Sözcük Anlamının Bağlama Göre Değişkenliği
Giriş! Aynı ses dizisinin anlamı bağlamdan bağlama hayli değişken olabilir. bağlantısız farklı ama bağlantılı ince ayrımlı ör. Dün Emirgan da yüzdük. Hayvanın derisini yüzdük. ör. Bu okulu babamın şirketi yaptı. Turnuvayı Can ın okulu kazandı. ör. Binlerce kilometre yol inşa ettiler. Köy yoluna girdik.? Sözcükler hep çok anlamlı mıdır? Neyin «ayrı bir anlam» olduğuna nasıl karar veririz? Bir sözcüğün anlamlarının sayısı sonlu mudur? Anlamlar arasında nasıl bağlantı vardır?
Giriş Anlamları ayırt edip sayma meselesi 1) İki okuma arasında keskin anlamsal bir sınır var mı? Ne kadar ayrıklar? 2) İki okuma birbirini dışlıyor mu? Uzlaşmazlar mı? Bağımsızlığın çeşitli yönleri
Bağımsızlığın çeşitli yönleri Ayrıklık Özdeşlik testi ör. Ayşe yeni bir araba almış, Özlem de. yeni: i. (Eski olabilir ama) en son edinilen, ii. Kullanılmamış olan, iii. Çıkışından beri çok zaman geçmemiş olan Olasılıklar i. İkisi de kısa zaman önce alınmış iv. Biri sıfır, diğeri son model ii. İkisi de sıfır v. Biri kısa zaman önce alınmış, diğeri sıfır iii. İkisi de son model vi. vs. Sadece (i iii) geçerli olasılıklar, yani iki durumdaki okumalar özdeş olmalı. Okumalar arasında geçiş yapılamıyor (iv n), yani farklı okumalar birbirinden ayrık.
Bağımsızlığın çeşitli yönleri Karş. ör. Madonna bir çocuk evlat edinmiş, Bullock da. (kız çocuğu, oğlan çocuğu) Çocuğun cinsiyeti aynı olmak zorunda değil. Özdeşlik yok. «Oğlan/kız» okumaları arasında geçiş mümkün; farklı cinsiyetler çocuk sözcüğünün ayrık (yani bağımsız) okumaları değil. Farklı doğruluk koşulları Bağımsız okumaların bağımsız doğruluk koşulları olur. ör. Ayşe yeni bir araba almış, öyle mi? Evet, iki gün oldu./ Yok, 90 model./ Evet de 90 model. ör. Madonna bir çocuk evlat edinmiş, öyle mi? Evet./ Hayır.
Bağımsızlığın çeşitli yönleri Bağımsız anlam ilişkileri ör. eski araba, eski devlet bakanı eski kullanılmamış, eski şu anki kullanılmamış? şu anki ör. baş yüz, sayı yüz baş? sayı Özerklik ör. koyun: i. Ovis aries, ii. Dişi ovis aries ( koç) Koyunları koçlara tercih ederim. İlk okuma değil ama ikincisi tamam; bu okuma diğerinden özerk. ör. Bir çocuğum değil ama bir kızım olsun isterim. Anormal. Çocuk sözcüğünün kız/erkek okumaları özerk değil.
Bağımsızlığın çeşitli yönleri Uzlaşmazlık Bağlantısız anlamları olan sözcüklerin anlamları uzlaşmazdır. ör. Yüzünü gördüm. «Yüz»ün iki anlamına aynı anda odaklanmak imkansız. İki uzlaşmaz okuma aynı anda etkinse çift anlamlılık (zeugma) ortaya çıkar. ör. Borsanın çökmesi Ahmet te aynı etkiyi doğurmadı.
Farklı anlamlar Yerleşmişlik Muhtemelen tüm sözcükler varsayılan anlamları dışındaki anlamlarda kullanılabilir. ör. a) Aylık bütçemizi yaptık. b) Herif altı haftalık bütçemizi yiyor. a) Mavi ve kırmızı formalı ekipler kapışıyor. b) Maviler üç sıfır önde. (b) örneklerini sözlüğe eklemeye gerek yok. Zihinde depolanmaları da söz konusu değil. ör. a) Ekmek bayatlamış. b) Adamın ekmeğiyle oynamayalım. a) Hocayı görünce duruşu değişiverdi. b) Başkan güçlü bir duruş sergiliyor. Anlamların ikisi de yerleşmiş. Bir sözcüğe çokanlamlı denebilmesi için bu gerekli.
Farklı anlamlar İlintililik (eşseslilik çokanlamlılık) Anlaşılır bir bağlantı keyfilik ör. bağ ( ip) bağ ( bahçe) ayakkabı bağı eklem bağı üzüm bağı zeytin bağı çokanlamlı(lık) eşsesli(lik) Okumalar her zaman keskin biçimde ilintili/ilintisiz olarak ayrılamaz. Konuşucular arasında varyasyon «Zoraki» çokanlamlılık
Farklı anlamlar! Sözcüklerden kaynaklanmayan anlam belirsizliği Sözdizimsel anlam belirsizliği ör. kırmızı kalem kutusu yaşlı kadınlar ve erkekler Mary saw the man with the telescope. İşlevsel nöbetleşme ör. Niçin kondun a bülbül kapımdaki asmaya, Ben yârimden ayrılmam götürseler asmaya. Ship sails today. Edimbilimsel anlam belirsizliği ör. Adam i,j,k odaya x,y,z girdi.
Çokanlamlılığın türleri Bağlantılı anlamlar arasındaki doğrusal ilişkiler Altanlamlık/eşaltanlamlık/üstanlamlık Özaltanlamlık varsayılan genel anlam ör. Sığır ve koyun yetiştiriciliği Her 30-40 koyuna bir koç düşmelidir.! koyun: i. Ovis aries, ii. Dişi ovis aries Özüstanlamlık varsayılan dar anlam ör. Peynir ekmek Ekmeğimizi yedik, karnımız tok.! ekmek: i. ekmek, ii. yemek.
Çokanlamlılığın türleri Parçaanlamlık/eşparçaanlamlık/bütünanlamlık Özparçaanlamlık varsayılan bütünün anlamı ör. Güreşçi vücudunu yağladı. Vücudunun çeşitli yerlerine darbe almış.! vücut: i. beden, ii. gövde Özbütünanlamlık varsayılan parçanın anlamı ör. Polis kapıyı kırıp içeri girdi. Şu kapıdan giriliyor.! kapı: i. kapı kanadı, ii. tüm aksam.
Çokanlamlılığın türleri Bağlantılı anlamlar arasındaki doğrusal olmayan ilişkiler Mecaz benzerlik ör. Görüş alanımın dışında. AB üyeliği konusundaki görüşünüz nedir? Mecaz-ı mürsel parça, özellik, ilişki vb. ör. Beş boğaza bakıyorum. Asimov a bayılırım. Çok yönlü ör. Başvurumun üzerinden yıl geçti! Bir aylık erzakımız kalmış.
Çokanlamlılığın türleri Düzenli çokanlamlılık Okumalar arasındaki ilişki çok yerde karşımıza çıkar. ör. yukarı doğru hareket = artış aşağı doğru hareket = azalış Dolar yükseliyor/düşüyor. Fiyatlar çıkıyor/iniyor. Borsa çıktı/battı. Düzenli mecaz ör. Bahçedeki zeytini/kirazı/vb. kesmişler. meyve/ağaç Çamdan/Abanozdan/vb. iyi mobilya olur. ağaç/kereste Asimov a/tolkien e/vb. bayılırım. yazar/eser Düzenli mecaz-ı mürsel
Çokanlamlılığın türleri Üstanlamlık altanlamlık ilişkisinde boşlukların doldurulması ör. koyun ( ), köpek ( ); ekmek Düzenli doğrusal çokanlamlılık