 75 301.32 162.78 3 Batman 4,076 2,846 69 11,794 5,393 76 189.37 89.48-7 Muş 3,333 2,327 76 11,734 5,366 77 252.09 130.55-1 Hakkari 3,784 2,643 70 11,660 5,331 78 208.10 101.74-8 Van 2,785 1,945 80 9,913 4,533 79 255.94 133.07 1 Şanlıurfa 3,549 2,478 74 9,773 4,469 80 175.36 80.31-6 Ağrı 2,765 1,931 81 8,486 3,880 81 206.95 100.99 0 Kaynak: TÜİK 291
Kişi başına düşen GSYH büyüklüğü açısından Erzurum ili 23 il arasında 2004 yılında 3,058 USD ile 7 nci sırada yer alırken, 2014 yılında 7,061 USD ile bir basamak yükselerek 6 ncı sıraya gelmiştir. 2004 yılında, kişi başına düşen GSYH açısından Erzurum, 81 il arasında 63 üncü sırada iken 2014 yılında 3 basamak yükselerek 60 ıncı sıraya gelmiştir. Cazibe Merkezleri içinde kişi başına gayrisafi hasıla değeri en yüksek olan il 10,493 USD ile Erzincan, en düşük olan il ise 3,880 USD ile Ağrı ilidir. 7.2. SOSYO-EKONOMIK GELIŞMIŞLIK DÜZEYI AÇISINDAN ERZURUM 1970 li yıllara kadar gelişmenin temel göstergesi olarak görülen kişi başına gelir; toplumsal gelişmişliği yeterince açıklayamayan, yalnızca talep genişlemesini açıklayabilen dar kapsamlı bir göstergedir. Gerçekte gelişme kavramı; fiziki kapasite büyüklüğü ve gelir artışı gibi iktisadi gelişmeler yanında, bunların gelir grupları ve bölgeler arası dağılımı ile sosyal ve kültürel birikimlerin yansıtılabildiği toplumsal gelişme düzeyini ifade etmektedir. Bu anlayışla gelişme; ülkenin ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel yapılarındaki ilerlemeyi kapsamakta ve bir bütün oluşturmaktadır. Bu bakımdan, illerin ve bölgelerin gelişmişlik sıralamasında; kişi başına düşen milli gelirin artırılması şeklinde özetlenebilecek iktisadi büyüme kavramıyla beraber, yapısal ve insani gelişmeyi içine alan ve ölçülebilen bütün sosyal değişkenleri de içeren bir sosyo-ekonomik gelişme ölçütü daha anlamlı olabilmektedir. Bu amaçla bu bölümde Erzurum ilinin sosyo-ekonomik yapısı, kişi başına gelir düzeyinin yanı sıra, diğer göstergeler (ekonomik, sosyal, kültürel) açısından da ele alınıp değerlendirilmiştir. Erzurum ilinin sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyi incelenirken; Kalkınma Bakanlığı (Devlet Planlama Teşkilatı Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü) tarafından 2003 ve 2011 yıllarında yapılmış olan İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırmaları ndan yararlanılmıştır. 2003 yılında yapılan araştırmada il ölçeğinde 58 gösterge kullanılmıştır. Araştırmada kullanılan göstergeler; demografi, istihdam, eğitim, sağlık, altyapı ve onbin kişiye düşen özel otomobil ve motorlu kara taşıtı sayısı, fert başına düşen telefon kontör değeri ve elektrik miktarı ve yeşil karta sahip nüfus oranını içeren diğer refah göstergelerinden oluşan sosyal göstergelerle, imalat sanayi, inşaat, tarım ve mali göstergelerden oluşan ekonomik 292
göstergelerdir. İllerin sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması, ekonomik ve sosyal yapıları temsil eden 58 değişkenin ortak bileşkesi olarak ve temel bileşen değerleri esas alınarak oluşturulmuştur. SEGE-2011 çalışmasında sekiz başlık altında 61 gostergeden yararlanılmıştır. Bu calışma, SEGE-2003 çalışmasında kullanılan veri setine yakın bir veri seti kullanılmıştır. Ancak Türkiye nin son 10 yılda geçirdiği ekonomik değişim ve dönüşüm süreci, teknolojik gelişmenin sosyo-ekonomik gelişmede ağırlığını iyice hissettirmesi, erişilebilirlik ve çevreye duyarlılığın öneminin artması 2011 yılında yapılan çalışmada veri seti güncellenmiştir. SEGE-2011 çalışması 2012 yılında uygulamaya konulan yeni teşvik sisteminin mekânsal boyutuna temel oluşturmuştur. Yeni teşvik sisteminde yer alan bolgesel teşvik uygulamaları, SEGE-2011 çalışması kapsamında uretilen il sıralamalarını esas almaktadır. Bu şekilde, yatırımcıların yer seçimi kararları, illerin teknoloji seviyeleri, bölgeler arası işgücü hareketleri gibi ulusal gelişmeyi de doğrudan etkileyen pek çok alanda büyümenin bölgesel kaynaklarını tetikleyecek olan bölgesel teşviklerin analitik bir zemine oturması sağlanmaktadır. 23 2003 yılında yapılan çalışmaya 24 göre; Erzurum ilinin de içinde yer aldığı, 14 ilden oluşan Doğu Anadolu Bölgesi, sosyo-ekonomik gelişmişliği yansıtan 0,02069 endeks değerleriyle son sırada yer almıştır. Nüfus bakımından da son sırada bulunan Doğu Anadolu Bölgesi nde 1.000.000 un üzerinde nüfusa sahip il bulunmamaktadır. 14 ilin yer aldığı bölgede nüfus bakımından en büyük il Erzurum dur. Bölgede ortalama hane halkı büyüklüğü 6,27 olup, geniş aile yapısı sürmektedir. Doğurganlık oranı ve bebek ölüm hızları yüksek olup, Bölge 53 bebek ölüm hızıyla bölgelerarası sıralamada en altta yer almaktadır. Nüfus yoğunluğu bakımından en düşük değere sahip olan bölgede nüfus yoğunluğu 42 kişi/km 2 dir. İstihdamın sektörel dağılımında itibariyle, tarım ağırlıklı bir yapının gözlendiği Doğu Anadolu Bölgesi nde, ziraat işkolunda çalışanların toplam istihdama oranı %66,41 dir. Tarımsal 23 T.C. Kalkınma Bakanlığı, İllerın Ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması (SEGE- 2011), Bölgesel Gelişme Ve Yapısal Uyum Genel Müdürlügü, Ankara 2013 24 T.C. Başbakanlık Devlet Planlama teşkilatı, İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması (2003), Mayıs 2003. 293
mekanizasyon bakımından en geri bölgelerden biri olan Doğu Anadolu Bölgesi tarımsal verimliliğin de en düşük olduğu bölgedir. Sanayide istihdam edilenlerin toplam istihdama oranı oranı %3,26, ticaret sektöründe istihdam edilenlerin oranı %4,4 ve mali kurumlarda istihdam edilenlerin oranı %1,05 olup, bölgeler arası sıralamada en düşük değerlere sahiptir. Doğu Anadolu Bölgesi nin Türkiye toplam mevduatı içindeki payı %1,29, toplam banka kredileri içindeki payı %1,53 düzeyindedir. Doğu Anadolu Bölgesi nde kullandırılan tarımsal, sınai, ticari ve turizm kredileri itibariyle de ülke genelinde son sıradadır. Kamu kaynaklarının önemli ölçüde transfer edildiği Doğu Anadolu Bölgesi, kamu gelirleri oluşumuna Güneydoğu Anadolu Bölgesi nden sonra en az katkı veren ancak kamu yatırımlarından en çok yararlanan üçüncü bölge konumundadır. Kişi başına teşvik belgeli yatırım tutarında en düşük değere Doğu Anadolu Bölgesi sahiptir. Yine dış ticaret rakamlarında da aynı durum söz konusudur. Türkiye Cumhuriyeti Karayolları asfalt yol oranı bakımından son sırada yer alan Doğu Anadolu Bölgesi, diğer altyapı ve refah göstergelerinde de altıncı veya yedinci sırada bulunmaktadır. Ekonomik ve sosyal göstergeler bakımından son sıralarda yer alan Doğu Anadolu Bölgesi sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyi bakımından da son sırada yer almaktadır. Bu durumun doğal bir sonucu olarak en çok göç veren coğrafi bölgedir. Genel olarak refahın bölgesel düzeyde dengesiz dağılımının bir sonucu olan göç olgusu, aynı zamanda refahın dengesiz dağılımını da beslemektedir. Sonuç olarak Doğu Anadolu Bölgesi nden dışa göçü durdurarak Bölge içinde seçilecek gelişme merkezlerine yönlendirecek politikaların uygulanması gerekmektedir. 2011 yılı verilerinin 25 yer aldığı çalışmada, bölgesel istatistiklerin toplanması ve kalite çeşidinin artırılması Avrupa Birliği bölgesel istatistik sistemine uygun karşılaştırılabilir istatistiki veri tabanı oluşturulması amaçlanmış ve ülke çapında oluşturulan İBBS (İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırılması) esas alınmıştır. Dolayısıyla 2003 çalışmasında yer alan coğrafi bölge tanımı değişmiş, iller (81 il) Düzey 3, komşu illerin gruplandırılmasıyla oluşturulan alt bölge (26 alt bölge) Düzey 2, düzey 2 bölgelerinin gruplandırılmasıyla 25 T.C. Kalkınma Bakanlığı, İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralama Araştırması (SEGE 2011), Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü, Ankara 2013. 294
oluşturulan bölge (12 bölge) Düzey 1 olarakyeniden tanımlanmıştır. 2011 çalışmasında düzey 2 bazında bölgelerin sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamasına göre, 14 bölge ülke ortalamasının üzerinde, bir bölge ülke ortalaması düzeyinde, 11 bölge ise ortalamanın gerisinde endeks değerlerine sahiptir. Tek ilden oluşan İstanbul, Ankara ve İzmir gibi Düzey 2 bölgeleri en gelişmiş bölgeler olurken, TR41 (Bursa, Eskişehir, Bilecik) ve TR61 (Antalya, Isparta, Burdur) Düzey 2 bölgeleri dördüncü ve beşinci sırada yer almışlardır. Doğu Anadolu Bölgesi illerinden oluşan; TRB1 (Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli) 20. sırada, TRA2 (Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan) 25. Sırada ve TRB2 (Van, Muş, Bitlis, Hakkari) son sırada (26) yer almaktadır. Karadeniz Bölgesi illerinden Bayburt un da yer aldığı Erzurum un bulunduğu düzey 2 bölgesi TRA1 (Erzurum, Erzincan, Bayburt) ise 26 bölge alt bölge arasında 22. sırada bulunmaktadır. Göstergeler itibarıyla değerlendirme yapıldığında, işsizliğin Adana, Mersin, Van, İzmir ve İstanbul gibi özellikle göç alan illerde yoğunlaştığı görülmektedir. Erzurum un da içinde yer aldığı Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi nde yer alan iller ise göç veren iller olarak, istihdam piyasasındaki etkinlikten ziyade gelişmemiş işgücü piyasaları nedeniyle düşük işsizlik oranına sahiptir. Ekonomik yapının tarımsal üretim ağırlıklı olması nedeniyle bu iller aynı zamanda işgücüne katılma oranının yüksek göründüğü illerdir. İşgücüne katılma oranının düşük seviyede kaldığı iller ise Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde temerküz etmektedir. Bir önceki çalışmada yedinci 22. sırada bulunan TRA1 (Erzurum, Erzincan, Bayburt) Düzey 2 bölgesi bu çalışmada -0.3751 endeks değeriyle yine 22. sırada yer almıştır. Düzey 2 Bölgeleri içinde negatif endeks değerine sahip 11 alt bölgeden biri de TRA1 Bölgesi dir. Doğu Anadolu Bölgesini oluşturan illerin gelişmişlik sıralaması incelendiğinde; 2003 yılı araştırmasında -0,53286 endeks değeri ile 60. sırada (81 il) ve bölge illeri içerisinde 5. sırada (14 il) yer alan Erzurum, 2011 araştırmasında 0,4327 endeks değeri ile ülke genelinde (81 il) 59. Sıraya yükselmiş ve bölge illeri sıralamasında 5. sırada yerini korumuştur. 2011 çalışmasına göre Doğu Anadolu Bölgesi içinde ilk sırada bulunan Elazığ ili Türkiye sıralamasında 39. sırada yer alırken, Malatya 42., Erzincan 45., Tunceli 58. Ve Erzurum 59. sırada bulunmaktadır. Bölge illeri arasında son sırada bulunan Muş ili -1.7329 endeks değeri ile Ülke genelinde de son sırada (81) bulunmaktadır. 295
Tablo 158: Doğu Anadolu Bölgesi İlleri Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması İller Sıra 2003 Endeks 2003 İller Sıra 2011 Endeks 2011 Sıra Değişikliği (2003-2011) Ağrı 80-1.28116 Ağrı 79-1.6366 1 Ardahan 74-1.07318 Ardahan 71-1.1384 3 Bingöl 76-1.12469 Bingöl 72-1.1920 4 Bitlis 79-1.15736 Bitlis 76-1.4003 3 Elazığ 36-0.10131 Elazığ 39-0.0103-3 Erzincan 58-0.49288 Erzincan 45-0.1056 13 Erzurum 60-0.53286 Erzurum 59-0.4327 1 Hakkari 77-1.13956 Hakkâri 80-1.6961-3 Iğdır 69-0.89089 Iğdır 69-1.1184 0 Kars 67-0.81944 Kars 68-1.0923-1 Malatya 41-0.22627 Malatya 42-0.0785-1 Muş 81-1.43956 Muş 81-1.7329 0 Tunceli 52-0.40003 Tunceli 58-0.3892-6 Van 75-1.09297 Van 75-1.3783 0 Kaynak: İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması (SEGE-2011), Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü, Ankara, 2013. Sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması araştırmasının diğer amaçlarından birisi de, eşdeğer gelişmişlik seviyesine sahip illerin belirlenmesi ve ülke genelinde homojen alanların saptanmasıdır. 2011 çalışmasında yapılan çözümlemeler ve değerlendirmeler sonucunda iller; temelde yüksek, orta ve düşük olmak üzere üç gelişmişlik kademesinde incelenmiştir. Yüksek gelişmişlik grubunda bir, orta gelişmişlik grubunda dört ve düşük gelişmişlik grubunda 1 olmak üzere iller altı kademeye ayrılmıştır. Buna göre, birinci kademe gelişmiş 8 il, ikinci kademe gelişmiş 13 il, üçüncü kademe gelişmiş 12 il, dördüncü kademe gelişmiş 17 il, beşinci kademe gelişmiş 16 il ve altıncı kademe gelişmiş 15 il bulunmaktadır. Erzurum ili, sosyo ekonomik gelişmişlik endeks değeriyle beşinci kademe gelişmişlik grubunda yer almaktadır. Doğu Anadolu Bölgesi nde bulunan 14 ilden 3 ü dördüncü kademe gelişmişlik grubunda, 2 si beşinci kademe gelişmişlik grubunda, 9 u altıncı kademe gelişmişlik grubunda yer almaktadır. Bu çerçevede Doğu Anadolu Bölgesi illerinden Elazığ, Malatya, Erzincan, Erzurum ve Tunceli illeri orta gelişmişlik grubunda yer almaktadır. Diğer 9 il düşük gelişmişlik grubunda bulunmamaktadır. Aşağıdaki Tablo da illerin gelişmişlik kademelerine göre dağılımı görülebilir. 296
Tablo 159: Gelişmişlik Endeksine Göre Kademeli İl Grupları (2011) İller 1. Kademe 2. Kademe 3. Kademe 4. Kademe 5. Kademe 6. Kademe SEGE 2011 Sırası Endeks Değeri İller SEGE 2011 Sırası Endeks Değeri İller SEGE 2011 Sırası Endeks Değeri İller İstanbul 1 4.5154 Tekirdağ 9 0.9154 Balıkesir 22 0.4764 Rize 34 0.1550 Sinop 51-0.2479 Diyarbakır 67-1.0014 SEGE 2011 Sırası Endeks Değeri İller SEGE 2011 Sırası Endeks Değeri İller SEGE 2011 Sırası Endeks Değeri Ankara 2 2.8384 Denizli 10 0.9122 Manisa 23 0.4711 Düzce 35 0.1056 Giresun 52-0.2564 Kars 68-1.0923 İzmir 3 1.9715 Bolu 11 0.6394 Mersin 24 0.4636 Nevşehir 36 0.1029 Osmaniye 53-0.2892 Iğdır 69-1.1184 Kocaeli 4 1.6592 Edirne 12 0.6383 Uşak 25 0.3737 Amasya 37 0.0510 Çankırı 54-0.3312 Batman 70-1.1203 Antalya 5 1.5026 Yalova 13 0.6263 Burdur 26 0.3684 Kütahya 38 0.0198 Aksaray 55-0.3671 Ardahan 71-1.1384 Bursa 6 1.3740 Çanakkale 14 0.5999 Bilecik 27 0.3634 Elazığ 39-0.0103 Niğde 56-0.3761 Bingöl 72-1.1920 Eskişehir 7 1.1671 Kırklareli 15 0.5923 Karabük 28 0.2916 Kırşehir 40-0.0211 Tokat 57-0.3821 Şanlıurfa 73-1.2801 Muğla 8 1.0493 Adana 16 0.5666 Zonguldak 29 0.2758 Kırıkkale 41-0.0687 Tunceli 58-0.3892 Mardin 74-1.3591 Kayseri 17 0.5650 Gaziantep 30 0.2678 Malatya 42-0.0785 Erzurum 59-0.4327 Van 75-1.3783 Sakarya 18 0.5641 Trabzon 31 0.2218 Afyon 43-0.0797 Kahramanmaraş 60-0.4677 Bitlis 76-1.4003 Aydın 19 0.5597 Karaman 32 0.1864 Artvin 44-0.1046 Ordu 61-0.4810 Siirt 77-1.4166 Konya 20 0.5308 Samsun 33 0.1579 Erzincan 45-0.1056 Gümüşhane 62-0.4814 Şırnak 78-1.4605 Isparta 21 0.5272 Hatay 46-0.1302 Kilis 63-0.5733 Ağn 79-1.6366 Kastamonu 47-0.1471 Bayburt 64-0.5946 Hakkari 80-1.6961 Bartın 48-0.1976 Yozgat 65-0.6079 Muş 81-1.7329 Sivas 49-0.2208 Adıyaman 66-0.9602 Çorum 50-0.2405 Kaynak: İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması (SEGE-2011), Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü, Ankara, 2013. Not : Doğu Anadolu Bölgesi nde yer alan iller koyu olarak belirtilmiştir. 297
Erzurum ilinin sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyi ilçeler itibariyle değerlendirildiğinde ise Merkez ilçenin, Türkiye genelinde incelenen 872 ilçe içerisinde 41. sırada, il içerisinde ise birinci sırada yer aldığı görülmektedir. Tekman ilçesi ise il içerisinde son sırada yer alırken, Türkiye genelinde 869. sırada bulunmaktadır. Erzurum ilinin sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyi ilçeler itibarıyla değerlendirildiğinde; 2004 yılı itibarıyla sadece bir ilçesi ikinci derecede gelişmiş ilçeler grubunda bulunurken, 2 ilçesi üçüncü derecede gelişmiş ilçeler grubunda, 5 ilçesi dördüncü derecede gelişmiş ilçeler grubunda 3 ilçesi beşinci derecede gelişmiş ilçeler grubunda ve 8 ilçesi de altıncı derecede gelişmiş ilçeler grubunda yer almıştır. 2004 yılı itibarıyla toplam 19 ilçesi bulunan Erzurum un 18 ilçesi negatif sosyo-ekonomik gelişmişlik endeks değerine sahiptir. Erzurum iline bağlı ilçelerin sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyi, il ve ülke sıralamasındaki yerleri Tablo 160 da verilmiştir. Tablo 160: İlçeler İtibariyle Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Durumu İlçe Adı** Endeks Gelişmişlik Grubu 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sıralaması İl İçinde Gelişmişlik Sıralaması 1996* 2004 1996* 2004 1996* 2004 1996* 2004 Merkez 1.858862 1.92489 2 2 50 41 1 1 Aşkale -0.281681-0.08951 4 3 441 364 2 2 Oltu -0.311333-0.19252 4 3 457 424 3 3 Ilıca -0.534656-0.28178 4 4 583 481 5 4 Pasinler -0.489022-0.48145 4 4 557 588 4 5 Pazaryolu -0.648654-0.51634 5 4 668 608 6 6 İspir -0.691760-0.55648 5 4 691 629 8 7 Uzundere -0.723506-0.56759 5 4 709 637 10 8 Tortum -0.686052-0.68811 5 5 684 706 7 9 Olur -0.729882-0.72850 5 5 714 720 11 10 Narman -0.708449-0.72898 5 5 702 722 9 11 Hınıs -0.898243-0.87891 6 6 781 773 15 12 Horasan -0.806768-0.89632 5 6 747 778 12 13 Şenkaya -0.827743-1.03849 5 6 755 803 14 14 Çat -1.107866-1.09209 6 6 829 812 16 15 Köprüköy -0.827599-1.28047 5 6 754 837 13 16 Karaçoban -1.184352-1.46360 6 6 840 856 17 17 Karayazı -1.254770-1.51114 6 6 852 860 18 18 Tekman -1.309324-1.62149 5 6 856 869 19 19 Not(*) : 858 ilçe (**): Erzurum ili büyükşehir olmadan önceki ilçeler üzerinden incelenmiştir. Kaynak: DPT, İlçelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması, 2004. 298
7.3. İNSANI GELIŞME ENDEKSI (İGE) AÇISINDAN ERZURUM Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından yapılan İnsani Gelişme Endeksi (İGE), üç göstergeye dayanan birleşik bir endekstir: Doğumda yaşam beklentisi ile ölçülen yaşam beklentisi, erişkin okur-yazarlık oranı (ağırlığı üçte iki) ve birleşik ilk, orta ve yüksekokul kayıt oranları (ağırlığı üçte bir) kombinasyonu ile ölçülen eğitim düzeyi ve kişi başına düşen gayrisafi yurtiçi hasıla ile ölçülen yaşam standartları. Birleşmiş Milletler in uluslararası sıralamalarda kullandığı İGE göstergesi, iller açısından 1975, 1997 ve 2004 yıllarında hesaplanmıştır. Erzurum ilinin gelişmişlik düzeyinin belirlenmesi ve Türkiye içindeki yerinin görülebilmesi açısından bu çalışmaların sonuçlarından da yararlanılmıştır. UNDP tarafından yapılan çalışmalarda, zaman içerisinde Türkiye ye ait İGE değerinde olumlu gelişmeler sağlandığı görülmektedir. 1975 yılında hiçbir il yüksek insani gelişme kategorisi içinde bulunmazken, 1997 de 80 ilden beşi, 2004 te 81 ilden 9 u (Kocaeli, Yalova, İstanbul, Bursa, İzmir, Muğla, Sakarya, Bolu, Tekirdağ) yüksek insani gelişme grubu içerisinde yer almıştır. 1975 yılında 67 ilden 29 u düşük insani gelişme grubunda yer alırken, 1997 de 1 il (Şırnak) düşük insani gelişme grubunda yer almış 2004 yılında Şırnak ta bu kategoriden çıkmıştır. 1975-2004 döneminde Doğu Anadolu Bölgesi nde yer alan illerinin tamamının İGE değerinde artışlar (iyileşmeler) olmuş, 1975 yılında araştırma kapsamındaki illerin hepsi düşük insani gelişme kategorisindeyken 2004 yılında orta insani gelişme kategorisine geçmiştir. Erzurum ili İnsani Gelişmişlik Endeksi (İGE); 1975, 1997, 2004 raporlarında sırasıyla 0.455, 0.633 ve 0.661 değerlerini almıştır. Erzurum, 1975 yılndaki İGE endeks değeriyle düşük insani gelişmişlik grubunda yer alırken, 1997 ve 2004 yılı raporlarına göre orta insani gelişmişlik grubunda yer almıştır. Bölge illerinin İGE endeks değerleri, sıralamadaki yerlerindeki değişme Tablo 161 de verilmiştir. 299
Tablo 161: Doğu Anadolu Bölgesi İlleri İnsani Gelişme Endeksi nin Gelişimi 1975 1997 2004 Değişim Puan İller İGE Türkiye Bölge İGE Türkiye Bölge İGE Türkiye Bölge 1975-2004 Değeri Sıra Sıra Değeri Sıra Sıra Değeri Sıra Sıra Ağrı 0.392 64 8 0.525 79 14 0.572 80 14 0.180 Ardahan - - - 0.629 64 5 0.655 66 5 - Bingöl 0.392 63 9 0.554 75 10 0.601 77 11 0.209 Bitlis 0.374 66 11 0.541 76 11 0.577 78 12 0.203 Elazığ 0.489 44 2 0.674 51 2 0.698 53 2 0.209 Erzincan 0.471 47 3 0.641 59 3 0.653 67 6 0.182 Erzurum 0.455 54 4 0.633 62 4 0.661 65 4 0.206 Hakkari 0.343 67 12 0.526 78 13 0.611 76 10 0.268 Iğdır - - - 0.598 68 7 0.632 73 8 - Kars 0.440 56 6 0.594 69 8 0.644 69 7 0.204 Malatya 0.497 39 1 0.685 46 1 0.706 48 1 0.209 Muş 0.410 60 7 0.534 77 12 0.574 79 13 0.164 Tunceli 0.453 55 5 0.621 66 6 0.685 56 3 0.232 Van 0.383 65 10 0.571 74 9 0.616 75 9 0.233 KAYNAK: İnsani Gelişme Raporu, UNDP, 2001, 2004 Daha önce de açıklandığı üzere, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından yapılan İnsani Gelişme Endeksi, üç göstergeye (yaşam beklentisi, eğitim ve yaşam standartları) dayanan birleşik bir endekstir. Erzurum ilinin insani gelişme endeksi, endeksi oluşturan bu üç gösterge açısından incelendiğinde, yaşam beklentisi endeksi 0,622 değer ile bölge içinde Malatya,Van ve Elazığ dan sonra en yüksek değere sahiptir. Yine, GSYH endeksinde (yaşam standartları endeksi) Erzurum 0,577 endeks değeriyle, bölge illeri arasında en yüksek değere sahip beşinci İl konumundadır. Eğitim endeksi açısından ise Erzurum ili 0,784 endeks değeriyle bölge illeri arasında yedinci sırada bulunmaktadır. Erzurum ve Doğu Anadolu bölgesinde yer alan illerin cinsiyete göre endeks değelerinin İGE endeks değerlerinden Iğdır hariç düşük olduğu dikkat çekmektedir. Cinsiyete göre il sırası ile İGE il sırası aynı veya birbirine çok yakın değerler alırken Iğdır da cinsiyete göre il sırası İGE il sırasından 8 basamak daha yukarıdadır. Erzurum İGE il sıralamasında 65. sırada iken cinsiyete göre il sıralamasında 64. sıradadır. 300
Tablo 162: Doğu Anadolu Bölgesi İlleri İnsani Gelişme Endeksi (2004) Doğu Anadolu Yaşam Beklentisi Eğitim Gelir Cinsiyete İGE İGE İl Cinsiyete Bölgesi İlleri Endeksi Endeksi Endeksi Göre Endeks Endeksi Sırası Göre İl Sırası Ağrı 0.591 0.642 0.483 0.558 0.572 80 79 Ardahan 0.588 0.852 0.524 0.652 0.655 66 66 Bingöl 0.575 0.701 0.526 0.593 0.601 77 76 Bitlis 0.581 0.656 0.494 0.568 0.577 78 78 Elazığ 0.631 0.814 0.651 0.688 0.698 53 52 Erzincan 0.581 0.793 0.586 0.652 0.653 67 67 Erzurum 0.622 0.784 0.577 0.653 0.661 65 64 Hakkari 0.596 0.703 0.534 0.590 0.611 76 77 Iğdır 0.588 0.767 0.541 0.664 0.632 73 61 Kars 0.588 0.809 0.536 0.640 0.644 69 69 Malatya 0.688 0.811 0.619 0.692 0.706 48 48 Muş 0.617 0.643 0.461 0.556 0.574 79 80 Tunceli 0.571 0.855 0.630 0.684 0.685 56 54 Van 0.644 0.671 0.534 0.596 0.616 75 75 Kaynak: İnsani Gelişme Raporu, 2004, UNDP UNDP tarafından 2004 yılında yapılan İnsani Gelişme Raporu nda gerek Türkiye geneli gerekse bölgeler bazında İGE değerleri verilmeyip, raporda yayınlanan İnsani Gelişme Endeks Tabloları, Türkiye nin 81 iline yönelik insani gelişmenin göreli düzeyini karşılaştırmaktadır. Ancak, bu çalışma kapsamında, iller bazında verilen İGE değerinden hareketle, illerin bölge nüfusu içindeki ağırlıkları dikkate alınarak, Düzey 2 bölgeleri bazında da İGE değerleri hesaplanmış ve bölgesel düzeyde karşılaştırmalar yapılmıştır. Dolayısıyla bölgesel düzeyde de İGE değerleri hesaplanarak, bölgelerin sıralamadaki göreli üstünlükleri ortaya konmaya çalışılmıştır. İllere ait İGE değerinden hareketle, hesaplanan bölgesel İGE değerleri incelendiğinde, en yüksek İGE değerine İstanbul bölgesinin sahip olduğu ve bunu, Kocaeli ve İzmir alt bölgelerinin izlediği görülmektedir. TRA1 Düzey 2 Bölgesi (Erzurum, Erzincan, Bayburt), 0.664 İGE değeriyle Düzey 2 Bölgeleri arasında 22. sırada yer almaktadır. 301
Düzey 2 Alt Bölgeler Tablo 163: Düzey 2 Bölgeleri Bazında İnsani Gelişme Endeksi Yaşam Beklentisi Endeksi Eğitim Endeksi GSYH Endeksi İnsani Gelişme Endeksi İGE Değeri Kişi Başına Reel GSYH Sıralaması - İGE Değeri TR10- İstanbul 0.791 0.956 0.763 0.837 1 TR42- Kocaeli 0.798 0.927 0.770 0.832-1 TR31- İzmir 0.787 0.940 0.759 0.829 0 TR41- Bursa 0.798 0.930 0.723 0.817 2 TR32- Aydın 0.787 0.885 0.710 0.794 3 TR51- Ankara 0.698 0.926 0.752 0.792-2 TR22- Balıkesir 0.768 0.901 0.698 0.789 2 TR21- Tekirdağ 0.686 0.934 0.733 0.784-3 TR61- Antalya 0.743 0.888 0.681 0.770 2 TR62- Adana, Mersin 0.674 0.874 0.714 0.754-3 TR81- Zonguldak 0.689 0.885 0.687 0.754-1 TR33- Manisa 0.737 0.847 0.663 0.749 0 TR52- Konya 0.714 0.838 0.654 0.735 1 TR83- Samsun 0.690 0.837 0.640 0.722 1 TRC1- Gaziantep 0.715 0.816 0.613 0.715 4 TR72- Kayseri 0.687 0.838 0.613 0.713 5 TR63- Hatay 0.659 0.839 0.637 0.712-1 TR71- Kırıkkale 0.628 0.838 0.656 0.707-5 TR90- Trabzon 0.684 0.808 0.614 0.702 1 TR82- Kastamonu 0.651 0.807 0.630 0.696-3 TRB1- Malatya 0.647 0.799 0.617 0.687-3 TRA1- Erzurum 0.617 0.788 0.578 0.661 1 TRC2- Şanlıurfa 0.683 0.665 0.580 0.643-1 TRC3- Mardin 0.639 0.685 0.546 0.623 0 TRA2- Ağrı 0.589 0.731 0.511 0.611 0 TRB2- Van 0.619 0.665 0.509 0.598 0 Kaynak: İnsani Gelişme Raporu, 2004, UNDP Not: Bölgesel bazda İGE değeri hesaplamalarında, UNDP, Türkiye 2004, İnsani Gelişme Raporu verilerinden yararlanılmış ve illerin bölge nüfusu içindeki ağırlıkları dikkate alınmıştır. Sonuç olarak; Gelişmişlik düzeyinin ölçülmesinde bir gösterge olan sosyo ekonomik gelişmişlik sıralamasında, coğrafi bölgeler arasında son sırada yer alan Doğu Anadolu Bölgesi nin 14 ilinden biri olan Erzurum, bu gösterge bakımından 59. sırada bulunurken, bölge içinde beşinci sıradadır. İlin gelişmişlik açısından bu konumu, bir diğer gösterge olan İnsani Gelişme Endeksi ile de uyum göstermektedir. Nitekim İGE değerinde Erzurum, Türkiye genelinde 65, bölge illeri arasında ise dördüncü sırada bulunmaktadır. Erzurum, bu iki endeks değeriyle orta düzeyde gelişmiş bir il konumundadır. Nitekim, sosyo ekonomik gelişmişlik açısından altı gelişmişlik kademesi arasında Erzurum, beşinci derecede gelişmiş iller grubu (Orta gelişmişlik grubu) içerisinde yer alırken, İGE açısından ise üç gelişme grubu (yüksek, orta ve düşük insani gelişme grubu) içinde orta insani gelişme grubu illeri arasında yer almaktadır. Gelişmişlik düzeyinin belirlenmesi açısından bir diğer gösterge olan GSYH 302
göstergesi açısından Erzurum, diğer göstergelerin aksine daha iyi durumdadır. 2001 yılı itibariyle, ilde ülke GSYH sının 53 ü yaratılmış olup, 1,2 katrilyon TL lik GSYH ile Türkiye genelinde 36, bölge illeri arasında ise ikinci sıradadır. Ancak, 1.061 $ olan kişi başına düşen gayrisafi yurtiçi hasıla düzeyiyle, Türkiye genelinde 64, Doğu Anadolu Bölgesi içinde ise beşinci sırada yer almaktadır. 7.4. YAŞAM MEMNUNIYETI 2004 yılından itibaren düzenli olarak TÜİK tarafından gerçekleştirilmekte olan Yaşam Memnuniyeti Araştırması, 2013 yılında ilk defa il düzeyinde yapılmaya başlanmıştır. Araştırma kapsamında, Türkiye genelinde 125,720 haneye gidilmiş ve 18 ve daha yukarı yaştaki 196,203 birey ile yüz yüze görüşme yapılmıştır. TÜİK bu araştırmanın bireyin genel mutluluk algısını, toplumsal değerlerini, temel yaşam alanlarındaki genel memnuniyetini ve bu alanlardaki kamu hizmetlerinden memnuniyetini ölçmek ve bu memnuniyet düzeyinin zaman içindeki değişimini takip etmek amacıyla yapıldığını ifade etmektedir. Mutluluk Düzeyi TÜİK in tanımına göre, mutluluk; Acı, keder ve ıstırabın yokluğu ve bunların yerine sevinç, neşe ve tatmin duygularının varlığı ile karakterize edilen durum; hayattan genel olarak menün olma halidir. Yaşam Memnuniyeti Araştırmasında mutluluk; mutlu, orta, mutsuz şeklinde düzeylere ayrılmaktadır. 2013 yılı Yaşam Memnuniyet Araştırmasına göre Türkiye, TRA1 ve Doğu Anadolu Bölgesi illeri cinsiyetlere göre mutluluk yüzdeleri aşağıda tabloda verilmektedir. Tablo 164: TRA1 ve Doğu Anadolu Bölgesi İllerinde Cinsiyetlere Göre Mutluluk Düzeyi (2013) Mutlu (%) Orta (%) Mutsuz (%) İL Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Erzurum 65.7 63.1 68.2 23.7 25.2 22.3 10.6 11.8 9.5 Erzincan 64.6 66.7 62.5 23.4 21.5 25.1 12.1 11.7 12.4 Bayburt* 75.9 78.9 72.9 17.1 14.2 20.1 7.0 6.9 7.0 Ağrı 60.1 54.2 66.1 23.5 29.8 17.0 16.4 16.0 16.9 Kars 56.5 52.3 60.8 27.8 29.2 26.3 15.7 18.5 12.9 Iğdır 59.6 61.7 57.5 26.0 28.1 23.8 14.4 10.3 18.7 Ardahan 60.7 54.9 66.7 25.1 28.9 21.2 14.2 16.2 12.1 Malatya 53.9 49.1 58.5 31.5 34.3 28.8 14.6 16.6 12.7 Elazığ 51.7 48.4 54.8 32.8 33.7 31.9 15.5 17.9 13.3 Bingöl 59.5 54.9 63.9 27.2 29.4 25.0 13.4 15.7 11.2 303
Tunceli 42.0 40.6 43.4 33.8 32.9 34.8 24.2 26.4 21.8 Van 58.7 53.5 63.9 26.9 30.0 23.8 14.4 16.6 12.3 Muş 54.7 49.9 59.4 27.0 30.2 23.8 18.3 19.9 16.8 Bitlis 59.1 56.5 61.7 23.0 22.5 23.5 17.9 21.1 14.8 Hakkari 70.6 68.1 73.0 16.2 15.3 17.1 13.2 16.6 9.9 Türkiye 59.0 56.1 61.9 30.2 32.0 28.5 10.8 11.9 9.6 Not (*): Bayburt TRA1 Bölgesi nde yer aldığı için Tablo ya eklenmiştir. Kaynak: TÜİK Türkiye sonuçlarına göre mutlu olduğunu ifade edenler %59.0 iken, TRA1 illerinden Erzurum da %65.7, Erzincan da %64.6, Bayburt ta %75.9 olmuştur. Erzurum ilinde yaşayanlardan mutlu olduğunu ifade edenler açısından, Türkiye de (81 il) yirminci sırada, Doğu Anadolu Bölgesi nde (14 il) Hakkari den sonra ikinci sırada, TRA1 illeri arasında ise Bayburt tan sonra ikinci sırada yer almıştır. Erzurum da mutluluk düzeyi kadınlarda ekeklere göre daha yüksek olup, kadınların %68.2 si, erkeklerin %63.1 mutlu olduğunu ifade etmiştir. Umut Düzeyi TÜİK, Yaşam Memnuniyet Araştırmalarında anket kapsamında görüşülen bireylerin, çok umutlu, umutlu, umutlu değil ve hiç umutlu değil kategorileri itibarıyla, umut düzeylerini tespit etmeyi amaçlamaktadır. Aşağıdaki tabloda umut düzeyleri umutlu ve umutlu değil kategorilerine ve cinsiyetlere verilmektedir. Tablo 165: Cinsiyetlere Göre Umut Düzeyi (2013) Umutlu (%) Umutlu Değil (%) İL Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Erzurum 80.4 79.6 81.2 19.6 20.5 18.8 Erzincan 81.4 78.6 84.1 18.6 21.4 16.0 Bayburt 85.5 85.5 85.5 14.5 14.5 14.5 Ağrı 73.5 73.5 73.5 26.5 26.5 26.5 Kars 77.6 77.1 78.1 22.4 22.9 21.9 Iğdır 82.0 82.0 82.0 18.0 18.0 18.0 Ardahan 75.0 76.8 73.2 25.0 23.2 26.8 Malatya 79.4 78.9 79.9 20.6 21.1 20.2 Elazığ 76.6 73.3 79.7 23.4 26.7 20.3 Bingöl 77.3 74.9 79.6 22.7 25.1 20.4 Tunceli 67.2 64.9 69.7 32.8 35.1 30.3 Van 75.1 72.5 77.7 24.9 27.5 22.3 Muş 70.6 68.2 73.0 29.4 31.8 27.0 Bitlis 70.4 65.8 75.0 29.7 34.3 25.1 Hakkari 81.7 80.6 82.8 18.3 19.4 17.2 Türkiye 77.0 76.5 77.5 23.0 23.5 22.5 Not (*): Bayburt TRA1 Bölgesi nde yer aldığı için Tablo ya eklenmiştir. Kaynak: TÜİK 304
2013 yılı anketinin Türkiye sonuçları bireylerin %77.01 inin umutlu olduğunu gösterirken, TRA Bölgesi illerinden Erzurum da bu oran %80.4, Erzincan da %81.4, Bayburt ta %85.5 tir. Erzurum da yaşayanlardan umutlu olduğunu söyleyenlerin oranı açısından, Türkiye il sıralamasında (81 il) yirmi yedinci sırada, TRA1 il sıralamasında (3 il) üçüncü sırada, Doğu Anadolu Bölgesi sıralamasında (14 il) ise dördüncü sıradadır. Erzurum ilinde kadınlar mutluluk düzeyinde olduğu gibi umut düzeyi açısından da erkeklere göre daha yüksek oranda umutlu olduklarını ifade etmiştir. Kamu Hizmetlerinden Memnuniyet Düzeyi Ankette kamu hizmetleri başlığı altında yer alan hizmetlerden bu çalışmada eğitim ve sağlık hizmetlerine yer verilmiştir. Aşağıdaki tabloda bireylerin, sosyal güvenlik, eğitim, sağlık, adli, asayiş ve ulaştırma hizmetlerinden memnun, orta derecede memnun ve memnun değil kategorilerine göre memnuniyet yüzdeleri verilmektedir. Tablo 166: Kamu Hizmetlerinden Memnuniyet Düzeyi (2013)* Sosyal Güvenlik Kurumu Hiz. (%) Sağlık Hiz. (%) Eğitim Hiz. (%) İLLER Memnun Orta Memnun Memnun Memnun Memnun Orta Memnun Orta Değil Değil Değil Erzurum 62.7 4.9 7.2 79.6 8.3 12.1 73.3 12.5 14.3 Erzincan 68.9 4.6 7.8 74.6 7.7 17.7 75.4 11.1 13.5 Bayburt** 63.2 16.8 5.1 75.7 10.1 14.2 72.9 16.8 10.2 Ağrı 58.3 11.1 13.0 63.3 13.4 23.3 65.3 14.2 20.6 Kars 69.1 7.2 8.4 75.1 7.9 17.0 74.6 8.8 16.5 Iğdır 69.7 9.4 6.6 72.1 8.9 19.1 77.8 10.9 11.3 Ardahan 68.9 10.1 7.9 72.4 11.0 16.7 72.8 12.5 14.7 Malatya 69.2 6.3 8.1 77.8 10.0 12.2 69.1 14.4 16.6 Elazığ 63.8 6.4 11.0 77.6 8.4 14.0 70.4 12.0 17.6 Bingöl 56.5 6.2 9.9 66.8 9.2 24.0 68.3 11.5 20.2 Tunceli 56.1 6.2 16.0 63.6 11.0 25.5 63.3 13.4 23.3 Van 58.3 8.8 10.8 64.4 13.0 22.7 66.7 16.6 16.7 Muş 44.9 5.8 10.6 61.5 10.4 28.1 63.7 14.5 21.9 Bitlis 57.5 9.8 11.6 72.5 11.4 16.1 69.0 11.7 19.3 Hakkari 57.7 7.9 13.5 54.6 7.6 37.8 48.2 9.1 42.7 Türkiye 69.6 8.3 9.6 74.7 10.6 14.7 69.7 13.5 16.9 305
Adli hizmetler (%) Asayiş hizmetleri (%) Ulaştırma hizmetleri (%) İLLER Memnun Orta Memnun Memnun Memnun Memnun Orta Memnun Orta Değil Değil Değil Erzurum 44.9 4.5 7.3 85.6 7.6 6.8 79.2 6.0 11.5 Erzincan 40.8 1.9 5.4 89.7 4.5 5.8 81.9 6.1 9.4 Bayburt** 48.3 12.2 6.5 82.6 12.5 4.9 76.7 9.6 11.2 Ağrı 51.1 11.5 9.4 76.9 12.9 10.2 66.3 12.0 18.2 Kars 62.2 7.1 4.3 87.7 7.1 5.2 73.5 7.7 17.2 Iğdır 63.4 8.2 8.5 85.1 8.5 6.4 75.6 9.4 13.4 Ardahan 63.1 9.0 6.0 84.1 10.3 5.6 75.8 9.4 13.4 Malatya 52.2 4.4 7.2 86.2 7.0 6.7 76.3 6.9 13.7 Elazığ 46.4 4.6 8.3 83.6 7.6 8.8 76.6 6.7 14.1 Bingöl 47.5 3.1 6.9 84.1 7.3 8.6 64.5 8.9 22.7 Tunceli 47.1 4.1 13.0 78.2 8.7 13.1 68.2 7.7 21.2 Van 45.9 9.3 8.2 75.7 13.6 10.7 70.5 9.7 17.3 Muş 29.2 3.0 8.3 78.0 10.9 11.1 55.9 8.5 32.3 Bitlis 44.4 6.5 13.3 85.7 8.7 5.5 65.2 9.5 24.3 Hakkari 59.6 11.7 20.2 61.8 11.9 26.3 50.2 11.3 36.7 Türkiye 52.8 6.5 9.5 79.4 9.5 11.1 76.4 8.0 12.6 Not (*): Fikir beyan edenlerin memnuniyet düzeyi tabloda verilmiş olup, fikri yok tabloda verilmemiştir. (**) Bayburt TRA1 Bölgesi nde Yer Aldığı İçin Tablo ya Eklenmiştir. Kaynak: TÜİK Erzurum da sunulan kamu hizmetlerinde memnuniyet düzeyi en yüksek asayiş hizmetleri (%85.6), en düşük adli hizmetlerde (%44.9) çıkmıştır. Erzurum da, sosyal güvenlik ve adli hizmetlerden memnun olma yüzdesinin Türkiye ortalamalarının altında olduğu dikkati çekmektedir. Erzurum ili memnuniyet oranının büyüklüğü açısından il sıralamasında, asayiş hizmetlerinde 43., sosyal güvenlik hizmetlerinde 62., adli hizmetlerde 65., sağlık hizmetlerinde 36., eğitim hizmetlerinde 45. ve ulaştırma hizmetlerinde 43. Sırada yer almıştır. 306
Özet olarak; Erzurum ili, gelişmişlik düzeyinin ölçülmesinde bir gösterge olan sosyo ekonomik gelişmişlik sıralamasında Türkiye genelinde 59. Sırada, Doğu Anadolu Bölgesi nde 5. sıradadır.. Erzurum, sosyo ekonomik gelişmişlik açısından altı gelişmişlik kademesi arasında beşinci derecede gelişmiş iller -Orta gelişmişlik grubu- içinde yer almaktadır. 2004 İnsani Gelişme Raporu na göre, Erzurum tüm iller arasında 65., Doğu Anadolu bölgesi illeri arasında 4. sırada bulunmaktadır. Erzurum ili, diğer Doğu Anadolu Bölgesi illeriyle birlikte, orta insani gelişme grubunda yer almaktadır. 2013 yılı Yaşam Memnuniyeti Araştırmasına göre; Türkiye genelinde mutlu olduğunu ifade edenler %59.0 iken Erzurum da %65.7 olmuştur. İl, bu oran ile iller arasında (81 il) yirminci sırada, Doğu Anadolu Bölgesi nde (14 il) ikinci sırada yer almıştır. Erzurum da mutluluk düzeyi kadınlarda erkeklere göre daha yüksek olup, kadınların %68.2 si, erkeklerin %63.1 mutlu olduğunu ifade etmiştir. Yaşam Memnuniyeti Araştırmasına göre Türkiye genelinde bireylerin %77.01 i umutlu olduğunu ifade ederken, Erzurum da bu oran %80.4 tür. Umut düzeyi oranları açısından Erzurum, Türkiye sıralamasında yirmi yedinci sırada, Doğu Anadolu Bölgesi sıralamasında ise dördüncü sıradadır. Erzurum ilinde kadınlar mutluluk düzeyinde olduğu gibi umut düzeyi açısından da erkeklere göre daha yüksek oranda umutlu olduklarını ifade etmiştir. 2013 yılı anketi sonuçlarına göre Erzurum da sunulan kamu hizmetlerinde memnuniyet düzeyi en yüksek asayiş hizmetleri (%85.6), en düşük adli hizmetlerde (%44.9) çıkmıştır. Erzurum ili memnuniyet oranının büyüklüğü açısından il sıralamasında, asayiş hizmetlerinde 43., sosyal güvenlik hizmetlerinde 62., adli hizmetlerde 65., sağlık hizmetlerinde 36., eğitim hizmetlerinde 45. ve ulaştırma hizmetlerinde 43. Sırada yer almıştır. Erzurum da, sosyal güvenlik ve adli hizmetlerden memnun olma oranı Türkiye ortalamalarının altında, eğitim hizmetleri, sağlık hizmetleri, asayiş hizmetleri ve ulaştırma hizmetlerinde ise memnun olma oranı Türkiye ortalamalarının üzerindedir. 307
8. YATIRIMLARDA DEVLET YARDIMLARI (DESTEK UNSURLARI) 8.1. GENEL DURUM Bir ülkede yatırımların özendirilmesinde uygulanan teşvik unsurlarından biri de yatırım teşvik tedbirleridir. Devlet, bölgeler ve/veya iller arasındaki gelişmişlik farkını gidermek amacıyla illere farklı yatırım teşvikleri (Devlet Yardımları) sağlamaktadır. Yine, devlet belirli sektörlerin ülke içinde gelişmesini sağlamak amacıyla, gelişmesini istediği sektörlere (özel önem taşıyan sektörlere) farklı teşvik tedbirlerini (destek unsurlarını) uygulamaktadır. 15.06.2012 tarih ve 2012/3305 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile 19.06.2012 tarihinde Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren teşvik sisteminin, açıklanan hedefleri aşağıdaki gibi sıralanabilir: Ülkenin ekonomik büyüklüğünü artırmak, Ülkenin mal ihracatını artırmak, Kişi başına milli geliri artırmak, Üretim sektörlerinin ithalat bağımlılığını azaltmak, Yatırım döneminde vergi indirimi sağlamak, Yeni bir bölgesel haritanın çizilmesi, 2011 sonu itibarıyla azalan destek oran ve sürelerini artırmak, Desteklenen yatırım konularının gözden geçirilmesi, Stratejik ve teknolojik dönüşümü sağlayacak yatırımların desteklenmesi, En az gelişmiş bölgelerde, yatırımlara sağlanan destek miktarının artırılması. Yukarıda belirtilen hedeflere ulaşmak için yürürlükteki teşvik sisteminin araçları şunlardır: KDV istisnası, Gümrük vergisi muafiyeti, Vergi İndirimi SSK primi işveren hissesi desteği, Yatırım yeri tahsisi, Faiz desteği, KDV iadesi. 308
8.2. TEŞVIK SISTEMI VE ERZURUM Türkiye de yatırımlara sağlanan kamu desteklerinin çerçevesini belirleyen, Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar, Bakanlar Kurulu nca 15.06.2012 tarihinde onaylanarak, 19.06.2012 tarih ve 28328 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Buna göre; Teşvik Sistemi: Genel Teşvik Uygulamaları, Bölgesel Teşvik Uygulamaları, Büyük Ölçekli Yatırımların Teşviki ve Stratejik Yatırımların Teşviki şeklinde dört mekanizmadan oluşmaktadır. 8.2.1. Genel Teşvik Uygulamaları Bölgesel, büyük ölçekli ve stratejik yatırımlar ile teşvik edilmeyecek yatırım konuları ve teşviki için öngörülen şartları sağlayamayan yatırım konuları hariç olmak üzere, asgari yatırım tutarı şartını sağlayan yatırımlar bölge ayrımı yapılmaksızın aşağıdaki destek unsurlarından yararlandırılmaktadır. a) Gümrük vergisi muafiyeti. b) Katma Değer Vergisi (KDV) istisnası. c) Gelir vergisi stopajı desteği (6 ncı bölgede gerçekleştirilecek yatırımlar için). ç) Sigorta primi işveren hissesi desteği (tersanelerin gemi inşa yatırımları için). 309
8.2.2. Bölgesel Teşvik Uygulamaları Bölgesel teşvik uygulamalarında, bölgesel harita-il bazlı bölgesel teşvik sistemine geçilmiş olup, Türkiye sosyoekonomik gelişmişlik durumuna göre 6 bölgeye ayrılmıştır. Harita 8: Yeni Teşvik Sistemi Bölgeler Haritası Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı. Erzurum, teşvik sistemine göre 5 inci derecede gelişmiş illerin yer aldığı 5 inci bölgede bulunmaktadır. Teşvik sistemi açısından TRA1 Bölgesi illerinden Erzincan 4 üncü bölgede, Bayburt ise çalışma konusu Erzurum ili gibi 5 inci bölgededir. Yatırımların destek unsurlarından yararlanabilmesi için asgari sabit yatırım tutarının; 1 inci ve 2 nci bölgelerde bir milyon Türk Lirası, 3 üncü, 4 üncü, 5 inci ve 6 ncı bölgelerde ise beşyüzbin Türk Lirası olması gerekir. Erzurum un ilinin içinde bulunduğu 5 inci bölgede yapılacak yatırımlar, yatırım teşviklerinden yararlanma açısından 6. Bölgeye göre dezavantajlı, diğer bölgelere göre ise avantajlı durumdadır. Bunun yanında herhangi bir ilde OSB de yapılan yatırımlar üst bölge teşvikinden yararlanmaktadır. Dolayısıyla ilde bulunan organize sanayi bölgelerinde yapılan yatırımlar 6. Bölge teşviklerinden yararlanabilecek ve dezavantajlı durumu ortadan kalkacaktır. Bu açıdan bakıldığında, Erzurum da yapılacak yeni bir yatırım OSB de yapılması halinde oldukça cazip ve geniş destek imkânlarının sunulduğu 6 ncı bölge teşviklerinden yararlanacaktır. 310
Tablo 167: Teşvik Sistemine Göre Bölgeler 1.Bölge 2.Bölge 3.Bölge 4.Bölge 5.Bölge 6.Bölge Ankara Antalya Bursa Eskişehir İstanbul İzmir Kocaeli Muğla Adana Aydın Bolu Çanakkale Denizli Edirne Isparta Kayseri Kırklareli Konya Sakarya Tekirdağ Yalova Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı Balıkesir Bilecik Burdur Gaziantep Karabük Karaman Manisa Mersin Samsun Trabzon Uşak Zonguldak Afyonkarahisar Amasya Artvin Bartın Çorum Düzce Elazığ Erzincan Hatay Kastamonu Kırıkkale Kırşehir Kütahya Malatya Nevşehir Rize Sivas Adıyaman Aksaray Bayburt Çankırı Erzurum Giresun Gümüşhane Kahramanmaraş Kilis Niğde Ordu Osmaniye Sinop Tokat Tunceli Yozgat Ağrı Ardahan Batman Bingöl Bitlis Diyarbakır Hakkari Iğdır Kars Mardin Muş Siirt Şanlıurfa Şırnak Van İller itibarıyla belirlenen sektörler, asgari yatırım tutarı şartını yerine getirmek üzere, aşağıdaki desteklerden yararlandırılmaktadır. a) Gümrük vergisi muafiyeti, b) KDV istisnası, c) Vergi indirimi, ç) Sigorta primi işveren hissesi desteği. d) Yatırım yeri tahsisi, e) Faiz desteği (3 üncü, 4 üncü, 5 inci ve 6 ncı bölgelerdeki yatırımlar için). f) Gelir vergisi stopajı desteği (6 ncı bölgede gerçekleştirilecek yatırımlar için). g) Sigorta primi işçi hissesi desteği (6 ncı bölgede gerçekleştirilecek yatırımlar için). Erzurum da mevcut teşvik sistemine göre bölgesel teşviklerden faydalanabilecek sektörler ve sağlamaları gerekli asgari yatırım tutarları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. 311
Sektör Kodu 1 0121, 0122.2 (Değişik: RG- 13.10.2012-28440) Tablo 168: Erzurum da Bölgesel Teşviklerden Yararlanabilen Sektörler ve Asgari Yatırım Tutarları US-97 Kodu Bölgesel Teşviklerden Yararlanacak Sektörler Asgari Yatırım Tutarı Entegre damızlık hayvancılık yatırımları dahil olmak üzere entegre hayvancılık yatırımları (dipnot 5'te belirtilen asgari kapasite şartlarına uymayan yat. hariç) 500 Bin TL 2 0500.0.04 Su ürünleri yetiştiriciliği (balık yavrusu ve yumurtası üretimi dahil) 500 Bin TL 3 15 Gıda ürünleri ve içecek imalatı (dip not 6'da belirtilen yatırım konuları hariç) 1 Milyon TL 4 17 Tekstil ürünleri im. (dip not 8'de belirtilen şartları sağlamayan iplik ve dokuma yatırımları hariç) Tekstilin aprelenmesi yatırımları için 10 Mil. TL,diğer yatırım konularında 1 Mil. TL 5 18 Giyim eşyası imalatı 500 Bin TL 8 1912 ve 1920 Bavul, el çantası, saraciye, ayakkabı vb imalatı 500 Bin TL 9 20 Ağaç ve mantar ürünleri imalatı (mobilya hariç), hasır ve bunabenzer örülerek yapılan maddelerin imalatı 1 Milyon TL 10 21 Kağıt ve kağıt ürünleri imalatı 10 Milyon TL 11 24 Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı 1 Milyon TL 14 2423 (Değişik: RG-8/4/2015-29320) 19 26 (2610.2.03.01, 2693.2, 2694.1, 2695.3, 2695.4 hariç) İlaç/eczacılıkta ve tıpta kullanılan kimyasal ve bitkisel kaynaklı ürünlerin imalatı 500 Bin TL Metalik olmayan mineral ürünlerin imalatı (çok katlı yalıtım camları, kiremit, briket, tuğla, çimento, hazır beton ve harç hariç) 1 Milyon TL 27 2720, 273 Demir-çelik dışındaki ana metal sanayi, metal döküm sanayi 1 Milyon TL 28 28 Metal eşya 1 Milyon TL 30 29 Makine ve teçhizat imalatı 1 Milyon TL 32 30 (Değişik: RG-8/4/2015-29320) Büro, muhasebe ve bilgi işlem makineleri imalatı 500 Bin TL 33 31 Elektrikli makine ve cihazları imalatı 1 Milyon TL 34 32 (Değişik: RG-8/4/2015-29320) Radyo, televizyon, haberleşme teçhizatı ve cihazları imalatı 500 Bin TL 35 33 Tıbbi aletler hassas ve optik aletler imalatı 500 Bin TL 312
Sektör Kodu Tablo 168 in Devamı: Erzurum da Bölgesel Teşviklerden Yararlanabilen Sektörler ve Asgari Yatırım Tutarları US-97 Kodu Bölgesel Teşviklerden Yararlanacak Sektörler Asgari Yatırım Tutarı 40 361 Mobilya imalatı (sadece plastikten imal edilenler hariç) 1 Milyon TL 41 5510.1.01, 5510.2.01,5510.3.02, 5510.5.02, 5510.5.04 Oteller 3 yıldız ve üzeri 42 5510.3.01 Öğrenci yurtları 100 öğrenci 43 6302.0.01 Soğuk hava deposu hizmetleri 500 metrekare 44 6302.0.03 Lisanslı depoculuk 1 Milyon TL 45 80 (809 hariç) Eğitim hizmetleri (okul öncesi eğitim hizmetleri dahil, yetişkinlerin eğitilmesi ve diğer eğitim faaliyetleri hariç) 46 8511.0.01-05, 8511.0.99, 8531.0.01-03 500 Bin TL Hastane yatırımı, huzurevi Hastane: 500 Bin TL Huzurevi: 100 kişi 47 Akıllı çok fonksiyonlu teknik tekstil 500 Bin TL 48 Atık geri kazanım veya bertaraf tesisleri 500 Bin TL 50 Seracılık 10 dekar Not: 2012/3305 sayılı Karar ve bu Karar ın uygulanmasına ilişkin Tebliğ de, 25/06/2016 tarihine kadar gerçekleştirilen değişiklikler, bilgi amaçlı olmak üzere, anılan metinlere dercedilmiştir. Kaynak: 2012/3305 Sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar Ve 2012/1 Sayılı Tebliğ 313
8.2.3. Büyük Ölçekli Yatırımların Teşviki Teknoloji ve Ar-Ge kapasitesini artıracak ve uluslararası alanda rekabet üstünlüğü sağlayacak büyük ölçekli yatırımlar; KDV istisnası, Gümrük Vergisi Muafiyeti, Vergi İndirimi, Sigorta Primi İşveren Hissesi desteği, Yatırım Yeri tahsisi Gelir vergisi stopajı desteği (6 ncı bölgede gerçekleştirilecek yatırımlar için) Sigorta primi desteği (6 ncı bölgede gerçekleştirilecek yatırımlar için) şeklindeki teşvik unsurları ile desteklenecektir. Büyük ölçekli yatırım konuları aşağıdaki tabloda verilmektedir: Tablo 169: Teşvik Sistemine Göre Büyük Ölçekli Yatırım Konuları Yatırım Konuları Asgari Sabit Yatırım Tutarı (Milyon TL) Rafine Edilmiş Petrol Ürünleri İmalatı 1,000 Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalatı 200 (Değişik:RG-8/4/2016-29678) Liman ve Liman Hizmetleri Yatırımları ile 200 Havalimanı Yatırımları Liman ve Liman Hizmetleri Yatırımları Motorlu Kara Taşıtlarının İmalatı Yatırımları: a) Motorlu Kara Taşıtları Ana Sanayi Yatırımları b) Motorlu Kara Taşıtları Yan Sanayi Yatırımları Motorlu Kara Taşıtları Yan Sanayi Yatırımları 50 Transit Boru Hattıyla Taşımacılık Hizmetleri Yatırımları 50 Demiryolu ve Tramvay Lokomotifleri ve/veya Vagon İmalatı Yatırımları 50 Elektronik Sanayi Yatırımları 50 Tıbbi Alet, Hassas ve Optik Aletler İmalatı Yatırımları 50 İlaç Üretimi Yatırımları 50 Hava ve Uzay Taşıtları ve/veya Parçaları İmalatı Yatırımları 50 Makine (Elektrikli Makine ve Cihazlar Dahil) İmalatı Yatırımları 50 Metal Üretimine Yönelik Yatırımlar: Maden Kanunu nda belirtilen IV/c grubu 50 metalik madenlerin cevher ve/veya konsantresinden nihai metal üretimine yönelik yatırımlar (bu tesislere entegre madencilik yatırımları dahil) Not: 2012/3305 sayılı Karar ve bu Karar ın uygulanmasına ilişkin Tebliğ de, 25/06/2016 tarihine kadar gerçekleştirilen değişiklikler, bilgi amaçlı olmak üzere, anılan metinlere dercedilmiştir. Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, 2012/3305 Sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar Ve 2012/1 Sayılı Tebliğ, 200 50 314
Büyük Ölçekli ve Bölgesel Teşvik Uygulamalarında Destek Unsurları Bölgesel teşvik ve büyük ölçekli yatırımların teşviki uygulamalarında, vergi indirimi, sigorta primi işveren hissesi desteği ve faiz desteği unsurlarında destek süre ve oranlarında değişiklikler (Değişik: RG-8/4/2016-29678) yapılmıştır. Ancak, bu Karara istinaden düzenlenecek teşvik belgeleri kapsamında 31/12/2016 tarihine kadar (bu tarih dahil) yatırıma başlanılmış olması halinde aşağıdaki tabloda belirtilen indirim oranları ile yatırıma katkı oranları uygulanır. Stratejik yatırımlar için tüm bölgelerde uygulanacak vergi indirimi oranı yüzde doksan ve yatırıma katkı oranı yüzde ellidir. Tablo 170: Teşvik Sisteminde Yatırıma Katkı Oranı Uygulanacak Süre* YATIRIMA KATKI ORANI (%) 1/1/2017 den Bölgesel Teşvik Uygulamaları Büyük Ölçekli Yatırımların Teşviki İtibaren Başlanan Yatırımlar 31/12/2016 ya Kadar Başlanan Yatırımlar BÖLGELER Kurumlar Vergisi Yatırıma Katkı Yatırıma Katkı Veya Gelir Vergisi Oranı (%) Oranı (%) İndirim Oranı (%) 1. Bölge 2 Yıl - 15 50 25 50 Kurumlar Vergisi Veya Gelir Vergisi İndirim Oranı (%) 2. Bölge 3 Yıl - 20 55 30 55 3. Bölge 5 Yıl 3 Yıl 25 60 35 60 4. Bölge 6 Yıl 5 Yıl 30 70 40 70 5. Bölge 7 Yıl 6 Yıl 40 80 50 80 6. Bölge 10 Yıl 7 Yıl 50 90 60 90 Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı Not (*): Stratejik yatırımlar için bu destek 6 ncı bölgede on yıl, diğer bölgelerde yedi yıl süreyle uygulanır. Buna göre Erzurum da 31.12.2016 tarihine kadar başlanacak yatırımlarda 7 yıl boyunca kurumlar vergisi ve gelir vergisini hem bölgesel teşvik kapsamındaki yatırımlarda hem de büyük ölçekli yatırımlarda %80 indirim uygulanacaktır. 01.01.2017 tarihinden itibaren başlanacak yatırımlarda indirim süresi 6 yıla düşmektedir. Büyük ölçekli yatırımlar veya bölgesel teşvik uygulamaları kapsamında teşvik belgesi düzenlenen yatırımlar, aşağıda belirtilen koşullardan en az birini sağlamaları halinde vergi indirimi ve sigorta primi işveren hissesi desteği açısından bulundukları bölgenin bir alt bölgesinde sağlanan oran ve sürelerde bu desteklerden yararlanabilir. 315
a) Yatırımın organize sanayi bölgesinde (OSB) gerçekleştirilmesi. b) Yatırımın, aynı sektörde faaliyet gösteren en az beş gerçek veya tüzel kişinin ortağı olduğu yatırımcı tarafından gerçekleştirilmesi ve ortak faaliyet gösterilen alanda entegrasyonu sağlayacak bir yatırım olması. Erzurum da OSB de yapılan yatırımlar ve kümelenme özelliği taşıyan yatırımlar 6. Bölge teşviklerinden yararlanacaktır. Bu durumda 31.12.2016 tarihine kadar başlanan yatırımlarda 10 yıl, 01.01.2017 tarihinden sonra başlanan yatırımlarda 7 yıl boyunca kurumlar ve gelir vergisinde %90 indirim uygulanacaktır. Vergi İndirimi ve Yatırıma Katkı Oranı Büyük ölçekli yatırımlar ve bölgesel teşvik uygulamaları kapsamındaki yatırımlarda; 2 nci bölgede yüzde onunu, 3 üncü bölgede yüzde yirmisini, 4 üncü bölgede yüzde otuzunu, 5 inci bölgede yüzde ellisini ve 6 ncı bölgede yüzde seksenini, Stratejik yatırımlarda; 6 ncı bölgede yüzde seksenini, diğer bölgelerde yüzde ellisini, geçmemek üzere yatırım döneminde yatırımcının diğer faaliyetlerinden elde edilen kazançlarına indirimli gelir veya kurumlar vergisi uygulanabilir. Erzurum da yapılacak yatırımlarda, yatırım henüz devam ederken yatırımcının diğer faaliyetlerinden elde edilen gelirlerden büyük ölçekli ve stratejik yatırımlarda %50 vergi indirimi söz konusu olacaktır. Sigorta Primi İşveren Hissesi Desteği: Büyük ölçekli yatırımlar, stratejik yatırımlar ve bölgesel teşvik uygulamaları kapsamında desteklenen yatırımlardan, tamamlama vizesi yapılmış teşvik belgesinde kayıtlı istihdamı aşmamak kaydıyla; a) Komple yeni yatırımlarda, teşvik belgesi kapsamında gerçekleşen yatırımla sağlanan, b) Diğer yatırım cinslerinde, yatırımın tamamlanmasını müteakip, yatırıma başlama tarihinden önceki son altı aylık dönemde (mevsimsel özellik taşıyan yatırımlarda bir önceki yıla ait mevsimsel istihdam ortalamaları dikkate alınır) Sosyal Güvenlik Kurumuna verilen aylık prim ve hizmet belgesinde bildirilen ortalama işçi sayısına teşvik belgesi kapsamında gerçekleşen yatırımla ilave edilen, istihdam için ödenmesi gereken sigorta primi işveren hissesinin asgari ücrete tekabül eden kısmı Bakanlık bütçesinden karşılanır. 316
(Değişik: RG-8/4/2016-29678) Büyük ölçekli yatırımlar ile bölgesel teşvik uygulamaları kapsamında desteklenen yatırımlarda söz konusu destek aşağıda belirtilen sürelerde ve oranlarda uygulanır. Tablo 171: Teşvik Sisteminde Sigorta Primi İşveren Hissesi Desteği Yararlanılacak Süre Bölgeler 31/12/2016 tarihine kadar 1/1/2017 tarihinden itibaren (bu tarih dahil) başlanılan yatırımlar başlanılan yatırımlar 1 2 yıl - 2 3 yıl - 3 5 yıl 3 yıl 4 6 yıl 5 yıl 5 7 yıl 6 yıl 6 10 yıl 7 yıl Yararlanılacak Oran Sigorta Primi İşveren Hissesi Desteğinin Sabit Yatırım Tutarına Oranı (%) Bölgeler Bölgesel Teşvik Uygulamaları Büyük Ölçekli Yatırımlar 1 10 3 2 15 5 3 20 8 4 25 10 5 35 11 Erzurum, sigorta primi işveren hissesi desteğinden, 31.12.2016 tarihine kadar başlanacak yatırımlarda 7 yıl, 01.01.2017 tarihinden sonra başlanacak yatırımlarda 7 yıl boyunca yararlanabilmektedir. Sigorta primi işveren hissesi desteğinden yaralanmanın üst sınırı bölgesel teşvik uygulamaları kapsamında %35, Büyük ölçekli yatırımlarda %11 dir. İldeki Organize Sanayi Bölgelerinde yapılan yatırımlar ile kümelenme özelliği gösteren yatırımlar Sigorta Primi İşveren Hissesi Desteği açısından 6 ncı Bölge teşviğinden yararlacaktır. KDV İstisnası ve İadesi 25/10/1984 tarihli ve 3065 sayılı Katma Değer Vergisi Kanunu gereğince, teşvik belgesini haiz yatırımcılara teşvik belgesi kapsamında yapılacak makine ve teçhizat ithal ve yerli teslimleri KDV den istisna edilebilir. Aynı hüküm, teşvik belgesinin veya teşvik belgesi kapsamı makine ve teçhizatın devir işlemleri ile makine ve teçhizat listelerinde set, ünite, takım vb. olarak belirtilen malların kısmi teslimlerinde de uygulanır. Sabit yatırım tutarı beşyüzmilyon Türk Lirasının üzerindeki stratejik yatırımlar kapsamında yapılacak bina-inşaat harcamaları KDV iadesinden yararlandırılabilir. 317
Faiz Desteği Talep edilmesi halinde, bölgesel teşvik uygulamaları ve stratejik yatırımlar ile AR-GE ve çevre yatırımları kapsamında desteklerden yararlanacak yatırımlar için bankalardan kullanılacak en az bir yıl vadeli yatırım kredilerinin teşvik belgesinde kayıtlı sabit yatırım tutarının yüzde yetmişine kadar olan kısmı için ödenecek faizin veya kâr payının; Erzurum un da içinde bulunduğu 5 inci bölgede yapılacak bölgesel yatırımlar için Türk Lirası cinsi kredilerde beş puanı, döviz kredileri ve dövize endeksli kredilerde iki puanı faiz desteğinden yararlanacaktır (destek tavanı Erzurum için proje bazında 700 bin TL dir). Erzurum da yapılacak büyük ölçekli yatırımların ve bölgesel teşviklerden yararlanacak yatırımların yararlandırılacağı destek unsurları aşağıdaki tabloda özetlenmiştir: Tablo 172: Büyük Ölçekli ve Bölgesel Yatırımların Teşviki Özet Tablosu Destek Unsurları* Büyük Ölçekli Yatırımlar Bölgesel Yatırımlar KDV İstisnası Var Var Gümrük Vergisi Muafiyeti Var Var Yatırıma Katkı Oranı (%) 50 40 Yatırıma Katkı Oranı (%) (OSB/Kümelenme) 60 50 Vergi İndirimi (%) 80 80 Vergi İndirimi (%)(OSB/Kümelenme) 90 90 Sigorta Primi İşveren Hissesi Desteği 7 Yıl 7 Yıl Sigorta Primi İşveren Hissesi Desteği (OSB/Kümelenme) 10 yıl 10 Yıl Yatırım Yeri Tahsisi Var Var Faiz Desteği Var Var Gelir Vergisi Stopajı Desteği Yok Yok Sigorta Primi İşçi Hissesi Desteği Yok Yok Not (*): Destekler 31.12.2016 yılına kadar başlayan yatırımlar için verilmiştir. 01.01.2017 tarihinden itibaren başlayacak yatırımlar için süre ve destekler değişebilmektedir. Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı 8.2.4. Öncelikli Yatırımlar: Teşvik sisteminde öncelikli alanlarda yapılacak yatırımlar, 1 nci 2 nci, 3 ncü, 4 ncü ve 5 nci bölgelerde yer alması durumunda 5 nci bölge desteklerinden yararlanacaklardır. Erzurum ilinde yapılacak öncelikli yatırımlar da 5 nci bölge desteklerinden yararlanacaktır. Öncelikli yatırımlardan sabit yatırım tutarı 1 milyar TL ve üzerinde olanlar için vergi indirimi desteği, 5 nci bölgede geçerli olan yatırıma katkı oranına 10 puan ilave edilmek suretiyle uygulanır. Öncelik arz eden yatırım konuları şunlardır: 318
Kültür ve Turizm Koruma ve Gelişim Bölgeleri nde veya termal turizm konusunda bölgesel desteklerden yararlanabilecek nitelikteki turizm konaklama yatırımları, Maden Kanunu na istinaden düzenlenmiş geçerli Arama Ruhsatı veya Sertifikasına sahip yatırımcıların ruhsatlı sahalarında yapacağı maden arama yatırımları, Maden istihraç yatırımları ve/veya maden işleme yatırımları, Özel sektör tarafından yapılacak şehirlerarası yük ve/veya yolcu taşımacılığına yönelik demiryolu yatırımları ile şehir içi yük taşımacılığına yönelik demiryolu yatırımları, Savunma Sanayii Müsteşarlığından alınacak proje onayına istinaden gerçekleştirilecek savunma alanındaki yatırımlar, Test merkezleri, rüzgâr tüneli ve bu mahiyetteki yatırımlar (otomotiv, uzay veya savunma sanayine yönelik olanlar), Asgari 50,000 m 2 kapalı alana sahip uluslararası fuar yatırımları, Özel sektör tarafından gerçekleştirilecek kreş ve gündüz bakımevleri ile okul öncesi eğitim, ilkokul, ortaokul ve lise eğitim yatırımları, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, TÜBİTAK ve KOSGEB tarafından desteklenen AR-GE projeleri neticesinde geliştirilen ürünlerin veya parçaların üretimine yönelik yatırımlar, Motorlu kara taşıtları ana sanayinde gerçekleştirilecek asgari 300 milyon TL tutarındaki yatırımlar ve asgari 75 milyon TL tutarındaki motor yatırımları ile asgari 20 milyon TL tutarındaki motor aksamları, aktarma organları/aksamları ve otomotiv elektroniğine yönelik yatırımlar, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı tarafından düzenlenen geçerli bir maden işletme ruhsatı ve izni kapsamında 3213 sayılı Maden Kanununun 2 nci maddesinin 4-b grubunda yer alan madenlerin girdi olarak kullanıldığı elektrik üretimi yatırımları, Teşvik Edilmeyecek Yatırımlar hariç olmak üzere Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının vereceği proje onayına istinaden, yıllık asgari 500 TEP (ton eşdeğeri petrol) enerji tüketimi olan mevcut imalat sanayi tesislerinde gerçekleştirilecek, birim ürün başına en az %20 oranında enerji tasarrufu sağlayan ve yatırım geri dönüş süresi azami 5 yıl olan enerji verimliliğine yönelik yatırımlar, Atık ısı kaynaklı olarak, bir tesisteki atık ısıdan geri kazanım yolu ile elektrik üretimine yönelik yatırımlar (doğal gaza dayalı elektrik üretim tesisleri hariç), Asgari 50 milyon TL tutarındaki, sıvılaştırılmış doğal gaz (LNG) yatırımları ve yer altı doğal gaz depolama yatırımları, Karbon elyaf üretimine veya karbon elyaf üretimi ile birlikte olmak kaydıyla karbon elyaftan mamul kompozit malzeme üretimine yönelik yatırımlar, Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD) teknoloji yoğunluk tanımına göre yüksek teknolojili sanayi sınıfında yer alan ürünlerin üretimine yönelik yatırımlar (US-97 Kodu: 2423, 30, 32, 33 ve 353), Yenilenebilir enerji üretimine yönelik türbin ve jeneratör imalatı ile rüzgar enerjisi üretiminde kullanılan kanat imalatı yatırımları. 319
Yukarıda bulunan öncelikli yatırım konularından, Kültür ve Turizm Koruma ve Gelişim Bölgeleri nde yapılacak turizm yatırımları maddesinde belirtilen kültür ve turizm koruma ve gelişim bölgesi olarak 270 bölge belirlenmiştir. Kültür ve Turizm Koruma ve Gelişim Bölgeleri, tarihî ve kültürel değerlerin yoğun olarak yer aldığı ve/veya turizm potansiyelinin yüksek olduğu yöreleri korumak, kullanmak, sektörel kalkınmayı ve plânlı gelişimi sağlamak amacıyla değerlendirmek üzere sınırları Bakanlar Kurulu kararıyla tespit ve ilân edilen bölgelerdir. Belirlenen bölgeler arasında Erzurum dan beş yer bulunmaktadır. Kültür ve Turizm Koruma ve Gelişim Bölgesi nde yapılacak turizm yatırımları öncelik arz eden yatırım konuları arasında bulunmaktadır. Erzurum da bulunan Kültür ve Turizm Koruma ve Gelişim Bölgeleri Erzurum Ilıca Termal TM Ilıca Termal Erzurum Olur Ilıkaynak Termal TM Olur Termal Erzurum Palandöken Kış Sporları TM Palandöken Kış Erzurum Pasinler Termal TM Pasinler Termal Erzurum Uzundere TM Uzundere Doğa 8.2.5. Kümelenme Yatırımları: Büyük ölçekli yatırımlar veya bölgesel teşvik uygulamaları kapsamında teşvik belgesi düzenlenen yatırımlar, aşağıda belirtilen koşullardan en az birini sağlamaları halinde vergi indirimi ve sigorta primi işveren hissesi desteği açısından bulundukları bölgenin bir alt bölgesinde sağlanan oran ve sürelerde bu desteklerden yararlanabilir. Organize Sanayi Bölgeleri nde yapılacak yatırımlar, Sektörel işbirliğine/kümelenmeye dayalı yatırımlar. 8.2.6. Stratejik Yatırımların Teşviki Stratejik yatırım konuları, %50 den fazlası ithalatla karşılanan ara malları veya ürünlerin üretimine yönelik yatırımlar olarak tanımlanmıştır. Münhasıran bu yatırımların enerji ihtiyacını karşılamak üzere gerçekleştirilecek enerji yatırımları da stratejik yatırım konularına dâhildir. Stratejik yatırımların teşviki ile Girdi Tedarik Stratejisi ve İthalat Haritası çerçevesinde, cari açığın azaltılması amacıyla ithalat bağımlılığı yüksek ara malları ve 320
ürünlerin üretimine yönelik, uluslararası rekabet gücünü artırma potansiyeline sahip, yüksek teknolojili ve yüksek katma değerli yatırımları teşvik etmek amaçlanmıştır. Stratejik yatırımları değerlendirme kriterleri de şöyledir: İthalat bağımlılığı yüksek ara malı veya ürünlerin üretimine yönelik yatırımlar, Asgari yatırım tutarı 50 milyon TL olan yatırımlar, Yatırım konusu ürünün yurtiçi toplam üretim kapasitesinin ithalattan az olduğu yatırımlar, Asgari %40 katma değer oranına sahip yatırımlar (rafineri ve petrokimya yatırımlarında aranmaz), Üretilecek ürünle ilgili toplam ithalat değeri son 1 yıl itibarıyla en az 50 milyon USD olan (yurt içi üretimi olmayan mallarda bu şart aranmayacaktır) yatırımlar. Asgari sabit yatırım tutarı 3 milyar Türk Lirasının üzerinde olan öncelikli yatırımlar stratejik yatırım olarak kabul edilir. Ancak, bu yatırımlar için sağlanacak faiz desteği tutarı 7 yüz bin Türk Lirasını geçemez. Erzurum ilinde yapılacak stratejik yatırımların yararlanacağı destek unsurları aşağıdaki gibidir: KDV istisnası, Gümrük Vergisi Muafiyeti, Vergi İndirimi, Sigorta Primi İşveren Hissesi desteği, Yatırım Yeri tahsisi, Faiz Desteği Tablo 173: Stratejik Yatırımlara Sağlanan Destekler Destek Unsurları KDV İstisnası Var Gümrük Vergisi Muafiyeti Var Vergi İndirimi %90 Yatırıma Katkı Oranı %50 Yatırım Döneminde Uygulanabilecek Vergi İndirimi Oranı %50 Sigorta Primi İşveren Hissesi Desteği Destek Süresi 7 yıl Yatırım Yeri Tahsisi Var KDV İadesi 500 Milyon TL nin üzerindeki yatırımların bina-inşaat harcamaları için TL kredilerde 5 puan, döviz kredilerinde 2 puan Faiz Desteği (Yatırım tutarının %5 ini geçmemek kaydıyla, azami 50 Milyon TL ye kadar) Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı Yukarıdaki tablodan görüldüğü gibi, ilde yapılacak stratejik yatırımlar, KDV istisnası ve gümrük vergisi muafiyetinden yararlanmaktadırlar. Bu tip yatırımlarda, vergi indirimi %90, 321
yatırıma katkı oranı %50, sigorta primi işveren hissesi desteği destek süresi 7 yıl olup yatırım yeri tahsisi yapılacaktır. Faiz desteği de yatırım tutarının %5 ini geçmemek kaydıyla azami 50 Milyon TL ye kadar uygulanacaktır. Stratejik yatırımlarda yatırım döneminde yatırımcının diğer faaliyetlerinden elde edilen kazançlarına %50 indirimli gelir veya kurumlar vergisi uygulanabilmektedir. 8.2.7. Cazibe Merkezleri Programı ve Yatırım Destek Hamlesi 2016/9596 sayılı Cazibe Merkezleri Programının Uygulanmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Karar Bakanlar Kurulu tarafından 28.11.2016 tarihinde imzalanarak yürürlüğe konulmuştur. Görece az gelişmiş bölgelerdeki yatırım ortamını canlandırarak istihdam, üretim ve ihracatı artırmak yoluyla bölgeler arası gelişmişlik farklarını azaltmak amacıyla Cazibe Merkezleri Programı hazırlanmış ve Türkiye Kalkınma Bankası programın yürütülmesinde görevlendirilmiştir. Cazibe Merkezleri Programı kapsamında verilecek destekler Hazine Müsteşarlığı bütçesinden Türkiye Kalkınma Bankası Anonim Şirketine aktarılacak kaynaktan karşılanacaktır. Cazibe Merkezleri Programının uygulanacağı illerin sayısı 23 olup, tamamı Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerindedir. Kars, Van, Şanlıurfa, Diyarbakır, Mardin, Erzurum, Elazığ ve Malatya illeri cazibe merkezi illerine göre nispeten daha gelişmiş illerdi. Nüfus, sanayi altyapısı, kentsel altyapı vb. konularda daha gelişmiş olan görünmektedir. buller yatırım ları çekme konusunda daha avantajlı 28.11.2016 tarihli Bakanlar Kurulu kararıyla Doğu ve Güneydoğu Anadolu daki 23 il için düşünülen, Yatırım ve destek hamlesi projesine göre belirlenen iller aşağıdaki grafikte görülebilir. 322
Harita 9: Cazibe Merkezleri Bakanlar Kurulu Kararı kapsamında Türkiye Kalkınma Bankası tarafından aşağıdaki yatırımlara destek sağlanacaktır. a) İmalat sanayiindeki yeni yatırım projeleri ile yatırım süreci devam eden, yarım kalmış ya da yatırımı tamamlanarak işletme sermayesi yetersizliği nedeniyle işletmeye geçememiş veya kısmen geçmiş yahut başka sebeplerle faaliyet göstermeyen veya işletme sermayesi ihtiyacı olan imalat sanayii tesisleri. b) Çağrı merkezi ve veri merkezi yeni yatırım projeleri. Türkiye Kalkınma Bankasınca yürütülecek yatırım destek unsurları dört ana paketten oluşmaktadır. 1. Yatırım ve Üretim Destek Paketi, 2. Üretim Tesisi Taşıma Destek Paketi. 3. Çağrı Merkezi Destek Paketi. 4. Veri Merkezi Yatırım ve Enerji Destek Paketi. 323
1. Yatırım ve Üretim Destek Paketi a) Danışmanlık Hizmeti Desteği, Bu destek unsuru; Program kapsamında sağlanacak diğer destek unsurlarının doğru ve etkin kullanımını sağlamak amacıyla uygulanır; destek unsurları ile ilişkisi olmayan münferit danışmanlık hizmeti ihtiyaçları için uygulanmaz. Danışmanlık hizmetleri; fizibilite hazırlama, mühendislik projeleri ve yatırım talebiyle doğrudan ilgili başlangıç eğitimleri ile Bankaca yatırımın gerçekleşmesi için kritik önemi haiz olduğu değerlendirilen diğer konuları içerir. Ancak lisans, imtiyaz, patent ücreti, know-how ve benzeri harcamalar destek kapsamına dâhil edilmez. Yatırımcı bu destekten bedelsiz olarak yararlandırılır. b) Yatırım Yeri Tahsisi Desteği, Bu destek unsuru; Yatırım ve Üretim Destek Paketi, Üretim Tesisi Taşıma Destek Paketi, Çağrı Merkezi Destek Paketi ile Veri Merkezi Yatırım ve Enerji Destek Paketi kapsamında desteklenecek yatırımların, yatırım yeri ihtiyacını karşılamak amacıyla uygulanır. Öncelikle, organize sanayi bölgesinde boş ve yatırıma uygun parsel bulunması halinde parselin mülkiyeti, Organize sanayi bölgelerinde boş ve yatırıma uygun parsel bulunmaması ya da mevcut parsellerin temin edilememesi halinde, Maliye Bakanlığınca uygun görülen Hazine taşınmazları bedelsiz olarak yatırımcıya devredilir. Bu destek, Çağrı Merkezi Destek Paketi kapsamındaki destek unsurlarından faydalandırılacak yatırımlar için, zorunlu olmadıkça organize sanayi bölgelerinde uygulanmaz. Asgari yüzmilyon Türk Lirası tutarında ve asgari yüz kişilik istihdam sağlayacak yatırımlar için, organize sanayi bölgelerinde parsel bulunamaması veya yatırımın bu bölgelerde yapılamayacak mahiyette, büyüklükte veya entegre nitelik arz etmesi halinde yatırımcı lehine Hazineye ait taşınmazlar üzerinde kırkdokuz yıl süreli bedelsiz olarak bağımsız ve sürekli irtifak hakkı tesis edilir. c) Bina Yapım Desteği Bu destek unsuru; Yatırım ve Üretim Destek Paketi ile Çağrı Merkezi Destek Paketi kapsamında desteklenecek yatırımların bina ihtiyacını karşılamak amacıyla uygulanır. Bu destek kapsamında inşa edilecek binanın azami yirmi bin metrekareye kadar kısmı desteklenebilir; verilecek destek tutarı onmilyon Türk Lirasını geçemez. 324
ç) Faizsiz Yatırım Kredisi Desteği, Yatırım ve Üretim Destek Paketi kapsamında; Bina Yapımı Desteğinden faydalandırılan yatırımcıların makine ve teçhizat harcamaları, Bina Yapımı Desteğinden faydalanmayan yatırımcıların bina, makine ve teçhizat harcamaları, yatırımı devam eden veya yarım kalmış üretim tesislerinin makine ve teçhizat harcamaları, Üretim Tesisi Taşıma Destek Paketi kapsamında yatırımcıların bina ve ilave makine ve teçhizat harcamaları, Çağrı Merkezi Destek Paketi kapsamında, yatırımcıların, makine ve teçhizatları ile donanım ve yazılım harcamaları, Veri Merkezi Yatırım ve Enerji Destek Paketi kapsamında, yatırımcıların bina, makine ve teçhizatları ile donanım ve yazılım harcamaları için faizsiz yatırım kredisi sağlanabilir. Verilecek kredi limiti; bina yatırımları için on milyon Türk Lirası, Çağrı Merkezi Destek Paketi kapsamındaki makine ve teçhizat ile donanım ve yazılım harcamaları için, taahhüt edilen istihdam başına dörtbin Türk Lirasıdır. Kredi, sıfır faizli olup, azami iki yıl anapara ödemesiz dönem dâhil altı yıldır. Yerli Malı Tebliği kapsamında yerli malı belgesine sahip olması ya da yerli patente dayalı teknoloji kullanılması durumunda, makine ve teçhizat için kullandırılan kredinin vadesi, azami üç yıl anapara ödemesiz dönem dâhil on yıldır, d) Faiz İndirimli İşletme Kredisi Desteği, Bu destek unsurundan, Yatırım ve Üretim Destek Paketi ile Üretim Tesisi Taşıma Destek Paketi kapsamında yer alan; Yeni yatırımlar, Yatırım süreci devam eden yatırımlar, Faaliyetlerine devam edip işletme sermayesi ihtiyacı olanlar, Yarım kalmış yatırımlardan yeniden ekonomiye kazandırabilecek olanlar faydalanır. Kredi vadesi, bir yıl anapara ödemesiz dönem dâhil dört yıldır. Krediye konu üretim faaliyetinin, yerli malı belgesine sahip makine ve teçhizat veya yerli patente dayalı teknoloji ile gerçekleştirilmesi durumunda vade, azami iki yıl anapara ödemesiz dönem dâhil beş yıldır. Kredi faiz oranı, Banka tarafından işletme kredilerine uygulanan cari faiz oranının yüzde ellisi olarak uygulanır. 325
2. Üretim Tesisi Taşıma Destek Paketi Bu destek paketinden, Program kapsamındaki iller dışında bulunan ve Bankanın taşınmasını uygun göreceği, imalat sanayiinde yer alan ve halen faaliyette bulunan üretim tesisini, Program kapsamındaki illere, bu Kararın yürürlüğe girdiği tarihten itibaren iki yıl içinde, asgari istihdam şartını sağlamayı taahhüt ederek taşıyan yatırımcılar faydalandırılır. Bu destek paketi kapsamında yatırımcılar; Nakdi Taşınma Desteğinden, Teşvik Desteğinden, Yatırım ve Üretim Destek Paketi kapsamındaki Yatırım Yeri Tahsisi Desteği ve Faiz İndirimli İşletme Kredisi Desteğinden, Yeni yatırımları için, Yatırım ve Üretim Destek Paketi kapsamındaki Danışmanlık Desteği ve Faizsiz Yatırım Kredisi Desteğinden faydalandırılabilir. Nakdi Taşınma Desteği; tesisin demontaj, taşınma ve montaj maliyetleri ile taşınma sürecinde Banka tarafından karşılanması gerekli görülen diğer masrafların, birmilyon Türk Lirasını aşmamak üzere nakdi olarak karşılanması şeklinde uygulanır. 3. Çağrı Merkezi Yatırım Destek Paketi Bu destek paketinden; asgari ikiyüz kişilik istihdam taahhüdü vermek ve müşterileriyle hizmet sözleşmesi yapmış olmak şartıyla çağrı merkezi yatırımları, aşağıdaki desteklerden faydalanabilir. -Bina Tahsisi Desteği -Fiber İletişim Altyapısı Desteği -Personel Eğitim Desteği -Yatırım ve Üretim Destek Paketi kapsamındaki Yatırım Yeri Tahsisi Desteği, Bina Yapımı Desteği ile Faizsiz Yatırım Kredisi Desteği 4. Veri Merkezi Yatırım ve Enerji Destek Paketi Bu destek paketinden; Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığının uygun görüşüyle, en az beşbin metrekare beyaz alanı bulunmak ve ANSI/TIA-942'ye göre TIER-3 veya üstü seviyede olmak şartıyla veri merkezi yatırımları aşağıda verilen desteklerden faydalanabilir. -Enerji Desteği 326
-Fiber İletişim Altyapısı Desteği -Yatırım ve Üretim Destek Paketi kapsamındaki Yatırım Yeri Tahsisi Desteği ve Faizsiz Yatırım Kredisi Desteği Bu destek kapsamında; Veri merkezlerinin aylık elektrik enerjisi giderlerinin KDV hariç yüzde otuzunun on yıl süreyle ve veri merkezi yatırımlarının fiber iletişim altyapısına ilişkin ilk kurulum maliyetlerinin bedeli hesaptan karşılanır. Değerlendirme ve öncelik kriterleri Program kapsamındaki başvuruların değerlendirilmesinde Banka asgari aşağıdaki hususları dikkate alır: Projenin optimum üretim veya hizmet ölçeğini sağlaması. -İllerde ve bölgelerde arz ve talep dengesi gözetilerek, yeni yatırımın atıl kapasite oluşturmaması. -Fizibilite ve proje değerlendirme raporuna göre yatırımın teknik, ekonomik ve mali yönden yapılabilir ve sürdürülebilir olması. -Yatırımcının yeterli mali güce sahip olması. Başvuruların değerlendirilmesinde aşağıdaki kriterleri sağlayan yatırımlara öncelik verilir: Yüksek istihdam sağlaması. İthal ikamesi sağlayacak ürün üretilmesi. İhracat potansiyelinin olması. Yatırımın ileri-geri bağlantıları ile diğer alt sektörleri tetikleyecek nitelikte olması. Ar-Ge ve yenilik içermesi. Yerli makine ve teçhizat veya yerli teknoloji kullanılması. Yatırımcının destekten faydalanmasını talep ettiği yatırım konusunda tecrübesi veya kurumsal kapasitesi olması. İmalat sanayii için yatırımın organize sanayi bölgesinde yapılması 327
Destek unsurlarından yararlanması şarta bağlı olan yatırımlar Aşağıda verilen yatırım konulan öncelikli olarak desteklenmez. Ancak bu yatırım konularının desteklenmesi, yatırım yapılacak bölgede zaruri bir ihtiyaç olması halinde Komitenin uygun görüşü alınarak Bankaca değerlendirilebilir. DEĞERLENDİRİLMESİ KOMİTE KARARINA TABİ OLAN YATIRIM KONULARI Un, irmik (makarna imalatı ile entegre irmik yatırımları ve mısır irmiği yatırımları hariç), nişasta ve nişasta bazlı şeker, küp şeker. Entegre olmayan et, süt ve kanatlı işleme ite bunlarla entegre olmayan yem üretimi yatırımları. 5 ton/gün ve altında üretim kapasitesine sahip süt işleme yatırımları. Tuğla ve kiremit üretimine yönelik modernizasyon cinsi dışındaki yatırımlar. Kutlu pamuk işleme yatırımları. İplik ve dokuma (yün ipliği, 15 milyon Türk Lirasının üzerindeki iplik yatırımları, 5 milyon Türk Lirasının üzerindeki dokuma yatırımları, akıllı ve çok fonksiyonlu teknik tekstil, halı, tafting, dokunmamış/örülmemiş kumaş ve çuval üretimine yönelik yatırımlar hariç) konularında modernizasyon yatırımları dışındaki yatırımlar. - Demir çelik ürünlerinin üretimine yönelik yatırımlar. - Sentetik elyaf veya sentetik ipliğin ekstrüzyon yöntemiyle üretimine yönelik modernizasyon cinsi dışındaki yatırımlar. 8.3. ERZURUM İLININ YATIRIM TEŞVIKLERINDEN YARARLANMA DÜZEYI 2002 yılından 2016 yılı Temmuz sonuna kadarki yaklaşık 15 yıllık dönemde teşvik sistemi kapsamında Erzurum daki yatırımlar için toplam 289 adet yatırım teşvik belgesi düzenlenmiş olup, bu belgeler kapsamındaki projelerin sabit yatırım tutarı 2.2 milyar TL, bu yatırımlarla hedeflenen yeni istihdam da 5,741 kişidir. 2002 2016 döneminde Türkiye genelinde düzenlenmiş olan yatırım teşvik belgelerinden yaklaşık %0.58 oranında pay alan Erzurum, sabit yatırım tutarından %0.35 ve istihdamdan da %0.30 pay almıştır. 328
Tablo 174: Erzurum ve Türkiye Yatırım Teşvik İstatistikleri Yıl Erzurum Türkiye Erzurum'un Aldığı Pay (%) Belge Adedi Sabit Yatırım İstihdam Belge Adedi Sabit Yatırım İstihdam Belge Sab. Yat İstihdam 2002 4 12 20 2,654 11,668 135,446 0.15 0.10 0.01 2003 6 13 334 3,175 11,679 143,379 0.19 0.11 0.23 2004 15 35 369 3,459 15,881 158,354 0.43 0.22 0.23 2005 24 91 493 3,551 16,071 147,678 0.68 0.57 0.33 2006 13 14 159 2,475 13,298 98,018 0.53 0.10 0.16 2007 13 64 360 2,239 19,942 100,282 0.58 0.32 0.36 2008 19 253 210 2,441 20,773 91,318 0.78 1.22 0.23 2009 13 215 564 2,074 23,494 78,586 0.63 0.92 0.72 2010 36 239 967 3,611 67,844 133,539 1.00 0.35 0.72 2011 31 215 470 4,005 48,990 120,334 0.77 0.44 0.39 2012 17 97 293 4,061 61,754 149,110 0.42 0.16 0.20 2013 19 265 263 4,765 95,494 192,781 0.40 0.28 0.14 2014 31 227 618 3,992 64,718 144,732 0.78 0.35 0.43 2015 31 277 514 4,567 102,236 148,242 0.68 0.27 0.35 2016 17 174 107 3,181 55,062 78,008 0.53 0.32 0.14 Toplam 289 2,189 5,741 50,250 628,904 1,919,807 0.58 0.35 0.30 Not (*) :2016 yılı verisi 31.07.2016 itibarıyla verilmiştir. (**): Sabit Yatırım Tutarı Milyon TL olarak verimiştir. Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, Teşvik Uygulama ve Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü 2002-2016 döneminde, özellikle 2010 yılında ilde yatırım teşviklerinin sıçrama kaydettiği göze çarpmaktadır. Erzurum da bulunan firmalar için hazırlanmış olan yatırım teşvik belgeleri incelendiğinde, teşvik belgesi sayısında hizmetler sektörü, sabit yatırım tutarında enerji sektörü ve yaratılan istihdamda imalat sanayi sektörü en büyük payı almaktadır. Bu dönemde ilde alınan yatırım teşvik belgelerinin sayı olarak yaklaşık %33.2 si, toplam sabit yatırım tutarının %25 i ve öngörülen istihdamın da yaklaşık %39.9 u imalat sanayine aittir. 2002-2016 dönemi itibarıyla, Türkiye genelinde verilen yatırım teşvik belgelerinin ise sayı olarak %55.3 ü, sabit sermaye tutarının %37 si ve istihdamın da %54.4 ü imalat sanayi sektörüne ait bulunmaktadır. Erzurum da alınan yatırım teşvikleri ana sektörler itibarıyla incelendiğinde, yatırım tutarı açısından ilk sırada sonra enerji sektörü gelmektedir. İlde enerji sektörü, alınan teşvik belgesi bakımından %16.6 paya sahipken, sabit yatırım tutarından %42.8, istihdamdan %10.3 pay almaktadır. Hizmetler sektörü alınan teşvik belgelerinin %28.6 sını oluştururken, bu kapsamdaki istihdamın ise %39 u hizmetler sektörüne aittir. 329
Tablo 175: Yatırım Teşviklerinin Ana Sektörler İtibariyle Dağılımı Sektör Değer Yüzde (%) Belge Sabit Yatırım İstihdam Belge Sabit İstihdam Adedi Tutarı (Milyon TL) Adedi Yatırım Erzurum Enerji 48 936 590 16.61 42.77 10.28 Hizmetler 118 587 2,241 40.83 26.82 39.04 İmalat 96 548 2,291 33.22 25.05 39.91 Madencilik 18 70 430 6.23 3.21 7.49 Tarım 9 47 189 3.11 2.15 3.29 Genel Toplam 289 2,189 5,741 100.00 100.00 100.00 Türkiye Enerji 3,605 157,161 35,245 7.17 24.99 1.84 Hizmetler 15,222 207,783 718,831 30.29 33.04 37.44 İmalat 27,790 232,973 1,045,105 55.30 37.04 54.44 Madencilik 2,170 24,311 75,421 4.32 3.87 3.93 Tarım 1,463 6,678 45,205 2.91 1.06 2.35 Genel Toplam 50,250 628,904 1,919,807 100.00 100.00 100.00 Kaynak: T.C. Ekonomi, Teşvik Uygulama ve Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü 2002-2016 dönemi için ilde alınan yatırım teşvik belgelerinin alt sektörlere göre dağılımını görebilmek amacıyla aşağıdaki tablo hazırlanmıştır. Alt sektörlerin toplam yatırım teşvikleri içinden aldıkları yüzde payları gösteren tablo verileri incelendiğinde, 2002-2016 döneminde sabit yatırım tutarının büyüklüğü açısından Erzurum da toplam yatırımlarım %42.7 sini oluşturan enerji sektörü dikkati çekmektedir. İkinci sırada turizm yatırımları %11.64) gelirken onu sırasıyla elektronik (%7.74), eğitim (7.49), altyapı-belediye hizmetleri (%4.6) ve gıda-içki (%4.37) sektörleri izlemektedir. Erzurum ilinde teşvikli yatırımların adı geçen sektörlerde yoğunlaştığı görülmektedir. Tablo 176: Yatırım Teşviklerinin Alt Sektörler İtibariyle Dağılımı Erzurum Türkiye Belge Adedi Toplam Sab. Yat.Tutarı Toplam İstihdam Belge Adedi Toplam Sab. Yat.Tutarı Toplam İstihdam Adet (%) Değ. (%) Kişi (%) Adet (%) Değ. (%) Kişi (%) Altyapı Bel. Hiz. 62 21.45 102 4.65 382 6.65 3,765 7.49 21,666 3.44 32,557 1.70 Bitkisel Üretim 0 0.00 0 0.00 0 0.00 652 1.30 2,003 0.32 19,228 1.00 Cam 2 0.69 6 0.28 18 0.31 415 0.83 5,324 0.85 13,713 0.71 Çimento 1 0.35 75 3.45 50 0.87 147 0.29 9,084 1.44 7,021 0.37 Demir Çelik 0 0.00 0 0.00 0 0.00 389 0.77 3,099 0.49 12,819 0.67 Demir Dışı Metaller 0 0.00 0 0.00 0 0.00 315 0.63 5,022 0.80 6,975 0.36 Deri ve Kösele 0 0.00 0 0.00 0 0.00 271 0.54 733 0.12 11,010 0.57 Diğerleri 14 4.84 86 3.93 276 4.81 2,384 4.74 21,704 3.45 82,261 4.28 330
Dokuma ve Giyim 1 0.35 2 0.08 100 1.74 7,111 14.15 37,204 5.92 341,190 17.77 Eğitim 9 3.11 164 7.49 186 3.24 1,520 3.02 12,040 1.91 116,528 6.07 Elektrikli Makinalar 1 0.35 1 0.05 11 0.19 539 1.07 3,916 0.62 16,672 0.87 Elektronik 1 0.35 169 7.74 350 6.10 158 0.31 3,194 0.51 12,461 0.65 Enerji 48 16.61 936 42.77 590 10.28 3,605 7.17 157,161 24.99 35,245 1.84 Gıda ve İçki 25 8.65 96 4.37 591 10.29 3,981 7.92 21,945 3.49 134,421 7.00 Hayvancılık 9 3.11 47 2.15 189 3.29 696 1.39 4,459 0.71 23,972 1.25 İnşaat 2 0.69 4 0.17 35 0.61 132 0.26 803 0.13 11,199 0.58 İstihraç ve İşleme 18 6.23 70 3.21 430 7.49 2,168 4.31 24,307 3.86 75,341 3.92 İşleme 0 0.00 0 0.00 0 0.00 2 0.00 4 0.00 80 0.00 Kağıt 1 0.35 1 0.05 5 0.09 659 1.31 7,070 1.12 17,640 0.92 Kimya 1 0.35 1 0.03 15 0.26 893 1.78 46,724 7.43 40,132 2.09 Lastik-Plastik 6 2.08 8 0.35 63 1.10 2,526 5.03 14,225 2.26 58,989 3.07 Madeni Eşya 12 4.15 18 0.82 143 2.49 2,322 4.62 8,606 1.37 59,224 3.08 Makina İmalat 7 2.42 6 0.26 159 2.77 2,499 4.97 16,226 2.58 75,252 3.92 Mesl.Bil.Ölç.Opt.Do. 0 0.00 0 0.00 0 0.00 243 0.48 982 0.16 5,611 0.29 Orman Ürünleri 5 1.73 7 0.33 128 2.23 1,204 2.40 7,048 1.12 45,759 2.38 Ormancılık 0 0.00 0 0.00 0 0.00 2 0.00 6 0.00 27 0.00 Pişmiş Kil ve Çim.Ger. 21 7.27 81 3.68 442 7.70 1,667 3.32 8,010 1.27 44,510 2.32 Sağlık 7 2.42 28 1.30 382 6.65 1,196 2.38 20,311 3.23 119,219 6.21 Seramik 0 0.00 0 0.00 0 0.00 122 0.24 1,082 0.17 9,262 0.48 Su Ürünleri 0 0.00 0 0.00 0 0.00 113 0.22 210 0.03 1,978 0.10 Taşıt Araçları 0 0.00 0 0.00 0 0.00 1,748 3.48 31,094 4.94 111,973 5.83 Ticaret - Depolama 8 2.77 11 0.48 138 2.40 1,423 2.83 35,904 5.71 52,775 2.75 Turizm 26 9.00 255 11.64 1,058 18.43 3,345 6.66 44,921 7.14 232,691 12.12 Ulaştırma 2 0.69 16 0.72 0 0.00 2,038 4.06 52,818 8.40 92,072 4.80 Genel Toplam 289 100 2,189 100 5,741 100 50,250 100 628,904 100 1,919,807 100 Not (*) :2016 yılı verisi 31.07.2016 itibarıyla verilmiştir. (**): Sabit Yatırım Tutarı Milyon TL olarak verimiştir Kaynak: T.C. Ekonomi, Teşvik Uygulama ve Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü Erzurum da teşvik belgeli yatırımların tamamına yakınının yerli yatırımcı tarafından yapıldığı gözlenmektedir. 2002-2016 döneminde teşvik belgesi düzenlenen toplam yatırım tutarının %92.3 si yerli firmalar tarafından karşılanırken, yabancı sermayeli işletmelerin payı %7.7 dir. Teşvikli yatırımlar kapsamında öngörülen yeni istihdamın ise %93.9 u yerli, %6.1 i de yabancı sermeyeli işletmelerce karşılanmaktadır. Erzurum da son 15 yılda alınan yatırım teşvik belgelerinin %82 si komple yeni yatırım iken, %10.7 si tevsi ve %7.3 ü diğer yatırımıdır. Teşvik belgesi kapsamında yapılan sabit yatırımların %90.7 si komple yeni yatırımlar, %6.8 i tevsi ve %2.5 i diğer yatırımlardan oluşmaktadır. Hedeflenen yeni istihdamın ise %85.7 si komple yeni yatırımlar, %8.5 i tevsi yatırımları ve %5.8 i diğer yatırımlarla sağlanacaktır. 331
9. SWOT ANALİZİ VE GELİŞİM BİLEŞENLERİ Bu bölümde, Erzurum ilinin güçlü ve zayıf yönlerini, il için fırsat ve tehdit yaratan koşulları irdeleyen genel bir analiz (GZFT veya SWOT Analizi) yer almaktadır. Bölge veya ilin içinde yer alabileceği veya rekabet edebileceği faaliyetlerdeki veya piyasalardaki kritik başarı faktörlerinin belirlenmesi, güçlü ve zayıf yanların tespit edilmesi için kaynak profilinin kritik başarı faktörleriyle karşılaştırılması ve güçlü ve zayıf yanların, kaynakların ya da becerilerin yeterli bir rekabet avantajı yaratıp yaratmayacağının görülebilmesi açısından GZFT analizi, uygun yatırım alanları araştırmasında önemli bir adım oluşturmaktadır. Çalışma kapsamında, Erzurum ilindeki ilgili kamu ve özel kurumlarla, kişilerle yapılan görüşmeler ve Erzurum iline ilişkin araştırma, analiz ve değerlendirmeler sonucunda ilin ilgili sektörlerdeki güçlü ve zayıf yönleri ortaya konulmuş, il için fırsat ve tehdit yaratan koşullar irdelenmiştir. 9.1. GÜÇLÜ YÖNLER GZFT analizinin bileşenlerinden güçlü yönler, esas itibarıyla sahip olunan beşerî ve fizikî kaynaklardan ve rekabetçilik özelliğinden kaynaklanmaktadır. Ön plana çıkartılacak ve korunacak içsel unsurları içeren bu başlık altında ele alınabilecek hususlar, Erzurum ili için aşağıdaki gibi belirlenmiştir: GÜÇLÜ YÖNLER Erzurum un Kafkaslar ve İran üzerinden Rusya ve Orta Asya ya açılan, Trabzon, Rize ve Hopa limanlarını Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi ne bağlayan yolların birleştiği bir konumda bulunması, Hava, Kara ve demiryolu taşımacılığı gibi ulaşım olanaklarına sahip olması, İklimin elverişliliği ölçüsünde farklı ürünlerin yetiştirilmesine olanak sağlayan 213.659 hektarlık I. ve II. sınıf arazi varlığına sahip olması Toprak ve su kaynaklarının korunması ve geliştirilmesi ile ilgili nitelikli insan kaynağı ve teknolojik altyapısının yeterli olması, İl genelinde girdi kullanımına bağlı kimyasal toprak İlin karayolu, demiryolu ve havayolu erişimi ile kombine taşımacılık, depolama ve ulaşım hizmetlerinin sağlanabileceği entegre ve modern tesislerin kurulabilmesine uygun olması, Erzurum Palandöken Lojistik Merkez Projesinin varlığı, Güneş enerjisi santralı kurulabilecek güneşlenme değerlerine ve uygun arazi varlığına sahip olması, Hidroelektrik santrallarının varlığı ve yeni santral kurulabilecek su potansiyelinin olması, Çalışma çağındaki genç nüfusun, toplam nüfusun önemli bir bölümünü oluşturması, 332
kirliliği sorunu yoktur. Toprak kalitesi organik tarıma uygundur. İlin Coğrafik, iklim, vejetatif, gelişmişlik, yatırım ve sosyo-ekonomik unsurlar gibi gerçekleri bir arada düşünüldüğünde tarımsal faaliyetler içerisinde hayvancılık ve özellikle de küçükbaş hayvan yetiştiriciliğini mümkün kılması, Hayvancılık açısından ilde mera ve yayla alanlarının diğer bölgelere göre daha yaygın olması, Organik sığırcılık açısından en önemli koşullardan organik yem ve diğer koşulların hali hazırda ilde mevcut olması ve bu konuda Erzurum'da kurulmuş hayvancılık işletme sayısının çok az olması, İl genelinde ve yakın civar illerde kaba yem ve kesif yem üretimi için olanakların ve potansiyellerin yüksek olması, Erzurum ili florasıyla arıcılık için oldukça yüksek bir potansiyele sahip olması, Yörede tarımsal amaçlı ilaçlama, gübreleme, sanayi atıkları ve diğer kimyasal kirleticilerin yok denecek kadar az olması ve gezginci arıcılıktan çok sabit arıcılık yapılması elde edilen balın kendine has bir aroma ve tada sahip olması, Konumu itibarıyla ticaret merkezi olması ve köklü bir ticaret kültürüne sahip olması, Komşu illerle yoğun bir ticari ilişki içerisinde bulunması, Yeraltı kaynaklarının (bakır, kurşun, çinko, molibden, krom ve civa gibi metalik madenler ile linyit, asbest, diyatomit, manyezit, manganez, alçıtaşı, kireçtaşı, kalker, jips, perlit, mermer, granit, oltu taşı ve dolomit gibi endüstriyel hammadde) varlığı ve çeşitliliği, 2 üniversitesi ile il ve Türkiye geneline yönelik iş gücü yetiştiren konuma gelmesi, İnovasyon, Ar-Ge gibi konularda farkındalığın olduğu ve bu konularda ilde çalışmaların yapılıyor olması, Tarihi ve kültürel değerlerin yanında doğa turizmi, su sporları, kış turizmi, termal ve sağlık turizmi potansiyelinin yüksek olması, Kış turizmi ve sporlarına yönelik modern tesislerin varlığı, Yüksek Öğretim ve Sağlık altyapısının güçlü olması çevre illerden eğitim ve sağlık hizmeti amaçlı gelecekler için potansiyel oluşturması, Tarımsal ürünlerin işlendiği gıda sanayinin varlığı, Tarım ve tarımsal sanayide marka potansiyeli olan ürünlerin varlığı, Tarımsal araç ve gereçlerin yeterli olması, Örtüaltı ve organik tarım gibi farklı tarım tekniklerinin uygulanabilir olması, Organize Sanayi Bölgeleri, Küçük Sanayi Siteleri ve Teknoparkın varlığı, Bölgede enerji temini açısından herhangi bir sorun bulunmaması, doğal gazın sanayide kullanılıyor olması, Doğal gazın konut ve iş yerlerinde kullanılabiliyor olması, Bakü - Tiflis - Ceyhan Petrol Boru Hattı, Bakü - Tiflis - Erzurum Doğalgaz (Şahdeniz) Boru Hattı nın Erzurum dan geçiyor olması, 9.2. ZAYIF YÖNLER Mevcut yapı içerisinde ve içsel unsurlar altında yer alan zayıf yanlar, tedbir alınması, geliştirilmesi ve giderilmesi gereken özellikleri içermektedir. Erzurum ilinin bu anlamda belirlenen zayıf yanları aşağıda verilmektedir. 333
Toprak derinliğinin yetersizliği, şiddetli erozyon, eğim, taşlılık ve kayalılık sorunu, Tarım topraklarının bilinçsiz ve amaç dışı kullanımı, arazilerin parçalı ve dağınık olması, arazi kullanım ve üretim planlamasının olmaması, Bölgede yüksek verimli damızlık hayvan bulma güçlüğü, canlı hayvan borsası olmaması, Tarım ve hayvancılık işletmelerin çoğunun küçük aile işletmesi şeklinde olması, bölgede modern işletme sayısının az olması, Ağır iklim koşullarının bitkisel üretim, hayvancılık (arıcılık dahil) üretim maliyetlerini arttırması, Bitkisel ve hayvansal ürünlerin değerledirilebileceği tarımsal sanayinin yetersiz olması, ürünleri pazarlayacak kuruluşların ve organizasyon yapacak işletmelerin eksikliği. Kırsal alandaki ulaşım altyapısının yetersizliği, Çevre ve kent estetiğinin yetersizliği, Konaklama, eğlence v.b tesislerin sayıca yetersizliği, yabancı turist ağırlamada hizmet verebilecek kalifiye iş gücü eksikliği Turizm eğitimi yetersizliği ve yabancı dil eksikliği, yörede kültür varlığı, turizm ve çevre bilinci eksikliği, Tarihi ve kültürel değerler ile, kış, macera ve doğa sporları, eko-turizm, termal ve sağlık turizmi potansiyelinin yeterince tanıtılmaması İl ekonomisinin tarıma dayalı olması, imalat sanayinde katma değeri düşük olan ürünlerin üretilmesi, Ürün yelpazesinin çeşitlenememiş olması, OSB ve KSS lerdeki altyapı yetersizlikleri, Eğitimli ve kalifiye iş gücünün yetersizliği, Gelişmiş ve önemli ithalatcı ülkeler ile yurtiçi metropol pazarlara uzaklık nakliye maliyetlerini yükselterek firmaların pazardaki rekabet gücünü olumsuz etkilemesi Bölgesel ve yerel pazarların yeterince güçlü olmaması, dış ticaret kapasitesinin düşük olması Bölgedeki ham madde çeşit ve miktarının sınırlılığı hammaddeye uzaklık ve nakliye maliyetleri, ZAYIF YÖNLER Uulusal veya uluslararası kalite standartlarında üretimin yapılamaması, pazarlama faaliyetlerine gerekli önemin verilmemesi Kişi başına gelirin düşük olması, sermaye yetersizliği, ortaklık bilincinin gelişmemiş olması Okur yazarlık ve eğitim düzeyi göstergelerinin düşük olması, özellikle okul öncesi ve orta öğretimde okullaşma ve üniversite eğitimi alma oranlarının düşüklüğü, İldeki eğitim kurumlarındaki ve genel olarak ildeki sosyal, kültürel, sportif ve bilimsel faaliyetlerin ve faaliyet alanlarının yetersizliği, Mesleki beceriye ve iş tecrübesine sahip yeterli mesleki eğitim mezunu bulunmaması, iş gücü temininde güçlük çekilmesi Ar-Ge ve yenilikçilik kapasitesinin düşük olması ve girişimcilik kültürünün gelişmemiş olması, Bölgede kredi garanti sistemi, girişim sermayesi, kredi faiz destek sistemleri, hibe mekanizmaları ve proje hazırlayarak alternatif finansman kaynaklarına ulaşma yöntemleri konusundaki bilgi eksikliği, Yabancı sermaye yatırımlarının yetersizliği, Özel sektörün sosyal sorumluluk anlayışındaki eksiklikler, Kapsamlı bir sanayi envanterinin tam olarak çıkarılamamış olması, Kayıt dışı üretim ve tüketim, Erzurum il arazisinin birinci ve İkinci derece deprem kuşağında olması, İlin çeşitli bölümleri arasında, yapılaşma, hizmet alımı ve güvenlik açısından büyük farklılıklar bulunması, İlde, yatırımcılar arasında ortaklık bilinci ve şirketleşme kültürünün bulunmamasının, bölgede büyük ölçekli özel sektör yatırımlarının gerçekleşmesine engel olması, İlde, sanayi-üniversite işbirliğinin tam anlamıyla kurulamaması, Tarımsal sanayi dışında hammadde potansiyelinin özellikle yeraltı kaynaklarının yeterince değerlendirilmemesi, Kamu kurumları ve özel kurumlar arasındaki koordinasyon ve iş birliği eksikliği, 334
9.3. FIRSATLAR Erzurum ilinin ekonomik ve sosyal yönden gelişmesi için fırsat yaratan unsurlar aşağıda yer almaktadır: Coğrafi konum, iklim özellikleri, doğal kaynaklar, teknik ve sosyal alt yapının ekonomik gelişmelere açık ve uygun olması, Baraj ve göletlerin varlığı, sulamaya elverişli tarım alanlarının fazlalığı, İl topraklarının organik tarım yapmaya elverişli olması, İklim koşullarının (yağış ve sıcaklık) ve topografik koşulların ortak bir sonucu olarak ilde mera ve yayla alanlarının yaygın ve verimli olması, Organik hayvancılık ve hayvansal ürünler açısından en önemli koşullardan organik yem ve diğer koşulların hali hazırda ilde mevcut olması ve bu konuda Erzurum'da kurulmuş işletme sayısının çok az olması, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının hayvansal ürünlere artan oranlarda destek vermesi, Başta IPARD, DAP, KUDAKA projeleri ile alınabilecek olan hayvancılık yatırımları hibe destekleri, Bölgede arazilerin rant değerinin (fırsat maliyetinin) düşük olması, İlin bitki örtüsünü oluşturan bitki çeşitliliği ve zenginliğinin yanısıra endemik türleri bulunduruyor olması, Tarihi ve kültürel değerlerin zenginliğinin, ildeki turizm yatırımları açısından fırsatlar yaratması, turizm yatırımları için bakir bir bölge olması, Doğa, dağ ve kış turizmine uygun doğal yapının bulunması, Uluslararası festival, sportif faaliyetler, fuar ve kongre organizasyonlarının ilde artıyor olması, Toplumun çoğunluğunun turizm aktivitesine ilgi duyması, genç ve dinamik nüfus varlığı 2023 Master Planı nda Erzurum un Kış Turizmi merkezi olması Yapım aşamasında olan karayollarının ve yapımı planlanan demiryollarının (Hızlı tren ve Bakü-Tiflis hatlarının) ulaşımda daha fazla kolaylık sağlayacak olması, FIRSATLAR Bölgenin doğal gaz ve elektrik enerjisi altyapısı açısından yeterli olması, Bölgede içme ve kullanma suyu açısından bir sorun bulunmaması, Güneş enerjisi ve hidroelektrik gibi yenilenebilir enerji kaynaklarının enerjide kaynak çeşitliliğine ve arz güvenliğine olanak sağlaması, Endüstriyel hammadde ve metalik madenler (bakır, kurşun, çinko, molibden, krom ve civa) açısından ve sanayi girdisi olacak madenlerin varlığı (bakır, çinko, krom vb), DAP, KUDAKA (Kuzeydoğu Kalkınma Ajansı) gibi kalkınma amaçlı kuruluşların merkezinin Erzurum da olması Firmaların ve ürünlerin rekabet gücünü artıracak, yenilikçiliği (inovasyonu) güçlendirecek ve geliştirecek Teknoloji Geliştirme Bölgesi nin bulunması, KUDAKA tarafından 2011 yılında bir yol haritası niteliğinde olan ve bölgenin geleceğine yön verecek İnovasyona Dayalı Bölgesel Turizm Stratejisi ve Eylem Planının hazırlanmış olması, Tarıma dayalı ve ihracata dönük sanayinin gelişme potansiyeli, Dış pazarlara (Azerbaycan, İran, Irak, Gürcistan) yakınlığa bağlı olarak ihracat imkanının olması, Bölgede meslek edindirmeye yönelik olarak çeşitli branşlarda meslek liselerinin ve meslek yüksekokullarının bulunması, Özel sektör sanayi yatırımları için, bölgede ucuz işgücü temininin mümkün olması, Erzurum un sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyi, nüfusu, altyapı olanakları vb. nedenlerle çevre illerden daha cazip bir yatırım ortamı sağlaması Mevcut teşvik sistemine göre Erzurum ili; en çok teşvik edilen 5 inci derecede (en çok teşvik edilen 2.Grup) gelişmiş illerin yer aldığı 5 inci bölgede yer alması Erzurum 8 cazibe merkezinden biri olup, destek unsurlarından azami derecede yararlanacak bir ildir. 335
Lojistik merkezin faaliyete geçmesiyle birlikte Erzurum un, bölge illerinin ve diğer bölgelerin sınır ötesi pazara açıldığı bir ticaret merkezi olma özelliğine kavuşacak olması, Sağlık altyapısının gelişmiş olması, bölgenin sağlık sektörü açısından potansiyel bir çekim merkezi durumuna gelmesi olasılığı, Bu nedenle ilde yapılacak yatırımlar açısından çekim merkezidir. Erzurum a ve ilçelerine yönelik olarak KUDAKA tarafından yapılan veya desteklenen çalışmalarla yatırım ortamına ilişkin raporların varlığı, DAP Ana Planının hazırlanmış olması 9.4. TEHDITLER Erzurum ilinin ekonomik ve sosyal açıdan gelişmesi önündeki engeller ve zarar verici faktörleri kapsayan tehdit unsurları aşağıdaki şekilde tespit edilmiştir: Tarım topraklarının bilinçsiz ve amaç dışı kullanımı Yurtdışından canlı hayvan ithalatının yerel hayvancılık faaliyeti üzerindeki olumsuz etkisi ve ürün fiyatları ve tüketim miktarının dalgalı olması, Hayvancılıkta kullanılan girdi, ürün fiyatlarının yıl içersinde değişken olması, özellikle kış şartlarının ağır olması nedeniyle girdilerin kış döneminde daha yüksek olması, İl dışındaki kesim merkezlerine hayvanların canlı olarak nakledilmesi nedeniyle ek maliyetin ve çeşitli risklerinin (ölüm, kaza, hastalık fire vb.) artmasıdır. Üreticiler yeniliklere yeterince açık değildirler. Tarım teknolojileri, üretim sistemleri, ürün depolama ve değerlendirme konularında yeterli bilgiye sahip değildirler. Hayvan hastalıkları, İlin Türkiye deki kamu yatırımlarından yeterince pay alamaması, Çevresel kirlenme, kültür varlıklarının tahrip olması ve restorasyon çalışmalarında sorunlar bulunması, Turizme kaynak teşkil edebilecek tarihi ve doğal güzelliklerin yeterince korunamıyor olması, TEHDİTLER İldeki sermaye birikiminin İstanbul, Ankara, İzmir gibi gelişmiş illere yönelmesi ve bunun bölgenin ekonomik gelişmesini olumsuz etkilemesi, İlin niteliksiz göç alması, nitelikli iş gücünün il dışına göçmesi, Okur yazarlık ve eğitim düzeyi göstergelerinin düşüklüğünün, il ekonomik ve sosyal yapısı üzerinde zayıflık ve tehdit unsuru oluşturması, Nüfus artış hızının, Türkiye ortalamasının altında olmasının yanı sıra, alınan göçün; çarpık kentleşme, alt yapı sorunları, asayiş sorunları ve eğitim sorunları ortaya çıkarması, Ulusal ve Dünya fiyatlarıyla rekabette yaşanan zorluklar ve önerilen fiyatların üreticileri tatmin etmemesi, Kümelenme modeli eksikliği, yetersiz kurumsallaşma Düşük teknoloji kullanımı, nitelikli işgücünün yetersiz olması ve diğer gelişmiş bölgelere yaşanan beyin göçü İşletmelerde dış ticaret konusundaki bilgi eksikliği, yurtdışı pazarlarda güçlerini artıracak yeni ve yabancı ortaklıklara sıcak bakılmaması, Merkez ilçeler dışında, sanayi altyapısının yeterince gelişmemiş olması, yatırımların ilçelere kaydırılmasını olumsuz yönde etkilemesi. 336
9.5. GELIŞIM BILEŞENLERININ BULUNABILIRLIĞI Ekonomik gelişmeyi doğrudan etkileyen ve bu sebeple de Gelişim Bileşenleri olarak adlandırılabilecek olan coğrafi yapı, teknik ve sosyal alt yapı ile turizm sektörünün yeterlilikleri, sermayenin, ham maddenin, teknolojinin ve iş gücünün vb. bulunabilirlikleri açısından Erzurum alt bölgesinde mevcut durum aşağıda verilmiştir. Erzurum alt bölgesi için belirlenen 22 gelişim bileşeninin 13 ünün yeterli, 7 sinin kısmen yeterli, 2 sinin yetersiz olduğu değerlendirilmektedir. Bölgede gelişim bileşenleri açısından yetersiz düzeyde olan deniz yolu ulaşımı ve liman Erzurum a yaklaşık 300 km mesafede Trabzon dan sağlanabilmektedir. BİLEŞENLER Coğrafi Yapı Pazara Yakınlık Kara Yolu Ulaşımı Demir Yolu Ulaşımı Hava Yolu Ulaşımı Teknik Alt Yapı Deniz Yolu Ulaşımı Liman İletişim Enerji Eğitim Sosyal Alt Yapı Sağlık Turizm Kaynaklarının Bulunabilirliği Turizm Altyapı Yatırımları Teknoloji Girişimci Potansiyelinin Varlığı İşgücü Üst Düzey Yönetici ve Teknik Personel Sermaye Ham Madde Organize Sanayi Bölgeleri Küçük Sanayi Siteleri Üniversite-Sanayi İşbirliği BULUNABİLİRLİK DÜZEYİ Kısmen Yeterli Yetersiz Yeterli 337
10. ERZURUM İLİNİN GELİŞİM POTANSİYELİ VE ÖNERİLEN YATIRIM KONULARI 10.1. İLIN SEKTÖREL GELIŞME EKSENLERI Erzurum ilinin sahip olduğu kaynaklar ve bu kaynakların kullanılabilme potansiyelleri ve ayrıca yeni teşvik sisteminde gelişmişlik düzeyine göre altı bölge bazında belirlenen sektörel teşvikler dikkate alındığında, ilin temel olarak 4 ana sektör çerçevesinde gelişme potansiyelinin bulunduğu tespit edilmiştir. Bu sektörel gelişme eksenleri, bölgenin tarım, hayvancılık, tarıma dayalı sanayi gibi geleneksel yapı arz eden sektörlerini kapsadığı gibi, aynı zamanda yenilenebilir enerji kaynaklarının değerlendirilmesi yeni gelişim alanlarını içeren sektörleri de kapsamaktadır. Erzurum için sektörel gelişme eksenleri tespit edilirken; yerel dinamiklere ve içsel potansiyele dayalı gelişmenin sağlanmasına özen gösterilmiş ve bölgede rekabet gücünün artırılması, istihdamın artırılması, sosyal kalkınmanın sağlanması ve bölgesel gelişmenin sağlanması gibi temel gelişme stratejileri dikkate alınmıştır. Bu kapsamda, tarımsal yapının etkinleştirilmesi, sanayi ve hizmetler sektöründe yüksek katma değerli üretim yapısına geçişin sağlanması amacına yönelik olarak aşağıda belirtilen sektörler ön plana çıkmıştır. 1. Tarım 2. Turizm 3. İmalat Sanayi 4. Enerji 338
Grafik 38: Erzurum Sektörel Gelişme Eksenleri 10.2. ERZURUM İÇIN ÖNERILEN YATIRIM KONULARININ TESPITI Erzurum için önerilen yatırım konularının tespitinde öncelikle ilin sahip olduğu kaynaklar ve bu kaynakların kullanılabilme potansiyelleri dikkate alınmakla birlikte, özellikle imalat sanayine yönelik yatırım önerilerinin belirlenmesinde çeşitli teknikler kullanılmıştır. Bu tekniklerin başında kümelenme analizleri sonucunda öne çıkan (olgun, potansiyel ve aday küme özelliği gösteren) ve yükselme potansiyeli gösteren imalat sanayi sektörleri, 2 li digitte 23 sektör, 3 lü digitte ise 82 sektör için yapılan sektörel performans değerlendirmesi, sektörlerin üretim yapısı ve sektörlerarası etkileşim kriterlerini dikkate alan girdi-çıktı analizleri gelmektedir. Ayrıca sektörel bazda ihracat ve ithalat düzeylerinin büyüklüğü, dış ticarette rekabet gücüne sahip sektörler, ilde ihracatta uzmanlaşılan sektörler, ildeki yatırım eğilimi ve yatırım teşvik uygulamalarından yararlanıp yararlanmadığı da yatırım konuları önerilirken dikkate alınmıştır. 339