İÇİNDEKİLER DİNLERDE KURBAN KÜLTÜ ÖNSÖZ... 3 KISALTMALAR... 5 GİRİŞ... 6 A- KAVRAMSAL ÇERÇEVE... 6 a. Kurbanın Tanımı... 6 b. Kült Kavramı.... c. Ritüel.... d. Fenomen.... B. İŞLEVSEL AÇIDAN KURBAN VE ÖNEMİ.... I. BÖLÜM.... DİNLERDE KURBANIN TARİHİ SEYRİ.... A. TARİHSEL BAĞLAM.... B. KURBANIN KÖKENİNE DAİR TEORİLER.... a. Edward Bürnette Tylor.... b. Herbert Spencer.... c. W. Robertson Smith.... d. F. B. Jevons.... e. Salomon Reinach.... f. L. Marillier.... h. E. Durkheim.... ı. E. Westermarck.... i. J. G. Frazer.... j. Sigmund Freud.... k. Claude Lévi-Strauss.... l. Alfred Loisy.... m. P. Wilhelm Schmidt.... n. Mircea Eliade.... o. Fenomenolojik Yorumlar.... II. BÖLÜM.... DİNLERDE KURBAN ÇEŞİTLERİ.... A. KANLI KURBANLAR.... a. İnsan Kurbanı.... b. Hayvan Kurbanı.... c. Komünyon Kurbanı.... d. Cenaze Kurbanı....
B. KANSIZ KURBANLAR.... a. Bedel Kurbanı.... b. Mahsul veya Gıda Kurbanı.... III. BÖLÜM.... İLAHİ DİNLERDE KURBAN.... A. YAHUDİLİK'TE KURBAN.... a. Yahudilikte Kanlı Kurbanlar.... b. Kansız Kurbanlar.... B. HIRİSTİYANLIK TA KURBAN.... a. Hıristiyanlık'ta Kanlı Kurbanlar.... b. Hıristiyanlık'ta Kansız Kurbanlar.... C. İSLÂM DA KURBAN.... a. Hac İçin Kesilen Şükür ve Tatavvu Kurbanları.... b. Adak (nezir) Kurbanı.... c. Akîka Kurbanı.... SONUÇ.... BİBLİYOGRAFYA.... 2
3 ÖNSÖZ Kurban fenomeni, dinler tarihi için ayrıcalıklı bir inceleme konusudur. Çünkü dünya tarihindeki bütün toplumlarda kurban olgusu hep var olagelmiştir. Kurbanın tarihi, insanlık tarihi kadar eskidir ve bütün insanlığın uzak kalamadığı bir ibadet formudur. O, tarih boyunca hep homo religiosusun (dindar insanın) ilahına yaklaşma, onu yüceltme, ona yakarma ve medet umma aracı olmuştur. Bir başka ifadeyle kurban, insanı, ilahı nezdinde ayrıcalıklı konuma getiren bir ritüel olmuştur. Bunun dışında büyüsel eylem aracı olarak da kullanıldığı olmuştur. Kelime ve kavramlar, farklı kültürlerin mecrasında akarken, anlam yitimi, anlam daralması, anlam kötüleşmesi ve anlam çeşitlenmesine uğruyorlar. Dolayısıyla bir fenomeni karşılayan bir kavram da farklı kültürlerde farklı görünümlere bürünüyor ve farklı tezahürler sergiliyor. Esasta bir dinî fenomen olan kurban kavramı da tarihin seyrinde farklı anlamlar ve görünümler kazanmıştır. Her toplumda başka bir biçime, başka bir amelî görünüme girmiştir. İnsanüstü bir varlığın hoşnutluğunu kazanmak için, insanın kutsadığı bir şeyleri o varlığa sunma şeklinde bir dinî amel görünümündeki kurban, esasta her toplumda sahih bir mana ve niyet taşımaktadır. Fakat yönü, sunulduğu kutsal varlık ise zaman zaman değişmektedir. Bu fenomenin çeşitli kültürlerde, çeşitli dinlerde kazandığı görünümler her ne kadar farklı ise de; niyetinin insan ötesi bir güce yaklaşmak ve onun rızasını kazanmak olan kurban fenomeni, bu niyet ekseninde, bütün zaman, din ve kültürlerde aynîleşmektedir. Hülasa kurban, her kültür, din ve toplumda insanüstü bir güce yaklaşmak ve onunla sağlıklı bir iletişim kurmak gibi anlama matuftur. İlk insanın peygamber olduğu gerçeği ekseninde düşünülürse, ilk insanın ve ilk
4 toplumun kurbanı, ilahî eksenlidir kanaatine varılabilir. Sonra bu kurban farklı kültürler ve toplumlarda farklılıklar göstermiş, dinî niteliğini ve sahih şeklini kaybetmiş olduğu düşünülebilir. Son din, kelime ve kavramları asıl ve gerçek anlamlarına kavuşturduğu gibi, bozulmuş kültürleri de ıslah edip, onlara en mükemmel insanî görünümler kazandırmıştır. Bu eserde Kurban fenomen ve kültünün çeşitli kültürlerdeki değişme ve biçimden biçime girme macerasını bulacaksınız. Kurbanda sadece şekillerin, kurban edilen şeylerin değiştiğini, fakat niyetlerin çoğu zaman değişmediğini göreceksiniz. İslam la en son biçimini almış kurban fenomeni ile diğer zaman ve kültürlerdeki, dinlerdeki kurban kültü arasında faydalı mukayeseler yapacaksınız ve kurban etme, kurban sunma iç güdüsünün evrensel olduğunu, insan fıtratının bir gereği olduğunu anlayacaksınız. Bu araştırmam esnasında bana yardım ve katkıları dokunun bütün dost arkadaşlarıma teşekkür ediyorum. Doç. Dr. Ali Rafet ÖZKAN Erzurum / Nisan 2003
5 KISALTMALAR a.e. : aynı eser a.g.e. : adı geçen eser a.s. : Aleyhisselam a.g.m. : Adı geçen makale a.g.md.: Adı geçen madde AÜİFD: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Bkz. : bakınız c : cilt CHAD : Catholisme Hier Aujourd hui Dermain Çev. : çeviren DA : Dini Araştırmalar EHQ : Encyclopaedia of The Holy Qur an EJ : Encyclopaedia Judaica ERE :Encyclopedia of Religion and Ethics H. No. : Hadis no Hz. : Hazreti İA : İslam Ansiklopedisi İÜ : İstanbul Üniversitesi M.Ö. : Milattan Önce MS. : Milattan sonra MEB : Milli Eğitim Basımevi NCE : New Catholic Encyclopedia Nşr : Neşreden Ra : Radiyallahu anh S : Sayı s : Sayfa sav : Sallalahu aleyhi vesellem DİA : Diyanet İslam Ansiklopedisi thk : Tahkik tsz : Tarihsiz vb : Ve benzeri
6 GİRİŞ A- KAVRAMSAL ÇERÇEVE a. Kurbanın Tanımı Bu çalışmanın amacı, tek tek bütün din ve mitolojilerde kurbanın varlığını ortaya koymaktan öte, pek çok din ve kültürde mevcut olan kurban fenomeninden hareketle onun ne olduğunu anlamaya çalışmaktır. Konuya öncelikle kurban ve kült kavramlarının tanımlarını vererek başlamanın yararlı olacağı kanısındayız. Kurbanın anlamlarını şu şekilde sıralayabiliriz: Kurban, bir şey kesme veya tasadduk etme yolu ile, Allah a yaklaşmak için yapılan şeye denir 1. Kurban, Allah Taala ya tekarrüb (yaklaşmak) için kurban niyetiyle kesilen hususi hayvandır. Kurban Bayramında böyle Hak rızası için kesilen kurbana uhdiye, bunu kesmeye de tadhiye denir 2. Kurban, Allah a takarrub, yani ona yaklaşarak rızasını kazanmak için, Kurban Bayramı günlerinde ibadet ve tadhiye niyetiyle kesilen belirli cins ve vasıftaki hayvana denir. Allah a takarrub ve ibadet maksadıyla bayramda kesilen bu hayvanlara, Arapça da uhdiye, dahiyye ve ıdhiye adları verilmektedir. Türkçe de ise, genel olarak kurban diyoruz. Kurban kesmeye tadhiye denir. Tadhiye, ibadet ve taat niyetiyle, vakti mahsusunda bu iş için tahsis edilen hayvanı kesmekten ibarettir 3. 1 Bkz. Fahruddin er-râzî, Tefsîr-i Kebîr Mefâtîhu l- Gayb, Tercüme Suat Yıldırım- Lütfullah Cebeci Sadık Kılıç - C. Sadık Doğru, Akçağ Yayınları, Ankara 1990, c. 9, s.30. 2 Bkz. Ömer Nasuhi Bilmen, Kurban Mahiyeti, Vücûbu, Hikmet-i Teşrîiyyesi, 2. Baskı, Güven Matbaası, Ankara 1956, s. 13. 3 Ali Arslan Aydın, Ramazan Orucu ve Kurban (Hikmetleri ve Fıkhi Hükümleri), Bayrak Matbaacılık, İstanbul 1990, s. 103.