Editörler Prof. Dr. Derman KÜÇÜKALTAN İstanbul Arel Üniversitesi Doç. Dr. Hüseyin ÇEKEN Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Şefik Okan MERCAN Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Değişik Perspektifleriyle TURİZM POLİTİKASI ve PLANLAMASI Ankara, 2015
DETAY YAYINLARI : 645 1. Baskı : Nisan 2015 ISBN : 978-605-4940-97-4 Yayıncı Sertifika No : 13188 Matbaa Sertifika No : 26649 Detay Anatolia Akademik Yayıncılık Ltd. Şti. Her hakkı saklıdır. Yazarından ve yayınevinden yazılı izin alınmaksızın bu kitabın fotokopi veya diğer yollarla kısmen veya tamamen çoğaltılması, basılması ve yayınlanması yasaktır. Aksine davranış, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu gereğince, 5 yıla kadar hapis ve adli para cezaları ile fotokopi ve basım aletlerine el konulmasını gerektirir. Dizgi Kapak Tasarım Baskı ve Cilt : Detay Yayıncılık : Detay Yayıncılık : Bizim Büro Matbaacılık ve Basımevi 1. Sanayi Caddesi Sedef Sokak No: 6/1 İskitler-Ankara Kütüphane Bilgi Kartı Küçükaltan Derman, Hüseyin Çeken ve Şefik Okan Mercan Değişik Perspektifleriyle Turizm Politikası ve Planlaması, 1. Baskı ISBN: 978-605-4940-97-4, xii + 212 sayfa, kaynakça var, dizin yok GENEL DAĞITIM ve İSTEME ADRESİ DETAY ANATOLIA AKADEMİK YAYINCILIK LTD. ŞTİ. Adakale Sokak No: 14/1-5 Kızılay/ANKARA Tel : (0.312) 434 09 49 Faks: (0.312) 434 31 42 Web: www.detayyayin.com.tr e-posta: detayyay@gmail.com
EDİTÖRLERDEN Turizm, dünyada hızla büyüyen sektörlerin başında gelmektedir. Bunun en önemli nedenlerinin başında da küreselleşmeye bağlı uluslararası seyahatlerdeki artışı saymak mümkündür. Uluslararası turizm talebindeki bu yoğunluk ve çok değişken talep profili, kuşkusuz rekabet- yoğun özellikli turizm arzında da hızlı bir artışı beraberinde getirmektedir. Ancak bu hızlı büyüme, bölgelerin sosyo-ekonomik, kültürel ve hatta ekolojik yapılarında da bir dizi olumsuzlukları beraberinde getirebilmektedir. İşte bu kitapta, hammaddesi doğal kaynaklar, öznesi insan olan turizm endüstrisindeki hızlı büyümenin, doğa-insan-bina dengesi de dikkate alınarak önemi vurgulanmaya çalışılmıştır. Kısacası turizmde sağlıklı büyümenin, bölgesel kalkınmayı da sağlıklı etkileyeceği, böylelikle turizm-tarım-sanayi üçlüsünün birbirlerinin alternatifi değil, bütünleyeni olarak bölgesel gelişimi tetikleyeceği mutlaktır. Elinizdeki kitapta bölüm yazarları -kendi konuları çerçevesinde- eğitim, dış politika, ekonomi gibi farklı perspektifleri, turizm türleriyle bütünleştirerek turizmin planlı yürütülmesi koşuluyla yakın gelecekte ülkemiz ekonomisi içindeki payının giderek artacağını hassasiyetle vurgulamışlardır. Kitabın bu konuda araştırma yapanlara ışık tutacağını umuyor, tüm emeği geçenlere teşekkürlerimizi sunuyoruz. Nisan 2015 Prof. Dr. Derman KÜÇÜKALTAN İstanbul Arel Üniversitesi Doç. Dr. Hüseyin ÇEKEN Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Şefik Okan MERCAN Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Önemli Vurgu; Kitaptaki bölümlere yönelik her türlü sorumluluk, ilgili bölüm yazarlarına aittir.
vi
İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM TURİZM POLİTİKASININ TANIMI, ÖZELLİKLERİ VE TURİZM POLİTİKASINI OLUŞTURAN ELEMANLAR Yrd. Doç. Dr. Şefik Okan MERCAN 1. POLİTİKA KAVRAMI... 1 2. TURİZM POLİTİKASININ ÖZELLİKLERİ... 4 3. TURİZM POLİTİKASININ ELEMANLARI... 5 3.1. Turizm Planlaması... 5 3.2. Örgüt... 6 3.3. Parasal Kaynaklar... 6 3.4. Otorite... 6 3.5. Koordinasyon... 6 3.6. Esneklik... 7 3.7. Çevre İlişkileri... 7 3.8. Denge... 7 3.9. İnsan İlişkileri... 8 3.10. Kontrol... 8 3.11. Ekonomik, Küresel ve Akılcı Elemanlar... 8 4. TURİZM POLİTİKASININ İLKELERİ... 8 Kaynakça... 9
vi 2. BÖLÜM TURİZM POLİTİKASINDA EKONOMİK BAŞARI KOŞULLARI VE AYVALIK ÖRNEĞİ Doç. Dr. Ayhan GÖKDENİZ - Doç. Dr. Barış ERDEM GİRİŞ... 11 1. DÜNYA TURİZM HAREKETLERİNİN GELİŞİMİ VE GELECEĞE YÖNELİK EĞİLİMLER... 14 2. TÜRKİYE DE TURİZMİN GELİŞİMİ... 16 2.1. Türkiye ye Yönelik Turizm Talebinin Gelişimi... 22 2.2. Türkiye de Turizm Arzının Gelişimi... 23 3. TURİZM POLİTİKASINDA EKONOMİK BAŞARI KOŞULLARI KAPSAMINDA AYVALIK ÖRNEĞİ... 28 3.1. Ayvalık İlçesinin Ekonomik ve Sosyal Göstergeleri... 28 SONUÇ VE ÖNERİLER... 35 Kaynakça... 37 3. BÖLÜM TURİZM POLİTİKALARINDA HEDEF SAPTIRICI BİR ENGEL: TERÖRİZM Prof. Dr. Derman KÜÇÜKALTAN - Arş. Gör. Bilge ÇAVUŞGİL KÖSE 1. TURİZM VE TERÖR İLİŞKİSİ... 41 1.1. Turist Terörizmi... 43 1.2. Teröristlerin Turizmi Hedef Almalarının Nedenleri... 44 2. TERÖRİZMİN DÜNYA VE TÜRKİYE TURİZMİNE YANSIMALARI... 45 2.1. Dünyada Turizm Hedefli Terör Olaylarına Dönemsel Bir Yaklaşım ve 11 Eylül 2001... 46 2.2. Terörizmin Türkiye Turizmine Etkileri... 49 3. TERÖR EYLEMLERİ KARŞISINDA TURİZM ENDÜSTRİSİNİN ROLÜ... 50 Kaynakça... 51
vii 4. BÖLÜM KIŞ TURİZMİNİN GELİŞİMİ VE TÜRKİYE NİN KIŞ TURİZMİ POLİTİKASI Prof. Dr. Füsun İSTANBULLU DİNÇER - Dr. Osman Cenk DEMİROĞLU GİRİŞ... 55 1. KIŞ TURİZMİNİN DIŞ ÇEVRE İLE İLİŞKİSİ... 55 1.1. Kış Turizminin Siyasi Çevre ile İlişkisi... 56 1.2. Kış Turizminin Sosyo-Kültürel Çevre ile İlişkisi... 59 1.3. Kış Turizminin Ekonomik Çevre ile İlişkisi... 60 1.4. Kış Turizminin Ekolojik Çevre ile İlişkisi... 61 1.5. Kış Turizminin Teknolojik Çevre ile İlişkisi... 71 2. TÜRKİYE NİN KIŞ TURİZMİ POLİTİKASI... 72 2.1. 1980 Öncesi Dönemlerde Türkiye nin Kış Turizmi Politikası... 74 2.2. I. Turizm Hamlesi Döneminde Türkiye nin Kış Turizmi Politikası... 75 2.3. II. Turizm Hamlesi Döneminde Türkiye nin Kış Turizmi Politikası... 75 2.4. Türkiye de Kış Turizminin Geleceğine Yönelik Plan ve Politikalar... 77 SONUÇ... 79 Kaynakça... 79 5. BÖLÜM TURİZM EĞİTİM POLİTİKALARI VE TÜRK TURİZM EĞİTİMİNDEKİ SORUNLAR Yrd. Doç. Dr. Kaplan UĞURLU - Öğr. Gör. Tolga Fahri ÇAKMAK 1. EĞİTİM VE MESLEKİ EĞİTİM... 85 1.1. Örgün Eğitim ve Yaygın Eğitim Sistemleri... 85 1.2. Mesleki Eğitimin Amacı ve Önemi... 86 2. TÜRKİYE'DE MESLEKİ TURİZM EĞİTİMİ... 87 2.1. Örgün Öğretim Kurumlarında Turizm Eğitimi... 88 2.2. Orta Öğretim Düzeyinde Turizm Eğitimi... 88
viii 2.3. Önlisans Düzeyinde Turizm Eğitimi... 89 2.4. Lisans Düzeyinde Turizm Eğitimi... 91 2.5. Lisansüstü Düzeyinde Turizm Eğitimi... 93 3. YAYGIN EĞİTİM KURUMLARINDA TURİZM EĞİTİMİ... 94 3.1. Kültür ve Turizm Bakanlığı... 94 3.2. Milli Eğitim Bakanlığı... 96 3.3. Açık Öğretim ve Uzaktan Eğitim Sistemi... 97 3.4. Avrupa Birliği Eğitim ve Gençlik Programları Dairesi Başkanlığınca Verilen Eğitimler... 98 3.5. Özel Kuruluşlar Tarafından Verilen Kurslar... 98 3.6. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca Verilen Kurslar... 98 4. 2023 TURİZM STRATEJİSİ VE TURİZM EĞİTİMİ... 99 5. TURİZM EĞİTİMİ SORUNLARI... 100 5.1. Yabancı Dil Eğitim Sorunu... 100 5.2. İşbaşı Eğitimi ve Uygulama Sorunu... 101 5.3. Staj Sorunu... 101 5.4. İstihdam ve Kariyer Sorunu... 102 Kaynakça... 103 6. BÖLÜM TÜRKİYE NİN DIŞ POLİTİKA İLİŞKİLERİNİN TURİZM AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Öğr. Gör. Gül ERKOL - Arş. Gör. Sezgi GEDİK GİRİŞ... 107 1. TÜRKİYE NİN BÖLGESEL DIŞ POLİTİKASI VE TURİZM İLİŞKİSİ... 107 1.1. Türkiye ile Avrupa İlişkileri ve Turizm... 108 1.2. Türkiye nin Balkanlar Politikası ve Turizm... 109 1.3. Türkiye ile Avrasya İlişkileri ve Turizm... 110 1.4. Türkiye ile Ortadoğu ve Kuzey Afrika İlişkileri ve Turizm... 111 1.5. Türkiye Amerika İlişkileri ve Turizm... 113
1.6. Türkiye ile Asya Pasifik İlişkileri ve Turizm... 114 1.7. Diğer Ülkeler ile İlişkiler ve Turizm ( Latin Amerika ve Karayipler)... 115 2. TÜRKİYE NİN ULUSLARARASI KURULUŞLAR İLE İLİŞKİLERİ VE TURİZM... 117 2.1. Birleşmiş Milletler Teşkilatı-BM (United Nations-UN)... 117 2.1.1. Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü BMDTÖ (United Nations World Tourism Organization-UNWTO)... 117 2.1.2. Uluslararası Çalışma Örgütü (International Labour Organization-ILO)... 118 2.1.3. Dünya Sağlık Örgütü-DSÖ ( World HealthOrganization WHO)... 118 2.1.4. Uluslararası Para Fonu (International MonetaryFund-IMF) / Dünya Bankası (World Bank)... 119 2.1.5. Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (United Nations Educational, Scientificand Cultural Organization-UNESCO)... 120 2.1.6. Dünya Ticaret Örgütü-DTÖ (World Trade Organization-WTO)... 120 2.2. İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (The Organisation for Economic Co- operationand Development-OECD)... 120 2.3. Hizmet Ticareti Genel Anlaşması (General Agreement On Trade In Services-GATS)... 121 2.4. Uluslararası Sosyal Turizm Bürosu (The International Organisation of Social Tourism-BITS)... 122 2.5. Uluslararası Turizm Birliği (International TourıngAllıance-AIT)... 122 Kaynakça... 123 ix 7. BÖLÜM TÜRKİYE TURİZMİNDE YABANCI SERMAYE NİN YERİ VE ÖNEMİ Doç. Dr. Hüseyin ÇEKEN - Bil. Uzm. Burçak Akıncı EKİZTEPE 1. YABANCI SERMAYE VE KAPSAMI... 129 2. DOĞRUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARININ NEDENLERİ... 130 3. DOĞRUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARINDA KARAR ALMA SÜREÇLERİ... 132 4. YABANCI SERMAYENİN BİR ÜLKEYE GELMESİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER 133
x 4.1. Ekonomik Faktörler... 133 4.2. Siyasi Faktörler... 134 4.3. Psikolojik Faktörler... 135 5. YABANCI SERMAYENİN TÜRK TURİZMİNDEKİ ÖNEMİ... 136 6. TURİZM SEKTÖRÜNDE YABANCI SERMAYE ZORUNLULUĞUNU GEREKTİREN NEDENLER... 137 7. TÜRK TURİZMİNDE YABANCI SERMAYE ORTAMI... 139 8. YABANCI SERMAYENİN TÜRK TURİZMİNE BERABERİNDE GETİRDİĞİ AVANTAJLAR... 140 9. YABANCI SERMAYENİN TÜRK TURİZMİNE BERABERİNDE GETİRDİĞİ DEZAVANTAJLAR... 142 10. TURİZM SEKTÖRÜNE YABANCI SERMAYE ÇEKMEYE YÖNELİK ÖNERİLER... 144 Kaynakça... 146 8. BÖLÜM TURİZM SEKTÖRÜNDE PLANLAMA, PLANLAMANIN ÖNEMİ VE TÜRLERİ Yrd. Doç. Dr. Murat YEŞİLTAŞ 1. TURİZM PLANLAMASI... 149 2. TURİZM PLANLAMASINA NEDEN İHTİYAÇ DUYULMAKTADIR?... 151 3. TURİZM PLANLAMA FAALİYETLERİNDEKİ GELİŞMELER VE DEVLETİN ROLÜ... 155 4. TURİZM PLANLAMASINA YÖNELİK FARKLI YAKLAŞIMLAR... 158 4.1. Ekonomik Yaklaşım... 158 4.2. Çevresel Yaklaşım... 158 4.3. Toplumsal Yaklaşım... 159 4.4. Sürdürülebilir Yaklaşım... 159 4.5. Bütünleştirici Turizm Planlaması... 160 4.6. Sistem Yaklaşımı... 162
4.7. Pazar/Ürün Odaklı Strateji Yaklaşımı... 163 5. TURİZM PLANLAMASI TÜRLERİ... 164 5.1. Dönemsel Bakımdan Turizm Planlaması... 164 5.2. Kapsadığı Alan Bakımında Turizm Planları... 165 Kaynakça... 168 xi 9. BÖLÜM KALKINMA PLANLARINDA TURİZM Prof. Dr. Mithat Zeki DİNÇER - Yrd. Doç. Dr. Gürel ÇETİN GİRİŞ... 171 1. PLANLI DÖNEM ÖNCESİ TURİZM FAALİYETLERİ VE POLİTİKALARI... 171 2. PLANLI DÖNEM TURİZM FAALİYETLERİ VE POLİTİKALARI... 173 2.1. Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1963-1967)... 174 2.2. İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1968-1972)... 176 2.3. Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (1973-1977)... 177 2.4. Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (1979-1983)... 178 2.5. Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1985-1989)... 180 2.6. Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı (1990-1994)... 181 2.7. Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Programı (1996-2000)... 182 2.8. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (2000-2005)... 183 2.9. Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı (2007-2013)... 184 2.10. Onuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı (2014-2018)... 185 SONUÇ... 186 Kaynakça... 192
xii 10. BÖLÜM BÖLGESEL KALKINMADA TURİZMİN ETKİSİ Yrd. Doç. Dr. Ebru Z. BOYACIOĞLU GİRİŞ... 195 1. BÖLGESEL KALKINMA KAVRAMI... 195 1.1. Bölgesel Kalkınma Kutupları... 196 2. BÖLGESEL KALKINMA - TURİZM İLİŞKİSİ... 197 2.1. Turizmin Moneter Ekonomik Etkileri... 199 2.2. Turizmin Reel Ekonomik Etkileri... 203 2.3. Turizmin Sosyal Boyutu... 205 2.3.1. Kültürel Öğeler ve Çevre Üzerine Etkisi... 205 2.3.2. Demografik Etkileri... 206 3. TURİZM ODAKLI BÖLGESEL KALKINMADA YEREL YÖNETİMLERİN ROLÜ... 208 Kaynakça... 210
85 5. BÖLÜM TURİZM EĞİTİM POLİTİKALARI VE TÜRK TURİZM EĞİTİMİNDEKİ SORUNLAR Yrd. Doç. Dr. Kaplan UĞURLU Öğr. Gör. Tolga Fahri ÇAKMAK* 1. EĞİTİM VE MESLEKİ EĞİTİM 1.1. Örgün Eğitim ve Yaygın Eğitim Sistemleri Eğitim bireyin yaşadığı toplumda, yeteneğini, tutumlarını ve olumlu değerdeki diğer davranış biçimlerini geliştirdiği süreçler toplamıdır (Tezcan, 1985:4). Bir başka tanıma göre, bireyin davranışlarında kendi yaşantısı aracılığı ile bilinçli olarak istendik değişme oluşturma sürecidir. Eğitim kavramı kendi içerisinde formal eğitim ve informal eğitim olarak iki kısma ayrılmaktadır. İnformal eğitim gelişigüzel kültürlenme ile gerçekleşip yaşam içerisinde kendiliğinden oluşan doğal bir eğitim sürecini ifade etmektedir. Bu tür öğrenmeler sokakta, ailede, iş yerinde, kısaca yaşamın içerisinde kendiliğinden oluşur. Formal eğitim; okullarda ya da kurumlarda bir program ya da plan uygulanarak gerçekleştirilen önceden hazırlanmış amaçlar çerçevesinde şekillenen, amaçlı ve biçimsel eğitimdir (Demirel ve Kaya, 2009: 9-10). Formal eğitim de kendi içerisinde örgün ve yaygın eğitim olmak üzere iki gruba ayrılır. En yalın anlatımı ile örgün eğitim; belirli yaş grubundaki ve aynı seviyedeki bireylere, amaca göre hazırlanmış programlarla okul çatısı altında yapılan düzenli eğitimdir. Örgün eğitim, okul öncesi eğitim, ilköğretim, ortaöğretim ve yükseköğretim kurumlarını kapsamaktadır (1). Yaygın eğitim, örgün eğitim olanaklarından yararlanma fırsatı olmamış bireylere, gittikleri okullardan erken ayrılanlara, örgün eğitim kurumlarında okuyup ek bir alana ilgi duyanlara veya icra ettiği meslekte daha yeterli duruma gelmek isteyenlere verilen eğitim türüdür. (Demirel ve Kaya, 2009: 12). Türkiye de eğitim sistemi; okulöncesi, ilköğretim (ilkokul ve ortaokul), ortaöğretim ve yükseköğretim olarak temelde beş kademeden oluşmaktadır. Okulöncesi ile yüksek öğretim kademeleri zorunlu olmayıp on iki yıllık zorunlu kademeli eğitim; birinci kademe dört yıl süreli ilkokul, ikinci kademe dört yıl süreli ortaokul ve üçüncü kademe dört yıl süreli lise olarak düzenlenmiştir Kırklareli Üniversitesi Turizm Fakültesi * Bartın Üniversitesi Meslek Yüksekokulu
86 Şekil 1: Türkiye Eğitim Sistemi Kaynak: Türkiye Mesleki ve Teknik Eğitim Strateji Belgesi ve Eylem Planı (1) 1.2. Mesleki Eğitimin Amacı ve Önemi Meslek, insanlara yararlı mal veya hizmet üreterek, karşılığında para kazanılan bir etkinliği ifade etmekte olup, bu etkinlik belirli bir eğitim süreci sonrasında kazanılan sistemli bilgi ve beceriler dahilinde ortaya çıkmaktadır. Mesleki eğitim; genel anlam itibariyle toplumsal düzende ihtiyaç duyulan mesleklere yönelik kalifiye düzeyde teknik yeterliliğe sahip elemanları yetiştirilmesi maksadıyla gerekli bilgi ve becerilerin verildiği eğitim türüdür. Mesleki eğitimin amacı, toplumun hedefleri ve iş çevrelerinin talepleri doğrultusunda bireylere belirli bir mesleğin gerektirdiği bilgi, beceri ve uygulama yeterliliklerinin kazandırılmasıdır (Çelik, 2013: 9). Günümüz bilgi çağında bilim ve teknolojilerdeki hızlı değişim ve gelişim, nitelikli insan gücüne olan ihtiyacı da ciddi anlamda etkilemektedir. Aktüel gelişmeleri takip edebilecek donanımda bireylerin sektörde bulunma
zorunluluğu ve küresel gelişmeleri kavrayacak nitelikte elemanların yetişmesi mesleki eğitiminde en büyük görevlerinden birisidir, öte yandan kalkınmayı hızlandırıcı etkisi, istihdamı arttırıcı yönü ve ülkenin rekabet gücünü arttırması bakımından mesleki eğitimin önemi toplumun her kesimine benimsetilmesi gerekmektedir. (Yörük vd., 2002: 304). Mesleki eğitimde bireyin başarılı olması için bazı gereklilikler söz konusudur. Bunlar kişinin temel eğitimde başarılı olması, çeşitli beceri ve sosyal değerlere sahip olması ile ilişkilidir. Belirli meslek dallarına karşı ilgi duyması, becerilerinin bulunması, çevreyi tanıması bireyleri mesleki eğitime yönelten etmenler arasındadır (Hacıoğlu, 1992: 91). 2. TÜRKİYE'DE MESLEKİ TURİZM EĞİTİMİ Mesleki turizm eğitimi, turizmin küresel açıdan öneminin giderek anlaşılmasından da hareketle her geçen gün daha büyük bir önem arz etme durumundadır. Grafik 1 'de Türkiye İstatistik Kurumunca sektörlerin istihdam oranlarına göre dağılımına yer verilmiştir. %50 ile hizmet sektörünün başı çektiği istihdam oranını, %26,4 ile Sanayi, %23,6 ile Tarım sektörleri izlemektedir. Grafik 1'deki rakamlar dikkate alındığında turizm endsütrisinin hizmet sektörü içerisinde yer almasından hareket ile sadece ulusal bazda dahi mesleki turizm eğitiminin ne kadar efektif bir öneme sahip olduğu görülebilmektedir. Öte yandan turizmin çarpan etkisi gibi ekonomiyi canlandırıcı diğer etkiler de göz önüne alınırsa turizm eğitiminin planlı politikalar çerçevesinde değerlendirilmesi gerektiği ortaya çıkmaktadır. Grafik 1: Sektöre Göre İstihdam Dağılımı 87 Kaynak: TÜİK (2)
88 Türkiye'de mesleki turizm eğitim ve öğretimi yaygın ve örgü olmak üzere iki farklı şekilde de yapılmaktadır. Örgün turizm eğitimi ve öğretimi; orta öğretim ve yüksek öğretim düzeyinde kurumlarca yapılırken, yaygın turizm eğitimi çeşitli kuruluşların açtıkları kurslar tarafından yürütülmektedir (Boylu ve Ünlüönen: 2005) 2.1. Örgün Öğretim Kurumlarında Turizm Eğitimi Ülkemizde sürmekte olan örgün turizm orta öğretim ve yüksek öğretim kurumları nezdinde gerçekleşmemektedir. Yüksek öğretim kurumlarında verilen eğitim ise ön lisans, lisans ve lisans üstü eğitim olarak üç gruba ayrılmaktadır. 2.2. Orta Öğretim Düzeyinde Turizm Eğitimi Türkiye'de planlı kalkınma dönemlerinin başladığı 1963 dönemi itibariyle, ortaöğretim düzeyinde örgün turizm eğitimi konusunda uygulamalara geçilmiş, Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) bünyesinde Ticaret ve Turizm Eğitimi Genel Müdürlüğü kurulmuştur. İlk olarak 1961-1962 öğretim yılında Ankara Beşevler'de açılan otelcilik okulunu 1967-1968 öğretim yılında İstanbul Beşikteş'ta açılan "Otelcilik Okulu izlemiştir. 10 yıllık süre boyunca "Otelcilik Okulu" olarak hizmet veren bu okullar 1973-1974 yılı itibariyle "Otelcilik ve Turizm Meslek Lisesi" adını almışlardır. Tablo 1 de görüldüğü üzere devam eden süreçte okul sayısı ve buna bağlı olarak öğrenci ve öğretmen sayısı da artış eğilimindedir (Özdoğan ve Çavuş, 2009:239). Tablo:1 Yıllara Göre Ortaöğretim Kurumları AOTML Verileri Yıllar Okul Sayısı Öğrenci Sayısı Öğretmen Sayısı 1961-1962 1 89 12 1967-1968 2 186 12 1975-1976 3 742 51 1980-1981 8 1311 157 1990-1991 19 5008 310 2000-2001 62 9466 812 2010-2011 117 32159 2658 2011-2012 123 32819 3003 2012-2013 125 32748 2884 2013-2014 135 36259 3301 Kaynak: Boylu ve Arslan, 2013:542, Milli Eğitim İstatistikleri 2013/14, (3) 2002 yılında MEB'in okullarda isim birliğine gitme kararı alması sebebi ile turizm eğitimi amacı ile açılmış turizm okulları, "Anadolu Otelcilik ve Turizm Meslek Lisesi" (AOTML) kapsamına alınmıştır (4). Bu liselerde okutulan program ve dallar Tablo 2'de görüldüğü gibidir. Bu ortaöğretim kurumları
dışında Anadolu Ticaret Meslek Liselerinde, Anadolu Kız Teknik ve Meslek Liselerinde de turizm alan ve dallarında eğitim verilmektedir. Tablo 2: Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Kurumlarında Uygulanan Alan ve Dallar Alan Adı Dalı Adı Alan Adı Dalı Adı Kat Hizmetleri Gıda Operasyon Teknolojisi Ön Büro Alanı Rezervasyon Konaklama ve Seyahat Hizmetleri Yiyecek İçecek Hizmetleri Eğlence Hizmetleri Alanı Bar Host/Hosteslik Mutfak Pastacılık Servis Animatörlük Çocuk Animatörlüğü Denizcilik Yat Kaptanlığı Alanı Kaynak: MEB 2013 (5) Hasta ve Yaşlı Hizmetleri Alanı Güzellik ve Saç Bakım Hizmetleri Alanı Gıda Kontrol Süt İşleme Sebze ve Meyve İşleme Hububat İşleme Zeytin İşleme Çay Üretimi ve İşleme Yaşlı Bakımı Hasta Bakımı Engelli Bakımı Saç Bakımı Güzellik Hizmetleri Vücut Bakımı ve Masaj Otelcilik ve Turizm Meslek Liseleri eğitim faaliyetlerini, Türkiye'de gerçekleşen turizm aktivitelerinin mevsimselliğine entegre olarak sürdürmekte, eğitim faliyetlerine sektöre göre yön vermektedir. Bu kapsamda okullarda Ekim ve Mart ayları içerisinde teorik ve uygulama konulu eğitimler alınmakta, devam eden süreçteki Nisan ve Eylül ayları arası dönemde uygulamaya yönelik, ilgili alanda faaliyet gösteren turistik işletmelerde staj yolu ile pratik yapma şansı bulmaktadırlar. Uygulamalı eğitim zamanı içerisinde öğrencilere asgari ücretin %60'ından az olmamak kaydi ile maaş ödeme mecburiyeti bulunmaktadır. Öğrencilerin sigorta işlemleri ise MEB tarafından yapılmaktadır. (Boylu ve Arslan, 2013:542). 2.3. Önlisans Düzeyinde Turizm Eğitimi 2547 sayılı Yükseköğretim Kanunu'na göre önlisans eğitimi, ortaöğretime dayalı olarak geliştirilen ve en az iki yıllık bir programı kapsayan, nitelikli insan gücü yetiştirme odaklı yüksek öğretim kademeleridir (6). 2014 yılı Yüksek Öğretim Kurulu (YÖK) verilerine göre Türkiye'de 854 tanesi devlet üniversitesi 93 tanesi vakıf üniversitesi ve 9 tanesi yüksek okul veya fakültesi bulunmayan 89
90 vakıf meslek yüksek okuluna ait olmak üzere toplamda 955 adet meslek yüksek okulu bulunmaktadır (7) Meslek yüksekokullarının kurulumunun, yüksek okul veya fakültelere göre daha kolay olması ve kısa sürede mezun vererek eğitimli personel sağlaması, turizm açısından devamlı bir ilerleme çizgisinde olan Türkiye için oldukça önemlidir. Özellikle son yıllarda bu okullarda turizm alanı ile ilgili program sayısı ve çeşitliliği de gittikçe artmaktadır. Genel olarak meslek yüksekokullarının bünyesindeki turizm programlarının amaçları bir yandan turizm endüstrisinin ihtiyacı olan nitelikli, becerikli ve analiz yeteneğine sahip orta kademe yönetici adayları yetiştirmek, diğer yandan yöresel iş gücünün doğmasını sağlayarak turizmin bölgesel kalkınmaya olan etkisini pekiştirmektir (Hacıoğlu vd., 2008:41-42). Yükseköğretimde ön lisans düzeyinde turizm eğitimi, 1970'li yıllarda Ege Üniversitesi ve Boğaziçi Üniversitesinde ara insan gücü yetiştirme odaklı bir şekilde başlamıştır. Yine bu dönemde 1974 1975 eğitim ve öğretim öğretim yılında Hacettepe Üniversitesi Teknoloji ve Meslek Yüksek Okulu içinde iki yıllık bir turizm bölümü kurulmuş, ayrıca MEB bünyesinde kurulan meslek yüksek okullarında çeşitli yıllarda açılan turizm programları ile önlisans düzeyindeki turizm eğitimi çalışmaları da devam etmiştir (Boylu ve Arslan, 2013:543). 2547 Sayılı Yüksek Öğretim Kanunu uyarınca, Türkiye de yüksek öğretim kurumları bünyesinde; turizm işletmeciliği, otel yöneticiliği, turizm ve otelcilik, turizm işletmeciliği ve otelcilik, turizm yönetimi, yiyecek içecek işletmeciliği, seyahat işletmeciliği, seyahat işletmeciliği ve tur operatörlüğü seyahat ve turizm işletmeciliği, turizm rehberliği,vb. isimlerde turizm önlisans programları 2003-2004 öğretim yılına kadar eğitim ve öğretimlerini sürdürmüşlerdir. MEB-YÖK Meslek Yüksek Okulları Program Geliştirme Projesi kapsamında, önlisans düzeyinde turizm eğitimi veren okullarda program birliği sağlanma amacıyla iki yıllık turizm programları; Turizm ve Otel İşletmeciliği ve Turizm ve Seyahat İşletmeciliği olmak üzere iki ana program olarak yeniden düzenlenmiştir. 2009-2010 eğitim öğretim yılında bu programlar, Ağırlama Hizmetleri ve Turizm ve Seyahat Hizmetleri şeklinde yeniden yapılandırılmıştır fakat Ağırlama Hizmetleri programının adı, 2010-2011 öğretim yılında yeniden Turizm ve Otel İşletmeciliği olarak değiştirilmiştir (Boylu ve Arslan, 2013:544-545).
Aynı zamanda ilgili bölümleri bitiren öğrenciler yeterli puanları sağladıkları taktide Dikey Geçiş Sınavı (DGS) aracılığı ile turizm eğitimine lisans düzeyinde devam edebilmekte veya yaygın eğitim veren kurum alternatifleri içerisinden seçim yaparak ön lisans eğitimini lisans seviyesine çıkarma şansına da sahiptir. 2.4. Lisans Düzeyinde Turizm Eğitimi Lisans eğitimi, orta öğretim eğitimi sonrası devam eden süreçte, en az sekiz yarıyıl ve dört yılı kapsayan bir yüksek öğretim türüdür. Üniversite düzeyinde yapılan mesleki turizm eğitiminin temel hedeflerinden biri, turizm endüstrisinde faaliyet gösteren işletmelerin ihtiyaç duyduğu nitelikte yönetici adaylarının yetiştirilmesidir (Hacıoğlu vd., 2008: 49). Günümüz küreselleşen dünyasında turizm işletmelerinin artık yerel pazarlar ile sınırlı kalmadığı ve çok daha geniş hacimli uluslararası pazarlara açıldığı hesaba katılırsa, bu politika çerçevesinde dil bilen, küresel bilgi birikimine sahip ve turizm olayına sosyal, ekonomik ve teknik açıdan hakim elemanlara ciddi anlamda ihtiyaç duyulduğu ortadadır. Ülkemizde lisans düzeyinde turizm eğitim kurumu, orta dereceli ticaret ve turizm melsek liselerine öğretmen yetiştirmek amacı ile 1965-1966 eğitim öğretim döneminde Ankara Ticaret Yüksek Öğretmen Okul'una ilave edilen turizm bölümü ile kurulmuş olan Ankara Ticaret ve Turizm Yüksek Öğretmen Okulu'dur. İlk olarak 3 yıllık bir eğitim verilen okul 1967-1968 dönemi itibariyle dört yıllık statüye geçmiş, YÖK'ün kurulmasıyla beraber Gazi Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi bünyesine alınmıştır (Ünlüönen ve Boylu, 2005: 20).1970 yılında Balıkesir Üniversitesi ve Adnan Menderes Üniversitelerinde Turizm İşletmeciliği ve Otelcilik bölümleri kurulmuş (Özdoğan ve Çavuş, 2009:245), 1975 ve 1980 yılları arasında kurulup, 1992 yılına kadar çeşitli ticari ilimler akademilerine ve üniversitelere bağlı olarak faaliyetini sürdüren turizm işletmeciliği bölümleri ile turizm işletmeciliği ve otelcilik yüksek okulları, eğitim ve fakülte bazlı değişiklikler sonucunda, isimleri değişmiş ve çeşitli evreler geçirerek bugünkü şekillerine bürünmüşlerdir (Ünlüönen ve Boylu, 2005: 20). Devam eden süreçte 2009 yılına kadar pek çok üniversite ve yüksek okulda çeşitli turizm bölümleri açılmış, hacmi artmış ve turizm endüstrisi daha fazla beslenmiştir. Türkiye'de uygulanan turizm politikalarının geçirdiği değişim ve bu politikaların belirlenen stratejilere yönelik işlerliği hususunda lisans eğitiminin yenilenmesi oldukça önemlidir. Bu önem kapsamında ise 13 Kasım 2009 tarihinde itibariyle Yüksek Öğretim Kurulu önerisi ve Bakanlar Kurulu'nun kararı ile Türkiye'de üç adet Turizm Fakültesi kurulması kararı alınmış, 2010 91
92 senesinde bu fakültelere dört adet daha turizm fakültesi eklenerek yediye ulaşmıştır. Yapılan bu değişikliklerin eğitim yapısı açısından önemi, bu güne kadar İktisadi İdari Bilimler Fakülteleri, İktisat Fakültesi veya Yüksek Okullar bünyesinde ağırlıklı olarak "Turizm İşletmeciliği" adı altında işletme disiplini çerçevesinde verilen eğitim yerini "Turizm" eğitimine bırakmış böylece doğrudan turizm işletme disiplini ile sınırlandırılmaktan kurtulmuş, farklı alanlara yönelimi daha mümkün hale getirilen, daha küresel nitelikli bir formata sokulması hedeflenmiştir (Gülcan, 2011: 8). Turizm ile ilgili bölümler başta turizm fakülteleri olmak üzere pek çok fakülte ve yüksek okula dağılmış durumdadır. 2014-2015 eğitim öğretim yılı itibariyle Türkiye'deki üniversiteler bünyelerinde 26 adet Turizm Fakültesi bulundurmaktadır. Bunların dışında çoğunlukla yüksekokullar bünyesinde olmakla beraber, İktisadi İdari Bilimler Fakültelerinden (İİBF), Güzel Sanatlar Fakültesine kadar pek çok üniversite birimi içerisinde rastlamak mümkündür. Tablo 3'de ülkemizde eğitim ve öğretime devam etmekte olan lisans düzeyinde turizm bölümleri ve bulundukları fakülte veya yüksek okul çeşitleri gösterilmiştir. Bölüm Tablo 3: Turizm Bölümleri ve Bulundukları Yüksek Öğretim Kurum Türü Turizm Fakültesi İİBF İktisat Fakültesi İşletme Fakültesi Yüksek Okul Ticari Bilimler Fakültesi Güzel Sanatlar Fakültesi Turizm X X X X X X İşletmeciliği Turizm ve Otel X X İşletmeciliği Konaklama X X İşletmeciliği Yiyecek İçecek İşletmeciliği X X Gastronomi ve X X X Mutfak Sanatları Seyahat X X İşletmeciliği Seyahat İşletmeciliği ve Turizm Rehberliği X X Turizm Rehberliği X X X Rekreasyon Yönetimi X Kaynak: Fakülte ve Yüksek Okulların internet sitelerinden derlenmiştir.
2.5. Lisansüstü Düzeyinde Turizm Eğitimi Lisansüstü eğitim, lisans eğitimine dayalı olan ve devamı niteliğini taşıyan yüksek lisans ve doktora eğitimi ile sanat dallarında yapılan sanatta yeterlik çalışması ve tıpta uzmanlık ile bunların gerektirdiği eğitim, öğretim, bilimsel araştırma ve uygulama etkinliklerinden oluşan eğitim türüdür. Temelde, araştırma yoluyla bilim ve teknoloji üreten ve ülke kalkınmasına yön verebilecek nitelikte bilim insanı yetiştirmeyi amaçlayan, planlı, programlı bir eğitim sürecidir (Karaman ve Bakırcı, 2010: 96) Lisansüstü düzeyde verilen turizm eğitiminin amacı, modern turizmin sosyal, iktisadi ve teknik özellikteki karmaşık problemlerini çözebilecek, değişik faktörlerin etkinliğini değerlendirerek soyutlama, sentez ve karar verme gücüne sahip yönetici ve araştırmacıları yetiştirmektir (Ünlüönen ve Boylu, 2005: 23). Ülkemizde lisansüstü düzeyde turizm eğitimi ilk olarak 1964 senesinde Ege bölgesinin zengin turistik potansiyeli hususunda araştırma yapmak ve özel teşebbüsler veya devlete bağlı işletmelerle kamu hizmeti veren kurumlarda çalışanların bilgisini yükseltmek amacı ile İzmir İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi'nde kurulan Turizm Enstitüsü ile başlamıştır. İlerleyen dönemde 1969 yılında İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi bünyesinde İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü kurulmuş, bu enstitüde 1972 yılı itibariyle doktora ve lisansüstü düzeyde turizm eğitimi verilmiştir. İlerleyen senelerde turizmle ilgili lisansüstü programlar, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü'ne geçmiş ve halen bu enstitü altında eğitim vermeye devam etmektedir. (Ünlüönen ve Boylu, 2005: 25). Tablo 4: Turizm Alanında Eğitim Verilen Lisansüstü programlar Enstitü Bölüm Yüksel Doktora Lisans Turizm İşletmeciliği X X Turizm İşletmeciliği ve Otelcilik X X Turizm ve Otel İşletmeciliği X Sosyal Bilimler Turizm Yönetimi X Enstitüsü Sürdürülebilir Turizm Yönetimi X Deniz Turizmi X Gastronomi ve Mutfak Sanatları X X Rekreasyon Yönetimi X X 93 Turizm Tasarımı ve Yönetimi Kaynak: Üniversitelerin enstitü sayfalarından derlenmiştir. X
94 3. YAYGIN EĞİTİM KURUMLARINDA TURİZM EĞİTİMİ 3.1. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Bakanlığı, Araştırma ve Eğitim Genel Müğdürlüğü'nce eğitim faaliyetleri yaygın eğitim ve hizmet içi eğitim olarak iki kısma ayrılmış, yaygın eğitimde şekil 2 de görüldüğü gibi üç konu başlığı çerçevesinde ele alınmıştır (8). Şekil 2: Kültür ve Turizm Bakanlığı Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü Eğitim Şeması Kaynak: http://aregem.kulturturizm.gov.tr/ sitesinden yazarlar tarafından derlenmiştir. Bakanlıkça verilmekte olan kültür ve turizm eksenli bu eğitimlerin genel amacı toplumsal olarak turizm bilincinin oluşturulması ve geliştirilmesi olup bu kapsamda mülki idare amirleri, kamu kurum ve kuruluşları çalışanları, üniversiteler, esnaf, sivil toplum örgütleri ve turizm sektörüne yönelik seminer, panel, toplantı, sempozyum, konferans vb. etkinlikler düzenlenmektedir. Yapılan bu etkinlikler illerden gelen tekliflere ve ihtiyaca göre şekillenmekte olup, mülki idare amirlerinden, taksi şoförlerine, polis-jandarmadan esnafa kadar farklı profillerde hedef kitlelere yönelik organize edilebilmektedir (9). Yaygın Mesleki Turizm Eğitimi: Bakanlığın ilgili birimlerince verilen yaygın mesleki turizm eğitimi endüstrinin ihtiyaç duyduğu konaklama ve yeme-içme tesislerinde görev yapan personelin mesleki niteliklerinin geliştirilerek, hizmet kalitesinin arttırılması yanında toplumda turizm bilincinin oluşturulması amacıyla oluşturulan ulusal ve uluslararası düzeyde turizm eğitimleridir. Eğitimler aynı zamanda iş başı eğitim kapsamındada değerlendirilmekte olup bu kapsamda verilen eğitimler şu şekilde sıralanabilmektedir.
Yaygın Kültür ve Turizm Eğitimi: Bakanlık, Türk Süsleme Sanatları ve Geleneksel El Sanatları Kursları Yönetmeliği (teftis.kulturturizm.gov.tr) hükümleri çerçevesinde milli kültürün geliştirme faaliyetleri kapsamında kaybolmaya yüz tutan Türk süsleme sanatlarını ve geleneksel el sanatlarının yaşatılması, tahribinin ve yok olmasının önlenip tanıtımının yapılması ile bu sanat dallarının aslına uygun şekilde öğretip eğitilmiş elemanlar ve ustalar yetiştirerek gelecek nesillere aktarılmasını böyle hem yerel değerlere sahip çıkılması hem de bir istihdam kaynağı yaratılması amaçlanmaktadır. Bu kapsamda Tezhip, Minyatür, Hüsnühat, Ebru ve Kaatı başta olmak üzere illerin ve yörelerin sahip oldukları yerel el sanatları dikkate alınarak farklı sanatları ile ilgili, illerden gelen kurs teklifleri dikkate alınarak eğitimler verilmektedir. Tablo 5: Bakanlıkça verilen Yaygın Mesleki Turizm Eğitim Programları Program Alan İş Başı Eğitim Kursları -Önbüro -Yiyecek-İçecek Servisi -Kat Hizmetleri -Yiyecek Üretimi -Yöneticileri Eğitici Olarak Yetiştirme -Ev Pansiyonculuğu Eğitimi Turizm Bilinci Eğitimleri -Kişisel Gelişim Semineri -Ev Pansiyonculuğu Bilinçlendirme Semineri Kaynak: Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü (9) Ulusal Meslek Standartları: Avrupa Birliğine üye olma sürecinde uyulması gereken kriterlerden biri de Avrupa Birliği ile uyumlu ulusal yeterlilik sisteminin kurulması ve işlerliğinin kazanmasıdır. Bu kapsamda kurulmuş olan Mesleki Yeterlilik Kurumu (MYK) çeşitli kurum ve kuruluşları görevlendirmektedir. Gerekli standarların turizm açısından oluşturulması amacı ile de Kültür ve Turizm Bakanlığı, MYK, Turistik Otelciler Birliği (TUROB) ve Akdeniz Turistik Otelciler ve İşletmeciler Birliği (AKTOB) arasında 2009 senesi itibariyle Mesleki Standartları Hazırlama İş Birliği Protokolü İmzalanmıştır. Hizmet İçi Eğitim Faaliyetleri: Hizmet İçi Eğitim Faaliyetleri kapsamında bakanlık kendi personeline, memurluğa yeni başlayanlardan üst kademe yöneticilere kadar çeşitli alanlarda verdiği eğitimlerden oluşmaktadır. Verilen bu eğitim yasal düzenlemelerden, insan haklarına, yazışma kurallarından, milli güvenlik bilgilerine pek çok farklı alanda gerçekleşmektedir. Bakanlığın eğitim biriminin yürüttüğü bu ortak çalışmalar neticesinde şu bölüm ve pozisyonlarda standartlar geliştirilmiştir: 95
96 Tablo 6 : Turizmde Ulusal Meslek Standartları Belirlenmiş İş Bölüm ve Pozisyonları İş Bölümü Pozisyonu -Genel Alan Sorumlusu Kat Hizmetleri Bölümü -Genel Alan Temizleme ve Düzenleme Sorumlusu -Kat Hizmetleri Sorumlusu -Oda Temizliği ve Düzenleme Sorumlusu Yiyecek İçecek Servisi Bölümü -Bar Görevlisi -Servis Görevlisi -Servis Yöneticisi Ön Büro Bölümü -Bagaj Görevlisi -Kapı Görevlisi -Otel Rezarvasyon Görevlisi -Otel Telefon Operatörü -Önbüro Görevlisi -Önbüro Yöneticisi Yiyecek Üretimi Bölümü -Aşçı -Bulaşıkhane Görevlisi -Mutfak Görevlisi -Mutfak Yöneticisi -Pastacı Kaynak: Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü (10) 3.2. Milli Eğitim Bakanlığı Milli Eğitim Bakanlığı tarafınca verilen yaygın turizm eğitimi bakanlık bünyesinde bulunan Ticaret ve Turizm Eğitim Genel Müdürlüğü ile Çıraklık ve Yaygın Eğitim Genel Müdürlüğü aracılığı ile verilmektedir (Özdoğan ve Çavuş, 2009:233). Ticaret ve Turizm Eğitim Genel Müdürlüğü kapsamında, turizm endüstrisinin ihtiyaç duyduğu nitelikli ara eleman yetiştirilmesi amacı ile 1967 yılında Turizm Eğitim Merkezleri (TUREM) kurulmuş, bu merkezler 2006 tarihinde bakanlığa devredilmiştir. Turem kapsamında verilen kurslar ücretsiz olup, Önbüro, Yiyecek İçecek Servisi, Kat Hizmetleri ve Yiyecek İçecek Üretimi bölümlerinden oluşmaktadır. Verilen eğitimin ilk kısmı 7 aylık teorik ve uygulamalı eğitim şeklinde uygulanıp, devamında 4 aylık staj eğitiminden geçerler (11). Açılan kurslardan başarı belgesi alabilmek için bitirme sınavından 100 üzerinden 50 alması gereken adaylar, başarılı oldukları takdirde TUREM müdürlüğü tarafından turizm işletmelerinde işe yerleştirilmekte ve mezuniyet tarihinden itibaren 1,5 yıl içerisinde eğitim aldıkları süre kadar mecburi hizmette bulunmaları gerekmektedir (Hacıoğlu vd., 2008:73).
MEB, Çıraklık ve Yaygın Eğitim Genel Müdürlüğü eğitimleri ise oluşan ihtiyaca çeşitli kurslar açarak turizm endüstrisine ara iş gücü sağlamaktadır. Belirli zaman aralıkları ile açılan kurslar alan ve bölümleri şu şekildedir (12) Tablo7: Çıraklık ve Yaygın Eğitim Müdürlüğünce Verilen Turizm Kursları Kurs Alanı Konaklama Hizmetleri Yiyecek İçecek Hizmetleri Bölümü -Kat Elemanlığı -Önbüro Elemanlığı -Aşçılık -Barmenlik -Et ve Et Ürünleri İşlemeciliği -Fırıncılık -Pastacılık, Tatlıcılık ve Şekerlemecilik -Servis Elemanlığı -Süt ve Süt Ürünleri İşlemeciliği Kaynak: Hayat Boyu Öğrenme Genel Müdürlüğü(13) 3.3. Açık Öğretim ve Uzakttan Eğitim Sistemi Açık öğretim veya uzaktan eğitim, öğrenen ve öğretinin farklı ortamlarda öğrenme ve öğretme etkinliklerini yaptıkları bir eğitim türüdür. Temelde öğrenen, ders materyalleri ile öğrenimini tek başına gerçekleştirir. Uygulama sebepleri ise temelde, her düzeyde olan eğitim talebinin örgün eğitimce karşılanmayacak kadar yoğun olması yanında, eğitimde yeni teknolojileri kullanmak ve hayat boyu öğrenmeyi sürdürmektir (Minga, 2010: 11-12). Uyguluma bazında bu iki eğitim türünü incelediğimizde Açıköğretim de hazırlanmış materyallerin (ders kitabı, ders videoları) kullanımı esasken, uzaktan eğitim de bilgisayar üzerinde olsa da öğrenenin öğreten ile aynı platformda olması ve daha etkin bir iletişim sağlanabilmesi söz konusudur. Türkiye de açık öğretim şeklinde turizm eğitimi Eskişehir Anadolu Üniversitesinde önlisans ve lisans seviyesinde verilmektedir. Ön lisans eğitimi programlarında Kültürel Miras ve Turizm, Turizm ve Otel İşletmeciliği ve Turizm Seyahat Hizmetleri programlarında eğitim verilirken dört yıllık lisans eğitimi olarak İşletme Fakültesi altında Konaklam İşletmeciliği eğitimi verilmektedir (14). Son yıllarda devlet ve vakıf üniversitelerinin uzaktan eğitim programlarına olan yönelimleri de dikkat çekmektedir. Bu kapsamda turizm bölümlerinede de yer verilmeye başlanmıştır. Örneğin Nevşehir Kapadokya Meslek Yüksek Okulunda 2014-2015 senesinde açılan Turist Rehberleriği (Uzaktan Eğitim) bölümü bu konuya verilecek en güzel örneklerden biridir. Zira uzaktan turizm 97
98 eğitimi sadece otelcilik merkezli ilerlememekte diğer turizm alanları da bu eğitim alanın içerisinde girmeye başlamaktadır. 3.4. Avrupa Birliği Eğitim ve Gençlik Programları Dairesi Başkanlığınca Verilen Eğitimler Avrupa Birliği Eğitim ve Gençlik Programları Dairesi Başkanlığınca verilen eğitimler, Leonardo da Vinci (LdV) programları kapsamında gerçekleştirilmekte olup AB üyesi veya aday ülkelerdeki mesleki eğitim politikalarını desteklemek ve gerçekleştirmek merkezlidir. Program'ın hareketlilik ilkesi dahilinde, öğrenciler farklı ülkelerden alanlarına ilişkin dönemlik eğitimler almaktadır (Hacıoğlu 2008: 84-89). Turizm endüstrisi açısından bu eğitim çeşidi ele alındığında, başta yabancı ülkede çalışma imkanı çerçevesinde yabancı dilin gelişimine katkısı oldukça önemli olmakla beraber, yabancı turistlere hizmet etme kapsamında bireylerin turistlerin geldiği ya da gelmesi muhtemel coğrafyalarda hayatlarının bir kısmını geçirmiş olmaları bu turistlere verilecek olan hizmet kalitesini de arttırmaya yönelik bir etki sunacaktır. 3.5. Özel Kuruluşlar Tarafından Verilen Kurslar Devlet organlarının sağlamış olduğu kurslar dışında özel kurumların yaygın eğitim kapsamında yürüttükleri kurslarda mevcuttur. Küresel düzeyde turizm hareketlerinin giderek artarak talebin farklı gelir grupları üzerinde çeşitlilik göstermesi, doğan talebi karşılayacak arz boyutunda da ele alınmasına sebep olmaktadır. Bu da yeni bir iş, istihdam sahası sağlamaktadır. Bu fırsattan yararlanmak isteyen bireyler örgün eğitimleri dışında aldıkları, özel kuruluşlar tarafından verilen kurslar aracılığı ile turizm endüstrisinde çalışacak kalifiye bir personel olma yolunda ilerleyebilmektedirler. Genel olarak bu kursları incelediğimizde, teoriden ziyade pratiğe dayalı, doğrudan endüstrinin ihtiyacını karşılamaya yönelik, amaca göre kısa orta veya uzun vadeli eğitimler olduğu gözlenmektedir. Dolaylı olarak dil kurslarının turizm endüstrisine hizmet etmesi dışında, seyahat acentacılığı veya otellere yönelik otomasyon programlarının tasarımcı firmalarının verdikleri kurslar veya özellikle son zamanlarda "Mutfak Sanatları Akademisi" gibi yiyecek içecek sektörüne yönelik aşçılık, pasta ve ekmekçilik, bar hizmetleri, şarap tadımı eğitimleri veren kuruluşlar da bulunmaktadır. 3.6. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca Verilen Kurslar Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından verilen eğitimler İŞKUR, İşgücü Uyum Dairesi Başkanlığı tarafından Aktif İş Gücü Programları çerçevesinde gerçekleşmektedir. Bu eğitimlerde ilgili kurum ve kuruluşlar ile iş birliğine gidilmekte ve böylece yaşam boyu eğitim anlayışı ile meslek
edindirme, meslek geliştirme ve meslek değiştirme kursları verilmektedir. Turizm eğitimini de kapsayan bu kurslarda aşçılık, garsonluk, kat hizmetleri ve otel hizmetleri alanlarında kurslar verilmektedir (Hacıoğlu vd. 2008: 94-95). 4. 2023 TURİZM STRATEJİSİ VE TURİZM EĞİTİMİ Türkiye turizm politikalarının yönelimi, bakanlığın gelecek dönemdeki plan ve programları, turizm eğitimi açısından oldukça önemlidir. Çünkü endüstriye donanımlı eleman yetiştirmeye çalışan yaygın ve örgün eğitim kurumları, endüstri konjoktürüne hakim olmalı, gelecek döneme ilişkin yapılan plan ve programlar doğrultusunda gerekli turizm bölümlerini doğacak ihtiyaca yönelik müfredatlar ile besleyebilmelidir. Bu bağlamda Kültür ve Turizm Bakanlığı'nın 2023 Turizm Stratejileri dikkate alınmalıdır. Türkiye Turizm Stratejileri 2023 kapsamında eğitim, meslek odaklı ve ölçülebilir sonuçlar çerçevesinde değerlendirilmesi planlanırken, hedefler ve kimi eğitim alanlarına ilişkin planlamalar maddeler halinde şu şekilde özetlenebilir (15): Turizm eğitimi başta turizm değerlerinin farkına varılması, korunması ve ülke ekonomisine olan katkısını en üst seviyeye çıkartılması amaçlanacaktır. Mesleki Turizm eğitimi niteliğinin ve eğitim veren kurumların kapasitesinin geliştirilmesi sağlanacaktır. Yine bu kapsamda turizm endüstrisinin bu günkü ve gelecekteki olası değişimler iyi analiz edilerek eğitim programlarının bu bulgular doğrultusunda hazırlanması sağlanacaktır. Turizm eğitiminin meslek odaklı olması ve ölçülebilir olması sağlanacak, eğitim verilen kurumlarda ve toplumda eğitimde kalite bilinci oluşturulması gerektiği ön plana çıkarılacaktır. Turizm endüstrisi için arzu edilen nitelikli işgücünün yetiştirilmesinde özel sektörün katılımı ve desteği sağlanacaktır. Turizm eğitim ve öğretiminde yatçılık, mağaracılık, rafting vb. yeni turizm çeşitleri ile ilgili dersler eklenerek turizm endüstrisinin değişen talep yapısını ve gereksinimlerini karşılayacak donanımda öğrenciler yetiştirilecektir. Turizmde toplum bilincinin oluşabilmesi için yaygın eğitim programları düzenlenerek özellikle medyanın konuya olan ilgisini 99
100 arttıracak tedbirler alınacak, bu kapsamda işitsel ve görsel imkanlarda kullanılacaktır. Turizm işletmeciliği eğitimi veren üniversitelerin turist rehberliği alanında tezli/tezsiz yüksek lisans programı açmaları ve açılacak programa yabancı dil bilen lisans mezunlarını kabul ederek rehberlik alanından branşlaşmayı gerçekleştirmeleri sağlanacaktır. Turizm rehberliği eğitimi lisans seviyesinde verilmesi sağlanarak, önlisans düzeyinde turist rehberliği eğitimi veren bölümler kapatılacaktır. Aynı lisans bölümleri yine rehberlik alanından yüksek lisans eğitimi vermeye başlayarak amaçlanan branşlaşma sistemine destek vereceklerdir. Turizm endüstrisinde eğitilmiş eleman oranını ve hizmet kalitesini yükseltmek için belgeli ve en az üç yıldızlı otel işletmelerinde turizm eğitimi alan öğrencilere uygulama imkanları sağlanması koşulu getirilecektir. Turizm eğitiminin planlanmasında örgün ve yaygın turizme yönelik politikalar ve stratejilerin belirlenmesinde Kültür ve Turizm Bakanlığı'nın daha aktif bir rol üstlenmesi sağlanacaktır. 5. TURİZM EĞİTİMİ SORUNLARI 5.1. Yabancı Dil Eğitim Sorunu Turizm endüstrisi içerisinde hizmet veren işletmelerin müşteri portföyü gün geçtikçe artarken bu sayı hizmet verilen ülke yönünden de yükseliştedir. Kültür ve Turizm Bakanlığı verilerine göre 2002 yılında Türkiye'ye gelen yabancı ziyaretçi sayısı 13 milyon civarındayken 2013 senesine gelindiğinde 34 milyonu aşmıştır (16). Bu durumda yabancı ziyaretçiye kendi dilinde hizmet vermenin önemini ortaya koymaktadır. Ülkemizde turizm eğitimi amacı ile yaygın ve örgün eğitimde de yabancı dil kursları ve eğitimleri verilmekte olsa da genel kanının endüstride çalışan personelin yeterli dil bilgisinin olmadığı yönündedir. Bu duruma verilecek en iyi örnek özellikle Antalya ve civarında, deniz-kum-güneş turizminin yapıldığı destinasyonlarda bulunan otellerde yabancı uyruklu personelin çalıştırılmasının oldukça yoğun olmasıdır. Bir diğer önemli sorunsa turist rehberliği bölümlerinde gözlenmektedir. 2013 yılında yayınlanan Turist Rehberliği Meslek Yönetmeliği (17) gereğince mesleğe kabul için gereken puan (C) seviyesinden (B) seviyesine çıkartılarak, bu
101 seviyeye karşılık gelen 80 puanın mesleğe girmek isteyen mezunlarca alınması şart koşulmuştur. Fakat 2013 yılı ÖSYM dil puan aralıklarını Avrupa Ortak Dil Çerçevesi Seviyeleri ile eş değer hale getirerek eski sistemi geçersiz kılmıştır (18). Bu durum hem rehberlik bölümü öğrencilerine bölüme başlarken almaları gereken puanın yükseltilmesi şeklinde yansıyarak bir hak kaybı meydana getirirken diğer yandan TUREB ve ÖSYM puan değerleri arasında bir koordinasyonsuzluk yaratmaktadır. Öte yandan dil eğitimi hususunda üniversiteler bazında rehberlik bölümlerinde herhangi bir ders saati/kredisi arttırımı yapılmadan, akademik görüş alınmadan sadece mesleğe giriş barajını üst sınırlara çekmek, yeni turist rehberlerinin yetişmesini oldukça zorlaştırmıştır (19) 5.2. İşbaşı Eğitimi ve Uygulama Sorunu İşbaşı eğitim tekniği Amerika ve Avrupa ülkelerinde özellikle hizmet sektöründe sıkça uygulanan yöntemlerden birisidir. Temel düşüncesi personelin görevlerini yerine getirirken yetiştirilmesi hedeflenen iş başında öğrenmesine dayanmakta olup personelin işini bırakmaksızın çalışması ve bu esnada öğrenmesi esastır (Arıcı 2011:36). Bir hizmet sektörü olan ve aynı zamanda insan faktörünün oldukça önemli olduğu turizm endüstrisinde okulda ya da kurslarda öğrenilen teorik bilgiler yer yer sektörel yaşam ile doğrudan uyuşmayabilmekte, örgütsel kültüre alışmak veya personelden beklenenler ancak iş başı eğitimler ile kanıksanabilmekte, personel tarafından içselleştirilebilmektedir. Bu bağlamda iş başı eğitimin turizm endüstirisinde konaklamadan, seyahete ve rehberlik alanlarına her alt sektör birimi için oldukça önemlidir. Ülkemizde işbaşı eğitimi ağırlıklı olarak daha önceki başlıklarda incelenmiş olan Kültür ve Turizm Bakanlığının yaygın eğitim kapsamında verdiği eğitimler çerçevesinde gerçekleşmektedir. Doğrudan yerel halka yönelik olan bu eğitimler iş başı eğitim görevini görmektedir. Bunun dışında turizm işletmelerinin iş başı eğitimine yeterli önemi vermediği gözlenmektedir (Ural vd. 2012:404). Yalçın ve İri (2003) yapmış oldukları çalışmada özellikle konaklama sektöründe hizmet içi eğitime işverenin önem vermediğini söylerken bu ilgisizliği konaklama işletmlerinde yapılan işlerin yerine getirilmesi için genel mesleki eğitim alınmasının yöneticilerce yeterli olduğuna inanmasına bağlamaktadır. 5.3. Staj Sorunu YÖK'ün meslek yüksek okullarına ilişkin staj yönetmeliği gereği staj, programın niteliğine göre 30 iş gününden (240 saat) az, 60 iş gününden (480
102 saat) fazla olamaz. Öğrenimleri devam eden öğrencilerin stajlarını yarıyıl ve yaz tatiline rastlayan aylarda yapması esastır. Ancak işyeri koşullarının uygun olmaması durumunda bu süreler dışında öğretimi aksatmamak koşuluyla staj yapılabilir.ayrıca ders yükümlülüğü olmayan öğrenciler için staj istenilen ayda yapılabilinmektedir (20). Turizm gibi doğrudan emekle ilişkili bir endüstride okulda öğrenilen teorik bilgilerin pratiğe dökülmesi açısından stajların önemi büyüktür. Nitekim yapılan araştırmalarda bunu göstmektedir. Öyleki öğrencilerin staj döneminde çaışmak amacıyla gittikleri turistik işletmeler mesleğe olan bakış açısının oluşmasında etjkin rol oynarken, staj yapmadan mezun olan öğrencilerin sektöre adapte olma açısından zorlandıkları gözlenmiştir (Davras ve Davras 2012: 281). Konu ile ilgili literatürde öğrenciler üzerinde yapılmış pek çok araştırma mevcuttur. Kozak (1999) yapmış olduğu araştırmada staj sonucunda öğrencilerin genel algısının stajın yararlı bulunduğuna yönelikken, ücret ve staj süresi hususunda olumsuz, çalışma düzeni, uygulama yapabilme ve mesleği sevme adına tecrübe sahibi olma konusunda olumlu sonuçlar almıştır. Avcı'nın (2011) yapmış olduğu çalışmaya katılan öğrencilerin %77,9'unun mezun olduktan sonra turizm endüstrisinde çalışmak istediklerini belirtirken, Kuşluvan ve Kuşluvan ın (2000) yapmış olduğu çalışma soncunda turizm eğitimi almakta olan öğrencilerin %50 sinin geleceğini turizm endüstrisinde görmediği izlenmiş, öğrencilerin kendilerini ucuz iş gücü olarak gördükleri, okuldaki eğitimin staj süresinde işlerine yaramadığı ve staj uygulamasından memnun kalmadıkları belirtilmiştir. Genel olarak yapılan çalışmaları incelediğimizde staj yapılan işletmeye ve okulda verilen bilgi ile stajda gerekli olan bilginin tutarlılığına göre değişik algıların oluştuğu, çalışılan işletmelerin kurumsallığının ve stajerden beklentilerinin stajerlerin çalışma performansına ve buradan hareketle turizm endüstrisine bakış açısı üzerinde etkin rol oynadığı gözlenmektedir. 5.4. İstihdam ve Kariyer Sorunu Turizm endüstrisine genel özellikleri itibariyle baktığımızda, emek yoğun yapısı, ürün olarak hizmet satışı ve sınırlı otomasyon özelliği insan faktörünü oldukça önemli bir konuma taşımaktadır. Bu açıdan konuyu ele aldığımızda turizm endüstrisinde çalışacak kalifiye elemanların geniş bir istihdam alanı olduğu söylenebilir. Buna ek olarak turistik tüketim harcamaları turizm endüstrisine girdi sağlayan yan sektörlere de dolaylı olarak istihdam olanağı sağlarken ayrıca bu
103 işletmelerin ettikleri karlar sonucu piyasa üzerinde yaptıkları harcamalarda uyarılmış bir istihdm etkisi oluşturmakta ve buradan hareketle turizm nedüstrisi aracılığı ile zincirleme bir istihdam etkisi izlenebilmektedir (Ünlüönen vd 2009: 166). Fakat yapılan pek çok araştırmada turizm eğitimi almış bireylerin endüstri içerisinde çalışma hususunda sıkıntılar yaşadıkları, eğitim süresince yaptıkları stajlardan sonra farklı kariyerlere yöneldikleri, turizm endüstrisinden uzaklaştıkları veya olumsuz fikirlere sahip oldukları gözlenmiştir. Bununla beraber kariyer yönelimlerinin zaman içerisinde yıpratıcı etkisinden dolayı turizm dışındaki farklı alanlara kaydığı gözlenmiştir Konu ile ilgili yapılan çeşitli çalışmalarda, iş görenlerin turizm endüstrisinden ayrılma sebepleri incelendiğinde genel olarak şu temel sorunlara rastlanmıştır (Avcıkurt vd. 2012, Çapar 2002, Çakır 1998, Korkmaz vd. 2012 ) : Çalışma şartlarının düzenli bir aile hayatı kurulmasına olanak sağlamaması, Turizmin sezonluk özelliğe sahip olması, Düzensiz ve fazla çalışma saatlerine karşılık düşük ücret ödenmesi, Maaş sisteminin adil olmaması ve maaşların zamanında ödenmemesi, Sezonluk yapının sigortasız işgören çalıştırma olarak yansıması, Barınma koşullarının elverişsizliği, İleriki yaşlara uygun bir kariyer sunmaması ve o yaşlara uygun olmaması. KAYNAKÇA Arıcı, H., E., (2011), Turizm ve Otelcilik Meslek Dersleri Öğretmenlerinin Sektörde İşbaşı Eğitiminde Beklentilerinin Karşılanması Üzerine Bir Araştırma, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Gazi Üniverstiesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Avcı, N., (2011) Turizm Eğitimi Alan Lisans Öğrencilerinin İş Değerleri: Çeşme Turizm ve Otelcilik Yüksek Okulu Örneği" Anatolia Turizm Araştırmaları Dergisi, C: 22, ss: 7-18 Avcıkurt, C., Deveci, B., Türkmen, S., (2012) Balıkesir Üniversites Turizm İşletmeciliği ve Otelcilik Yüksekokulu MEzunlarının Turizm Sektöründeki İstihdam Profili, Turizm Eğitimi Konferansı- Tebliğler, 17-19 Ekimi Ankara, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü, (ss: 109-119)