PROF. DR. AL HSAN DOKUCU De erli Okurlar, nsan, toplum ve sa l k gündemi bir bütünlük içinde ve yo un bir flekilde h zla ak p gidiyor. Yine dopdolu bir stanbul da Sa l k say s yla beraberiz. Koruyucu sa l k, sa l kta iletiflim ve haklar, sa l k hizmetleri konular gündemimizin önemli maddelerini oluflturuyor. Bu say m za, Müdürlü ümüzün 2010 Sa l kta Haklar Y l kapsam nda düzenlemifl oldu u Sa l kta Haklar Sempozyumu ve Çal fltay damgas n vurdu. Toplumun birçok kesiminden kat l mc y bir araya getiren çal fltayda hekim ve hasta haklar n n yan s ra sa l k sistemi içindeki sorunlar da ayr nt l bir flekilde ele al nd. Eczac lar, hasta ve hekim temsilcileri, kamu ve özel hastane çal flan ve idarecileri bu çal fltay vesilesiyle kendilerini ifade etme, sorunlar n karfl l kl olarak de erlendirme imkân buldular. Çok verimli geçen çal fltayda sistem ve iflleyifl sorunlar da tart fl ld. 8 Mart Dünya Kad nlar Günü dolay s yla bu say m zda, tüm dünyada toplumsal bir yara olan kad na yönelik fliddet konusunu sayfalar m za tafl d k. Sa l k sektörünün say l organizasyonlar ndan EX- POMED Mart ay içinde stanbul da gerçeklefltirildi. Avrasya n n en kapsaml medikal fuar EXPOMED e t bb n her dal nda mekanik ya da elektro-medikal yöntemlerle teflhise yard mc olan araç, gereç ve sistemler sunan kurumlar kat ld. Fuarda stanbul Sa l k Müdürlü ü taraf ndan gelifltirilen GEBL Z Modülü, afl kampanyalar, 112 Acil Sa l k Hizmetleri ndeki yenilikler ve UMKE çal flmalar tan t ld. Dergimizin her say s nda, zengin bir tarihî birikime sahip stanbul umuzun köklü sa l k kurulufllar ndan birini tan tmaya gayret gösteriyoruz. Bu say m zda da köklü bir geçmifle ve e itim gelene ine sahip fiiflli Etfal E itim ve Araflt rma Hastanesi ni t p tarihindeki yeri ve önemiyle inceledik. 14 Mart T p Bayram ülkemizin dört bir yan nda coflkuyla kutland. Bu say m zda Müdürlü ümüzce düzenlenen 14 Mart T p Bayram töreninde Y l n Hekimi unvan n alan Prof. Dr. Fuat Akp nar ile yapt - m z röportaj da bulacaks n z. stanbul da Sa l k dergisi ekibinin Ümraniye E itim ve Araflt rma Hastanesi Ortopedi Ana Bilim Dal ndaki makam nda ziyaret etti i Prof. Dr. Fuat Akp nar hocam z patentli bulufllar n, hekimli e ve hayata dair düflüncelerini bizlerle paylaflt. Bu baflar öyküsünü zevkle okuyaca n za inan yoruz. De erli okurlar m z, Fuat Akp nar hocam z n bir sözünü aktararak dergimizin sayfalar yla bafl bafla b rak yoruz: Biz yapal m, daha iyi yapal m, daha üstününü yapal m. Sa l kl ve mutlu günler geçirmeniz dile iyle...
Ç NDEK LER HABER 4 Aile Hekimli i ve Sa l k Hizmetleri Tart fl ld... TAR HÇE 7 II. Abdülhamit in en De erli Mücevheri: Hamidiye Etfal Hastahane-i Âlîsi AYIN KONUSU 12 2010 SA LIKTA HAKLAR YILI Hedef: Fark ndal n Artmas 12 UZMAN GÖZÜYLE 22 Yenido anlar Yaflatmak çin: NRP ARAfiTIRMA 26 Kad na Yönelik Aile çi fiiddet GÜNDEM 30 Avrasya n n en büyük Medikal Fuar : EXPOMED 2010 4 UZMAN GÖZÜYLE 34 Enfeksiyon Kontrol Hemflireleri RÖPORTAJ 39 Y l n Hekimi Prof. Dr. Fuat Akp nar ÇEVRE 44 Soludu umuz Havadaki Tehlike UZMAN GÖZÜYLE 48 Her Yönüyle shal GÜNDEM ÖZEL 52 APOCP Kanser Önleme Organizasyonu Kongresi 52 AJANDA 54 T p Bayram TIP VE SANAT 58 Prof. Dr. A.Süheyl ÜNVER 44 STANBUL DA SA LIK 2
AJANDA 60 Yeryüzü Doktorlar SAH B stanbul Sa l k Müdürlü ü ad na stanbul Sa l k Müdürü Prof. Dr. Ali hsan DOKUCU SORUMLU YAZI filer MÜDÜRÜ Dr. Metin SER MER YAZI filer Hacer ÇOKLUK 60 UZMAN GÖZÜYLE 66 Afl n n Tarihçesi 66 HABER 68 Yafll Dostu l stanbul HABER 70 75 Yeni Ambulans Hizmete Girdi 70 KONGRELER 71 SA LIK REHBER 72 KONSEPT DANIfiMANI Songül ALPTEK N BALCI YAYIN KURULU Uzm. Dr. brahim TOPCU Uzm. Dr. Mehmet ERBAKAN Uzm. Dr. Abdülkadir TABO Doç. Dr. Serap GENCER Hediye ÜNVER B L MSEL DANIfiMA KURULU Prof. Dr. Fahri OVALI Prof. Dr. Hamit OKUR Prof. Dr. Murat ELEVL Prof. Dr. Recep ÖZTÜRK Prof. Dr. Selami ALBAYRAK Prof. Dr. Yüksel ALTUNTAfi Doç. Dr. Adem AKÇAKAYA Doç. Dr. Mustafa B L C Doç. Dr. Özgür Y T Op. Dr. Sadiye EREN YAYINA HAZIRLIK YAYIN EK B Dr. Havva SULA Dr. Melike GÜNYÜZ Gökçe SARICIKLI Nilüfer KOL Sahra Görsel ve Sanatsal letiflim Tan t m ç ve D fl Tic. Ltd. fiti Ca alo lu Yokuflu No: 12/5 Ca alo lu/ stanbul Tel: 0212 511 26 03 www.sahraart.com GÖRSEL TASARIM VE UYGULAMA Özle ÇET NKAYA Ayfle ADAfi Fethiye ÖDÜNÇ REKLAM REZERVASYON Mustafa AYDIN Tel. 0212 511 26 03 Fax: 0212 520 96 38 e-mail: istanbuldasaglikdergisi@gmail.com BASKI Ebru Matbaac l k Bas. Yay. San. ve Tic. A.fi. Organize Sanayi Sitesi Atatürk Cad. No: 135 kitelli / stanbul Tel: 0212 671 93 70 YAZIfiMA ADRES Bas n Bürosu stanbul Sa l k Müdürlü ü Peykhane Cad. No:10 Çemberlitafl/ stanbul Tel: 0212 453 07 15 Fax: 0212 638 30 36 www.istanbulsaglik.gov.tr Yaz lar n sorumlulu u yazarlar na aittir. Bu dergide yer alan yaz lardan kaynak gösterilerek al nt yap labilir. Bu dergi tamam yla reklam gelirleri ile yay nlanmaktad r. STANBUL DA SA LIK 3
HABER Aile Hekimli i ve Sa l k Hizmetleri Tart fl ld Baflkanl n Sa l k Bakan Prof. Dr. Recep Akda n yapt Aile Hekimli i ve Birinci Basamak Sa l k Hizmetlerinin De erlendirilmesi konulu genifl kat l ml toplant 4 Nisan 2010 tarihinde stanbul da gerçeklefltirildi. stanbul Sa l k Müdürü Prof. Dr. Ali hsan Dokucu, Sa l k Müdür Yard mc lar, Sa l k Bakanl Genel Müdürleri ve mülki amirlerin bulundu u toplant da haz rl k ve geçifl aflamas nda aile hekimli i ve birinci basamak sa l k hizmetlerinin durumu de erlendirildi. Sa l kta dönüflüm program, flu andan itibaren biraz stanbul da dönüflüm program ; stanbul da dönüflüm program da acillerde de iflim program olarak de erlendirilmelidir. Sa l k Bakan Recep Akda konuflmas nda: Sa l k sisteminin de iflim sürecinde tabiidir ki birçok tafl yerinden oynad. Sa l n finansman yla ilgili yenilikler yapt k, yeni kurallar, yeni düzenlemeler getirdik. Gerek sa l k çal flanlar ile sosyal güvenlik kurumunun resmî kurumlara ve hastanelere yapt ödeme biçimleriyle gerekse finansman ve genel sa l k sigortas aç s ndan kurdu u sosyal güvenlik kurumu ile Türkiye, gerçekten birçok ülkeye örnek olma durumuna geldi. Tüm bunlar sa l k hizmeti talebinden bu talebin kalitesiyle ilgili yeni taleplere var ncaya kadar bir yandan vatandafl n di er yandan sa l k çal flanlar n n davran fllar n da de ifltirdi. Bu program genellikle hastanelerin ayn çat alt nda toplanmas, genel sa l k sigortas oluflturulmas, aile hekimli i, ilaçlar n eczanelerden al nmas, acil tafl ma sistemlerinin gelifltirilmesi gibi konular da içeriyor. ifadelerine yer verdi. Yap lacak fller Var Aile hekimli i konusunda stanbul da birçok alanda de ifliklikler beklendi ini belirten Akda sözlerine flöyle devam etti: Bir baflhekimimiz: Sa l kta dönüflüm program, bu vakitten sonra biraz stanbul da dönüflüm program olarak; stanbul da dönüflüm program da acillerde de iflim program olarak de erlendirilmelidir. demiflti. Bu programla birlikte stanbul da çok fley de iflti. Tabi hâlâ yap lacak ifller var. flte bu ifllerden biri de aile hekimli idir. Bugün onun için bir araya geldik. fiu an 40 flehirde 22 milyon kifli birinci basamakta aile hekimli i hizmeti almaktad r. Bu flehirler içerisinde stanbul a benzer özelli iyle zmir var. zmir, sistemi ilk bafllatt m z yerlerden biriydi. fiu anda en baflar l flehirlerden biri diyebilirim. STANBUL DA SA LIK 4
TAR HÇE II. Abdülhamit in En De erli Mücevheri: Hamidiye Etfal Hastahane-i Âlîsi Sultan II. Abdülhamit in, k z Hatice Sultan ad na infla ettirdi i Hamidiye Etfal Hastahane-i Âlîsi, nam- di er fiiflli Etfal Hastanesi, 1899 da dönemin ilk çocuk hastanesi olarak tarihe ad n yazd rm flt r. Hastane, Avrupa da e itim gören hekimleri ve döneminin en ileri ekipman ile benzerlerini k skand rm flt r. 111 y ll k köklü bir geçmifle sahip olan ve bugün fiiflli Etfal E itim ve Araflt rma Hastanesi ad yla hizmet vermeye devam eden hastane Sultan n hazinesindeki en de erli mücevher olarak an lmaktayd. PROF. DR. AS YE NUHO LU UZM. DR. EVR M KIRAY BAfi UZM. DR. SELDA ARSLAN 1933-1949 y llar aras nda Atatürk ün gerçeklefltirdi i üniversite reformu ile stanbul da dönemin tek üniversitesi olan stanbul T p Fakültesi nin Çocuk Sa l ve Hastal klar ve Ortopedi bölümleri 1949 y l na kadar e itim ve ö retimini fiiflli Etfal Hastanesi nde yürütür. 20 Ekim 1968 tarihinde ise hastanenin hâlen hizmet gördü ü yeni binan n temeli at l r. Hamidiye Etfal Hastane-i Âlisi 1999 y l nda fiiflli Etfal E itim ve Araflt rma Hastanesi olarak bugünkü ad n al r. STANBUL DA SA LIK 7
TAR HÇE Sultan II. Abdülhamit in 8 ayl kken ölen k z Hatice Sultan n an s na modern bir çocuk hastanesi kurulmas na karar vermesiyle 1898 de Berlin deki Kaiser und Kaiserin Friedrich Çocuk Hastanesi örnek al narak bir hastane infla edilmeye bafllan r. 15 bin 352 metrekarelik bir alana infla edilen hastanede yatak kapasitesi 70 olarak belirlenir. S ras yla merkez bina, eczane, bakteriyolojihane, kimyahane, muayenehane daireleri, yatakl pavyonlar ve hastane karakolundan oluflan hastanedeki tüm t bbi alet ve malzemeler Almanya ve Fransa dan temin edilir. 1899 a gelindi- indeyse art k Hamidiye Etfal Hastahane-i Âlîsi tam donan ml ve Avrupa daki benzerlerine denk bir hastane olarak hizmete haz rd r. hazinesinde birçok zenginlik var ama bunlar aras nda en de- erli mücevher Etfal Hastahanesi dir. benzetmesini yapmaktad r. Hastaneyi tan tmak amac yla günümüzdeki örnekleri gibi bir sa l k dergisi haz rlan r. Hamidiye Etfal Hastahane-i Âlîsi statistik-i Risalesi ad ndaki dergi, hastanenin kurulufl y llar na ait en güvenilir ve en önemli kayna teflkil etmektedir. 1900-1907 y llar aras nda, yar s Osmanl ca yar s Frans zca olarak bas lan dergi, dönemin en de erli t p dergisidir. Almanya, ngiltere, Fransa, Avusturya, Rusya, talya, spanya, sveç, Norveç, Japonya, ABD, Brezilya ve Avustralya n n büyük hastanelerine, kütüphanelere, t bbi kongrelere, hatta ünlü hekim ve devlet adamlar na gönderilmifl ve Hamidiye Etfal Hastahane-i Âlîsi ni bütün yönleriyle dünyaya tan tm flt r. Avrupa da E itim Görmüfl Doktorlar Baflhekim Miralay Doktor brahim Bey gibi Berlin, Viyana ve Paris te e itim görmüfl doktorlar n bulundu u hastanede Alman hemflireler görevlendirilir. Hastalar n say s n n zamanla artmas nedeniyle hastaneye 2 katl ek poliklinik binas eklenir, bir süre sonra da Ortopedi Atölyesi aç l r. 2 y l sonra, hastalar n ameliyat öncesi ve sonras durumlar n karfl - laflt rabilmek için bir Foto raf Atölyesi kurulur. Yeni Ameliyat- Cerrahiye Pavyonu ad yla 24 yatakl bir ameliyathane hizmete girer. Kas m 1902 de Serum Haz rlama Laboratuvar aç l r. 1903 te hastaneye havagaz ve elektrik geldikten sonra ilk Fizik Tedavi Birimi kurulur ve yine ayn y l hastaneye ntaniye Pavyonu aç l r. 1905 y l nda ise ilk Çocuk Sanatoryumu hizmete girer. Hastanenin statistik-i Risalesi Hamidiye Etfal Hastahane-i Alisi, Osmanl topraklar d fl nda da t p çevrelerinin g ptayla bakt bir merkez hâline gelir. Dönemin önde gelen bilim adamlar Hamidiye Etfal Hastahane-i Alisi için: Sultan n II. Abdülhamit, fiiflli Etfal Hastanesini 8 ayl kken ölen k z Hatice Sultan n an s na yapt rm flt r. T p Çevrelerinden Hamidiye Etfal e Büyük lgi 1906 da hastanede cerrahi müdahaleler yapan dönemin ünlü Alman Harp Cerrahi Uzman Prof. Dr. Ernst Von Bergmann hastane ziyaret defterine buran n dünyan n en mükemmel tedavihanesi oldu unu yazm flt r. Yine ayn y l Fransa n n Tourcoing flehrinde Ekim ay nda düzenlenen uluslararas bir sergide Hamidiye Etfal Hastahane-i Âlîsi ne birincilik ödülü ve alt n madalya verilmifltir. Hastane binas n n bulundu u alana infla edilen ünlü saat kulesi ve mescit ise, Sultan II. Abdülhamit in emri ile hastane baflmimar Mehmet fiükrü Bey taraf ndan yap lm flt r. Ülkenin lk Afl Laboratuvar lk kez Nobel T p Ödülü nü alan difteri serumu kâflifi Alman hekim Prof. Dr. Emil Von Behring, Sultan II. Abdülhamit taraf ndan stanbul a davet edilir. 16 Nisan 1907 de hastaneyi ziyaret eden Alman hekime Baflhekim Dr. brahim Pafla taraf ndan çocuk hastanesi tan t l r. Bu ziyaretin ard ndan hastanede difteri, k z l ve çiçek hastal klar na yönelik serum ve afl lar n haz rland ilk laboratuvar kurulur. STANBUL DA SA LIK 8
TAR HÇE fiiflli Etfal Hastanesi Doktorlar fi fil ETFAL TAR H 1899 Hamidiye Etfal Hastahane-i Âlîsi: Osmanl Devleti nin ilk çocuk hastanesi 1900 Hamidiye Etfal Hastahane-i Âlîsi statistik-i Risalesi: Dönemin en etkin t p dergisinin ç kar lmas 1903 lk fizik tedavi uygulamas 1905 lk çocuk sanatoryumunun kurulmas 1905 Fonendoskopun ilk defa kullan lmas 1906 Fransa n n Tourcoing flehrinde uluslararas sergide birincilik ödülü ve alt n madalya al nmas 1907 Kurulufltan günümüze kalan saat kulesi ve mescidin yap m 1907 lk serum ve afl laboratuvar n n kurulmas 1933-1949 stanbul T p Fakültesi nin Çocuk Sa l ve Hastal klar ile Ortopedi Klinikleri nin e itim ve ö retiminin yürütülmesi 1999 Hastanenin fiiflli Etfal E itim ve Araflt rma Hastanesi ad n almas 2002 Sa l k Bakanl bünyesindeki hastaneler içerisinde ilk yenido an üst ihtisas yetkisinin al nmas 2009 stanbul da NRP e itimleri AYNI YILLARDA AVRUPA DAK D ER HASTANELER 1872-1878 y llar aras nda hizmete aç lan Manchester Çocuk Hastanesi 1890 da Almanya da kurulan Kaiser und Kaiserin Friedrich Çocuk Hastanesi 1892 de kurulan Leipzig Çocuk Hastanesi STANBUL DA SA LIK 10
AYIN KONUSU 2010 Sa l kta Haklar Y l Hedef: Fark ndal n Artmas Sa l kta Haklar Y l kapsam nda stanbul Sa l k Müdürlü ü taraf ndan bir y l boyunca, Uluslararas Bak m Kongresi, paneller, k sa film ve foto raf yar flmas gibi genifl bir yelpazede etkinlikler düzenlenecek. 2010 Sa l kta Haklar Y l etkinliklerinin ilk ad m olan Sa l kta Haklar Sempozyumu ve Çal fltay 10-12 Mart 2010 tarihlerinde stanbul da gerçeklefltirildi. stanbul Sa l k Müdürlü ü nün bu y l Sa l kta Haklar Y l ilan etmesiyle 2010 y - l n n ana hedefi, sa l k hizmetleri alan nda çal flan bütün kesimleri bir araya getirerek fark ndal art rmak ve çözüm önerileri için zemin oluflturmak olarak belirlendi. Çal fltaya, Sa l k Bakanl Müsteflar Yard mc s Prof. Dr. Sabahattin Ayd n, stanbul Sa l k Müdürü Prof. Dr. Ali hsan Dokucu, Marmara Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Necla Pur, stanbul Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Yunus Söylet ve Prof. Dr. Hüsrev Hatemi nin de aralar nda bulundu u bilim insanlar ve akademisyenler kat ld. STANBUL DA SA LIK 12
G ünümüzde sa l k sistemi ileri bir düzeye eriflmekle birlikte karmafl k bir hâl ald. Sa l k hizmetlerine ulaflma sürecinde birtak m sorunlar n ortaya ç kmas yla baflta hasta haklar olmak üzere sa l kta haklar konusunda bilinçlenme, güncel ve gerçek bir ihtiyaç olarak önem kazand. Sa l kla ilgili haklar n kurumsal düzenlemelerle gündeme al nmas ve yayg nl k kazanmas, önemli bir gereklilik olarak kabul edilmektedir. Haklar n kurumsallaflmas için en önemli ad mlar n bafl nda ise, kuflkusuz, bu bilincin toplum ve sa l k çal flanlar taraf ndan sahiplenilmesi, haklar ve sorumluluklar konusunda fark ndal k düzeyinin yükseltilmesi gelmektedir. Bu ihtiyaçtan yola ç karak stanbul Sa l k Müdürlü ü, 2010 y l n Sa l kta Haklar Y l ilan etti. Sa l kta Haklar Y l çerçevesinde düzenlenen sempozyum ve çal fltay, sa l k hizmetlerini oluflturan bütün kesimleri bir araya getirmeyi hedefledi. Hasta ve Hekim Haklar Birbirini Destekliyor stanbul Sa l k Müdürü Prof. Dr. Ali hsan Dokucu, Sa l kta Haklar Sempozyumu ve Çal fltay nda yapt aç l fl konuflmas nda hastalar n ve sa l k çal flanlar n n haklar n n önemini vurgulad. Prof. Dr. Ali hsan Dokucu konuflmas n flöyle sürdürdü: Sa l kta dönüflümün ilk iflaretleri 2003 y l nda Bakanl m z politikas taraf ndan ortaya ç kt ve hasta haklar öncelenerek e itim ve araflt rma hastaneleri baflta olmak üzere polikliniklerde hastalar n kolayl kla ulafl labilece i yerlere hasta haklar bürolar aç ld. Ben 2005 y l nda baflhekim oldu umda hasta haklar yla ilk karfl laflt mda hekim olman n do al refleksiyle: Acaba bu, hekimlere karfl bir eylem mi? düflüncesini k smen de olsa hissettim. Hekim arkadafllar m n da sürekli: Hasta haklar var ama hekim haklar yok mu? diye serzenifllerini duydum. Asl nda hasta stanbul Sa l k Müdürü Prof. Dr. Ali hsan Dokucu haklar yla hekim haklar birbirine z t de il, birbirini destekleyen ve birbiriyle örtüflen konulard r. Hasta haklar ile hekim haklar n n birbirine eklenen sorumluluklar bütünü oldu unu düflünüyoruz. Çal flanlar n da haklar n n oldu u kanaatindeyiz ve bunun üzerinde mutlak surette çal fl lmas gerekti ine, hak ve sorumluluklar n da birbirine eklenen parametreler oldu una inan yoruz. Sa l k Hakk - Yaflama Hakk Bütünlü ü Çal fltayda söz alan stanbul Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Yunus Söylet de sa l kta haklar n yan s ra sorumluluklar n da önemli oldu unu belirtti. Söylet konuflmas nda sa l k çal flanlar ile hastalar n haklar n n çeliflmedi i, gerçe i ya- STANBUL DA SA LIK 13
AYIN KONUSU n s ra hasta ve hekimlerin beklentileri ile haklar n korunmas konular na de indi. Sa l k Bakanl Müsteflar Yard mc s Prof. Dr. Sabahattin Ayd n da hak kavram, yaflama hakk, yaflama hakk n n sa l k hakk yla bütünlenmesi, sa l k haklar nda sorumluluk alan, sa l kta haklarla sa l k hizmetlerinin entegre yap s ve sektörlerle iliflkisi konular n ele alan bir konuflma yapt. Hak Veren Makam, Sayg n Bir Makamd r. Prof. Dr. Hüsrev Hatemi çal fltayda yapt konuflmada flunlar ifade etti: Eski Osmanl t p kitaplar nda özellikle Tanzimattan sonra yaz lanlarda herhangi bir sayg gösterisinde kusur edilmemek için Üzerimize vacip olan Tanr ya, Peygambere ve Hünkara hürmetimi gösterdikten sonra cümlesi vard r. Ben de sözüme bafllarken buradaki protokolü unuttu um için ayn cümle ile bafllayay m. Hekimlik mesle- inin etik sorunlar ndan hasta ve hekim haklar insanl n en önemli kavramlar ndan biri, belki de önde geleni hak kavram d r. slam medeniyetlerinde hak kavram na verilen önemi büyük harfle yaz l rsa hak kelimesinin Allah manas na gelmesini gösterir. Çünkü hak ve mutlak gerçek ayn köktendir. Hakikat gerçek demektir. Mutlak, absolut, gerçek olan Tanr, hak olarak Hak ad yla da tan n r. Bu sözüme Hak tan kt r, bu can bu gövdeye konuktur gibi Yunus Emre sözünü hat rlayal m. Frans zcada hak manas na gelen drua kelimesi Latince direktus tan gelmektedir. fiöförlerin her gün elinin alt nda olan direksiyon, arabalar n do ru yola hak yolunda s rat- müstakim de sevketmelerini sa lar. Direktör, yönetici kelimesi de do ru yolda yöneten manas na gelir, Frans zcada da drua ayn zamanda e rinin, dolambaçl n n karfl t d r. ki nokta aras ndaki do ru çizgiye Frans zcada line drua denir ki, yine hukukla dosdo rulu un ayn benzerli ini gösterir. Hak Kavram n n Kökeni Hak kelimesinin Dosdo ru anlam na geldi ine dikkat çeken Hatemi flöyle devam etti: nsanlar n insan olduklar için tabii haklar oldu unu kabul eden hukuk görüflü tabii hukuktur. Hukukta iki görüfl vard r. Hukuk derslerinin bafllang c nda nsan oldu u için tabii haklar vard r denir. Bu tabii hukuktur. Haklar n, devletin toplumsal gruplar n n düzenledi i metinlerle verildi ini savunan hukuk görüflü ise pozitif hukuktur. Etikte, medikal etikte, konumuz hukuk olmad için naturel hukuk demiyoruz, Paternalistik Etik Görüflü diyoruz. Bir yöneticinin, hastalar n hakk n veya kiflilerin haklar n, bir hekimin hastas n n haklar n gözetmesi, karfl mdaki hasta insand r, insan olarak Allah n ona verdi i haklar vard r diye düflünürsek, buna Paternalistik Etik Görüfl denilmektedir. Paternalistik Etik Görüfl Paternalistik etik görüflünün karfl s nda bir de pozitif hukuk görüflüne benzer flekilde sözleflmelerle, beyanlarla hak iste- ine karfl koyan, hak veren kurumlar n aras nda çat flmadan do an tez, antitez ve sentez metoduyla geliflen sözleflmelerle etik sözleflmeler yap l r. Eti in temeli buna dayan r görüflü vard r. Bir düflünüre göre hak; hukuk düzeni taraf ndan bahfledilmifl irade yetkisidir. Hakk en olumlu biçimde Kant tan mlam flt r. Ona göre hukuk, bir bireyin özgür iradesiyle di er bireylerin özgür iradelerinin, genel özgürlük kuram na göre uyum içinde konulmas d r. Buradaki konulma, hukuk dilimizdeki vaaz edilme yolundaki kurallar n toplam d r ki bu noktadan hareketle Kant, hakk, bireyin di er bireylerle ba daflabilir özgürlü ü biçiminde tan mlamaktad r. Bir bireyin di er bireylerle uyum hâline gelebilen, yaln z nal nc keseri olmayan, nal nc keseri bizim dilimizde hakk yaln z kendine yontan görüfle verilen güzel bir add r, haklar n kullanmas, hak kavram n n, bireylerin, her birinin ba ms zl k s n rlar n ihlal etmeden konulmas ve vaaz edilmesi fleklinde belirlenmesi ak lc ve felsefi bir çözüm yoludur. Rousseau da Lock, Hopes ve Spinoza da da çok iyi hak tan mlamalar bulabiliyoruz. slam dininin temel kitab olan Kur an a göre insan bir bedel karfl l olarak haklara sahip olmufltur. Bir bedel ödeyerek. Çünkü bu bedel, sorumlulu u kabul etmifltir. Kur an a göre; Biz emaneti göklere, yere ve da lara teklif ettik. Onlar bunu yüklemekten çekindiler. Onu insan yüklendi. Do rusu insan atak ve cüretkârd r, cesurdur. Yani kutsal kitap diliyle denmek isteniyor ki Biz bilinçli olmay yaratt klar m z n ço una teklif ettik, da lar tafllar o heybet- STANBUL DA SA LIK 14
AYIN KONUSU lerine ra men, iyiyi kötüden ay rt etme, beyinlenmeyi kabul etmediler. Biz bu sorumlulu u alamay z dediler. nsan çok atak oldu u için kabul etti. O hâlde bunun bedelini sorumluluk tafl yarak yarg lanarak ödemek zorunda. Madem yüklendi, bilinçli olmay kabul etmekle, ölünceye kadar di- er insanlardan ba ms z, sadece Allah a ba l olmak hakk, yani özgürlük, insana ba fllanm flt r. Toplum hâlinde yaflarken, bireylerin do al haklar n bir yönetici, onlar n vekili olarak gözetip koruyabilir. Paternalistik görüfle yine dönmüfl oluyoruz... Kur an dan gelen bu insan haklar anlay fl ndan cesaret alarak 13. yüzy l slam flair ve mutasavv f fiirazl Sadi, cesaret eseri olan bir söz söylemifltir; Koyun, çoban için yarat lmam flt r. Yönetti i toplum, o yöneticinin keyfi için yarat lmam flt r. Çoban koyuna hizmet için vard r diyerek, yöneticileri çobana, toplumu koyuna benzetmifl, her ikisinin de gerçek sahibinin Allah oldu unu belirtmifltir. Yine fiirazl Sadi, nsanlar ayn organizman n uzuvlar d r, insan vücudunda bir organ n hasta olmas, nas l bütün organizmada bir huzursuzluk, a r hissi do uruyorsa, bir insan n derdi bütün insanl n derdi olmal d r. diyordu. lkça da muhakkak, taran rsa benzerleri bulunabilir ama ortaça Avrupas nda pek benzeri olmayan bir sözü, Sadi, 13. yüzy lda, yine Mevlana n n yaflad yüzy lda söylemifltir. nsanlar Hukuk Bak m ndan Özgür ve Eflit Do ar nsan Haklar Beyannamesi, nsanlar özgür ve hukuk bak - m ndan eflit do ar, öyle kal rlar. Toplumsal ayr l klar ancak ortaklafla yarara dayanabilir, bir ifl bölümüne dayanabilir. maddesiyle bafll yordu. Bireysel sa l k bak m ve tedavi, sa l bozulmufl bir kifliye, bilgi ve beceri bak m ndan yetkili bir baflka kiflinin yard m etmesi demektir. Herhangi bir kifli bundan yoksun kalm flsa, kendisine uygulanacak muhtelif maliyet ve yararl l kta olan giriflimlere yaklaflmay istememifl demektir. Bu istememe neden olabilir? Bir, o insan bilgisiz b rak lm fl, geri b rak lm fl bir toplumda yafl yordur. Bu tedavi imkânlar n n varl ndan bile haberi yoktur. ki, tamamen haberli yafl yordur ama imrenip duruyordur. Tedavi imkânlar n n varl ndan çoktan haberi vard r ama buna yaklaflam yordur. Üsküdarl Talat Bey in Yok mu bir baflka ilac n, gayr ey doktor yeter, bir ayd r kokluyorum hergün eter m sralar bu durumu gösterir. Bu durumu göz önüne al rsak hangi giriflimlerin temel hak oldu unun ayr lmas laz m. Temel Sa l k Haklar Konusu Hatemi, temel sa l k haklar konusunda flöyle konufltu: Sa l k haklar konusunda en baflta gelen fleylerden biri de temel sa l k haklar d r. Bunlar n da ayr lmas, eti in bu maddesinin bu bafll n n temel araflt rma konular ndan biri olmal d r. nsan Koyun, çoban için yarat lmam flt r. Yönetti i toplum, o yöneticinin keyfi için yarat lmam flt r. Çoban koyuna hizmet için vard r. haklar gibi, hasta haklar da tarih boyunca bir evrim geçirerek günümüzde t bbi etik disiplininin bafll ca bölümlerinden biri olmufltur. T bbi etik disiplininin uluslar aras nizamnamesi, World Medical Assosiation 3. Kongresi nde Ekim 1949 da, birçok yenilik 2. Dünya Savafl bittikten sonra yap lm flt r. Büyük ac olaylar geçirdikten sonra insanl a bir toparlanma iste iyle 1949 da t bbi etik disiplininin uluslar aras nizamnamesi önerilmifltir. Dünya Medikal Kongresi nde, Venedik Ekim 1983 te tekrar flekillendirilerek tekrar kabul edilmifltir. Bu nizamnameye göre bir hekim, bilgisini daima en yüksek standartlarda sürdürmelidir. Hekim, teknik ve ahlaki, tam bir ba ms zl k içinde, insan onuruna ve insanl k sevgisine sayg yla hastas na her tip t bbi uygulamada yetkili ve bilgili olarak t bbi yard m yapmal d r. Burada görüyorsunuz ki benden önceki konuflmalarda belirtilen; gerçek doktorlar, hekim haklar hasta haklar na karfl d r demekle bir hukuk oyunu yapm yorlar, bir laf cambazl yapm yorlar. Mesela bir iflverenle bir iflçi, çat flma sonucu sözleflmelerle hak gelifltirebilir ama hekimlik biliminin temel ilkelerinde bile hasta haklar beyannamesini beklemeden, Hipokrat yemininde olsun Babil Kanunlar nda olsun, hekim haklar yla hasta haklar beraber gözetilir. STANBUL DA SA LIK 16
AYIN KONUSU Hasta Haklar Tarihsel Geliflimi Hatemi, hekim ve hasta hakk n n birlikte ele al nmas gerekti ine vurgu yaparak hasta haklar n n tarihsel geliflimi ile ilgili flu bilgileri verdi: 1843 de fiair Abdülhak Hamit Tarhan n babas n n yazd Makalat- T bbiye bizdeki ilk t p tezidir. II. Mahmut devrinde modern t bbiye kurulunca, kendisi geleneksel bir Türk hekimi iken, zaten hekimlik unvan varken, Hayrullah Efendi, bir de Bernard dan doktora tezi alarak modern t bbiyede befl sene çal flt. Makalat- T bbiye sini bitirirken Hekimlere Vasiyetler ad alt nda etik kurallardan bahseder. Orada hekim haklar ndan çok hasta haklar ndan bahsederek hekimleri k zd rm flt r... Hipokrat flafl lacak kadar modern bir hekimdir. (M.Ö.500) Baz lar n çok flifliririz, Hipokrat n büyüklü ünü belirtmek moda de il, gerçek olmas gereken bir fleydir. Çünkü buraya gelmeden kendimi kontrol etmek için onun kitaplar ndan birine yine göz att m. Hipokrat; Evdoksiya Sinoplu bana getirildi, flu kadar gün önce kusma bafllam fl, dört gün sonra vefat etti. Niyobe, bana getirildi. fiu kadar gün önce kusma bafllam fl, flunu yapt m. Befl gün sonra vefat etti. demekte... Hiçbiri pirüpak oldum diye kendini methederek bitmiyor. Hipokrat gözlem yap - yor. Sanki bir etik kurul onun anemnezlerini inceleyecekmifl gibi, öleni de tabi ne antibiotik var ne de bir fley, Hipokrat tanr de il, hastalar ölüyorlar. Ama erkekçe hekimce hepsini yaz yor. Hiçbir etik kurul Hipokrat kontrol etmedi i hâlde... Onun için Hipokrat n yemini, hakikaten fliflirilmemifl, büyütülmemifl, etik ve hasta insan haklar n gözeten bir gerçek yemindir. Hekimin hastas na uygulad t bbi bak m, hastan n zihinsel veya bedensel gücünü zay flatacaksa, sadece hastan n yarar n düflünerek hareket etmelidir. Bir hekim giriflece i bir uygulaman n kendi bilgi ve becerisinin üzerinde oldu unu düflünürse, bu bilgi ve ehliyete sahip olan baflka bir hekimi yard ma ça rmal d r. Evrensel De erler Aç s ndan Hasta Haklar Sa l kta insan haklar kavram n n ilk olarak nsan Haklar Evrensel Beyannamesi nde kullan ld na dikkat çeken Hatemi flöyle dedi: 1948 y l nda BM in yay nlad nsan Haklar Evrensel Beyannamesi nin 25. Maddesinde sa l kta insan haklar kaydedilmifltir. Böylelikle sa l kta insan haklar ilk defa yaz l olarak 1948 y l nda telaffuz edilmifltir. Ayr ca bu ad verilmeden de yüzy llard r t p kitaplar nda sürüp gitmifltir. Bu standarda beslenme, giyim, konut, t bbi bak m ve sosyal hizmetler dahildir. Ayr ca her insan n iflsizlik, hastal k, sakatl k, yaln z yaflama ve ileri yafl gibi durumlara karfl güvenlik haklar vard r. Annelik ve çocukluk, özel bak m ve yard - ma ihtiyaç gösteren durumlard r. Burada yine fluna dikkat edelim. Kulüpçülük yapmamak laz m. Mesela Ben tabii hukuk taraftar y m, yok ben pozitif hukuk taraftar y m, ben diyalektik materyalizme inan - r m. gibi sözlerin hepsi bofl söz olur. Hak verilirse, isterse diyalektik materyalist bir kaynaktan verilsin, isterse dinî söylemli bir kaynaktan verilsin, o hakk veren makam sayg n bir makamd r. Hak ezilirse, verilmezse, isterse dinî bir makam o hakk yesin, ister Marksist bir makam yesin, ikisi de onursuz bir makamd r... Haklar n verilmesi, insana sayg gösterilmesi esast r. Kulüpçülüklere yer yoktur bu konuda. Hasta haklar kavram, Etik in Dört Prensibi bafll alt nda da incelenir. Bu prensipler; yararl l k ilkesi, hastaya yap lan uygulama ve tedavilerde riske karfl yararl l k pay daha büyük olmal d r, zarar vermeme ilkesi yi- STANBUL DA SA LIK 18
ne Hipokrat n Primum Non Noceire sinden gelir. T p uygulamas nda zarar vermekten kaç nmak esast r. Özerklik ilkesi, özerk kiflilerin karar verme yeteneklerine sayg gösterilmesi; hekim özerkli i de il, hastalar n da hasta yak nlar n n da özerk oldu unu düflünerek karar verme yeteneklerine sayg gösterilmesidir. Adalet ilkesi, toplumda sa l k bak - m n n yararlar ve yükümlülüklerinin da l m nda bir eflitsizlik yap lacaksa, bu ancak kamu yarar na olmal ve eflitsizlik, toplumun en az avantajl bireylerinin lehine olmal d r. Buna da çok dikkat etmemiz laz m. Yoksa zaten iyi durumda olanlara sa l k yard m götürerek sa l k haklar nda ilerleme sa layamay z. fiimdiye kadar en avantajs z durumda olanlar n lehine bir eflitsizlik yap lacaksa onlar n lehine bir eflitsizlik yap lmas laz m. Her Gün Sa l kta Haklar Günü 2010 Sa l kta Haklar Y l kapsam nda Sa l kta Haklar ve Sorumluluklar Konusunda Hastalar, Sa l k Çal flanlar n ve Toplumu Bilinçlendirme Projesi ad alt nda, toplum ve sa l k çerçevesinde bir proje haz rland. 2010 Ocak ay nda bafllay p 2011 Ocak ay sonuna kadar uygulanacak projenin bafll ca hedefleri; sa l k hizmetlerini oluflturan bütün taraflar bir araya getirilerek sorunlar ve çözüm önerileri için tart flma zemini oluflturmak, tüm toplumu sa l kta haklar konusunda bilinçlendirmek, hak ve sorumluluklar ö reterek ihlal durumlar nda nerelere baflvurulaca n göstermek, bireylerin uygulamalara aktif kat l m n sa lamak, özel hasta gruplar n n haklar n (kronik hastal bulunanlar, engelliler, ruh sa l hastalar, yafll hastalar, çocuk hastalar vb.) aç k olarak göstermek ve savunmak, sa l k çal flan haklar n n toplum ve sa l k çal flanlar taraf ndan bilinirli ini sa lamak olarak belirlendi. Bu hedefler do rultusunda stanbul Sa l k Müdürlü ü bünyesinde oluflturulan ekip projenin hayata geçirilmesi için çal flmalara bafllam flt r. Bir y l sürecek olan bu büyük projenin Uluslararas Bak m Kongresi, paneller, k - sa film ve foto raf yar flmas ile daha da geniflletilmesi planlanmaktad r. Sa l kta Haklar Y l Kitaplaflt r lacak Çal fltay n ikinci gününde akademisyen ve konuflmac lar kendi branfllar aç s ndan gündemi genifl bir flekilde de erlendirdiler. Çal fltay n üçüncü gününde ise 4 bafll k alt nda mevcut durum ve sorunlar tart fl ld. Sonuçlar çal flma gruplar taraf ndan ayn gün sunuldu. Çal flma gruplar, ülkemizde sa l k alan ndaki haklar konusunu de erlendirerek sorunlar ve öncelikleri tespit etti; k sa, orta ve uzun vadede çözüm önerilerinde bulundu. Çal fltay boyunca ortaya ç kan çal flmalar n 2010 Y l Sa l kta Haklar Y l Kitab olarak yay mlanaca bildirildi. 2010 Sa l kta Haklar Y l Çal fltay ve Sempozyumu çin Uzmanlar Ne Dedi? Yafll lar da Çocuklar Kadar Önemli Uzm. Dr. Berrin KARADA : fiiflli Etfal E itim ve Araflt rma Hastanesi Geriatri Uzman Bu sempozyumun yafll lar için çok faydal oldu unu düflünüyorum. Burada söze bafllarken Yafll lar Haftas ndan bahsettik. Bu hafta yeterince bilinmiyor. Özellikle bilinmesini, duyurulmas n istiyorum. 18-24 Mart Dünya Yafll l k Haftas ve Türkiye de de bu böyle kabul ediliyor. Yafll lara yafll ve tükenmekte olan insanlar olarak de il de yaflamakta olan insanlar olarak bak lmas gerekti ini anlatabildi imi umuyorum. Bu ilkeden yola ç karsak, yafll da bak m hak etmektedir. Yafll da bir insand r. Çocu a, kad na nas l önem veriliyor ve Ana ve Çocuk Sa l Merkezleri yap l yorsa yafll lar için de Yafll Sa l k Bak m Evleri kurulmal d r. Yafll lara özel hastaneler ve gün hastaneleri ile yafll lar n bak m n n planlanmas gerekti ini düflünüyorum. Birbirimizi De erlendirece iz. Orhan DEM R: Hasta Haklar Aktivistleri Derne i Baflkan Panel çok yararl sonuçlar ortaya koydu. Biz, hasta haklar aktivistleri olarak beklentilerimizi ifade ettik. Hekimlerin de hastalardan, sivil toplum örgütlerinden neler bekledi ini dinledik. Muhtemelen karfl l kl olarak birbirimizi de erlendirece iz. yi bir iletiflim zemini olufltu, bu iletiflimin devam ettirilmesini bekliyoruz. Hasta ve Hekim Hakk Yan Yana Olmal d r. U ur Z NC R: Hukukçu, Hasta Haklar Aktivistleri Yönetim Kurulu Üyesi ki gündür bu çal fltaya kat l yoruz. Gerçekten güzel bir çal flma oldu. Hekimler, maalesef, hasta hakk denildi inde hekim hakk n öne ç kar yorlar ve bunu bir çat flma olarak STANBUL DA SA LIK 19
AYIN KONUSU öne sürüyorlar. Hukukta hiçbir hak, baflka bir hakk ortadan kald rmaz. Çünkü hukukta bütünlük ilkesi vard r. Bir hak, hukuken geçerli ise her alanda geçerlidir. Bu anlamda biz diyoruz ki, hekimlerin de haklar vard r, hastalar n da haklar vard r. Bu haklar birbirleriyle çat flmaz. Bunlar birbirleriyle yan yana dururlar ve birbirlerini gelifltirirler. Benim bu çal fltayda gördü üm flu: Hasta hakk var denildi inde, hekimlerin kendilerinin de haklar oldu unu söylemelerinin nedeni, sa l k çal flanlar ve hekimlerin sahip olduklar haklar bilmemeleridir. Hekimlerin de bu meseleyi tam olarak oturtamad klar n, savunmalar n nas l yapmalar gerekti ini bilmediklerini gördük. Savunmalar n hukuk çerçevesinde olmas gerekir. Biz bir hukuk devletinde yafl - yoruz. Hukuku uygulamam z gerekir. Sorunlar hukuk mant içinde ele almam z ve çözümler bulmam z gerekir. Yani Göze göz, difle difl; o bana hakaret etti, benim de ona hakaret etmeye hakk m var. fleklinde bir yaklafl m do ru de- ildir. Hay r, o size hakaret ettiyse, hukuken hakk n z neyse onu talep etmeniz gerekir. Hasta e er bir hakk n talep ediyorsa, bu bir taleptir. Hukuki olup olmad n n incelenmesi gerekir. Hukuki bir talepse bunun geçerli olarak ele al nmas ve sonuna kadar savunulmas gerekir. Ayn flekilde, e er bir hekimin hakk varsa ve örne in hekim, gerekli flartlar çerçevesinde hastas n reddetme hakk n kulland ysa -yönetmelikte geçen s n rlar içerisinde bu konuda baz flartlar vard r- o zaman burada hekimin hakk n n geçerli oldu unu kabul edece iz ve bu hakk sonuna kadar savunaca z. Burada esas mesele, hak savunuculu u yap lmas d r. Onun için yanl fl alg lar n ortadan kalkmas laz md r. Hekim hakk hasta hakk n ilga etmez, hasta hakk da hekim hakk n ilga etmez. Hasta hakk ve hekim hakk birbirleriyle yan yana dururlar, birbirlerini gelifltirirler, birbirlerini tamamlarlar. Eme i Geçenlere Teflekkürler Ramazan BAfi: Omurilik Felçlileri Derne i Baflkan Bu çal flma beni gerçekten çok mutlu etti. Neredeyse eksiksiz haz rlanm fl bir program var. Tebli sunucular çok de- erli kifliler; hem hekim hem sivil toplum kuruluflu yöneticileri. Bu çal fltayda sa l k çal flanlar da hastalar ve yak nlar da kendilerini ifade etme f rsat buldular. Zaten sorunlar aflabilmenin yolu, bunlar afl p paylaflabilmek, çözüm önerileri sunabilmek ve çözüme ulafl lacak uygulamalar n yap lmas na katk sa lamaktan geçer. O nedenle ben stanbul Sa l k Müdürlü ü bünyesinde bu çal flmaya eme i geçen herkese çok teflekkür ediyorum. Hekimlerimiz Bizi Kendilerine Uzak Görmesin. Naz m KAYA: Tüketici Haklar Derne i Baflkan Bu çal fltayla birlikte hasta haklar ve uygulamadaki sorunlar gündeme tafl nm fl oldu. Bu, önemli bir çal flmad r. Özellikle üç günlük çal flmayla hasta haklar n n masaya yat r lmas ve her taraftan temsilcilerin dinlenmesi gerçekten takdir edilecek bir uygulamad r. Bundan sonra daha güzel fleyler olaca n düflünüyoruz. Ancak burada hasta haklar konuflulurken, uygulay c kesimin savunmaya girmesi iflimizi biraz zorlaflt r yor. flin gerçe i bu. Oysa biz hekimleri kendimize çok yak n görüyoruz. Biz, Türk hekimlerine emanet olarak kalmak istiyoruz. Hekimlerimiz bizi kendilerine uzak görmesinler, karfl grup olarak ele almas nlar. Birlikte bir arac n iki tekeri olarak ayn yöne yol almak istiyoruz. Daha güzel günler gelecektir, diye düflünüyoruz. Yani hasta olmaktan korkmayaca m z günler yaflamak istiyoruz. Bu kadar net. Teflekkür ederim. TEfiEKKÜR Sa l kta Haklar Sempozyumu ve Çal fltay na konuflmac ve panel baflkan olarak kat lan Prof. Dr. Yunus Söylet, Prof. Dr. Sabahattin Ayd n, Prof. Dr. Hüsrev Hatemi, Prof. Dr. Recep Gülo lu, Prof. Dr. Özdemir Aktan, Dt. Mustafa Dü encio lu, Ecz A. Semih Güngör, Mahmut Kaçar, Prof. Dr. Adem Sözüer, Prof. Dr. Aytolan Y ld r m, Havva Palac, Atilla Oksay, Önder Kahveci, Doç. Dr. Hanzade, Do an, Prof. Dr. Recep Öztürk, Uzm. Dr. Mehmet Bakar, Prof. Dr. Haydar Sur, As. Dr. Mustafa Özbayrak, Prof. Dr. Sevim Savafler, Dr. Engin Uçar, Dr. Mahmut Tokaç, Doç. Dr. Haluk nce, Sibel Günefl, Prof. Dr. brahim Yekeler, Ecz. Emin Olgun, Dr. Saim Kerman, Prof. Dr. fiafak Karamehmeto lu, Prof. Dr. Tevfik Özlü, Doç. Dr. Ümit Naci Gündo mufl, Uzm. Dr. Fatma Gülsüm Önal, Uzm. Dr. Reflat Bahat, Mustafa Kuruca, Uzm. Dr. brahim Topçu, Naz m Kaya, Zeki Saduno lu, Orhan Demir, Ahmet Faruk Ünsal, Doç. Dr. rfan fiencan, Prof. Dr. Ergun Göney, Fatma Zengin Da d r, Ramazan Bafl, Uzm. Dr. Berrin Karada, Uzm. Dr. Halim Ömer Kafl kç, Doç. Dr. Nurettin Karakafl, Dr. Aslan Ümit Giray, Dr. Ali Demirel, Dr. Hakan Ertin e ve tüm kat l mc lara teflekkür ediyoruz. STANBUL DA SA LIK 20