PCBlerin Yönetimi ve Mevzuat Eğitimi Prof.Dr. İpek İmamoğlu Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi
EĞİTİMİN İÇERİĞİ Poliklorlu bifeniller (PCBler) hakkında genel bilgiler Kimlik bilgileri Kullanım alanları, Tehlikelilik özellikleri, sağlık etkileri Kalıcı Organik Kirleticiler hakkında özet bilgiler Kimlik bilgileri Stockholm Sözleşmesi Ek A, B ve C listeleri Yükümlülükler
EĞİTİMİN İÇERİĞİ - 2 PCBlerin yönetimin ana bileşenleri etrafında ulusal ve uluslararası mevzuatın incelenmesi Uluslararası Mevzuat Ulusal Mevzuat Çevre Kanunu Stockholm Sözleşmesi Uluslararası Sözleşmeler Basel Sözleşmesi Yönetmelikler AB Mevzuatı Tebliğler Diğer Sorumluluklar
EĞİTİMİN İÇERİĞİ - 3 Türkiye de katedilen yol, Örnek Uygulamalar ve Modeller Mevzuat ve uygulama farklılıkları PCBlerin yönetiminde farklı modellere örnekler Geleceğe yönelik bakış Cinsiyet Eşitliği Grupların çalışması ve sunumları
Eğitmen Hakkında Eğitim Akademik Görevler 2001, Doktora, University of WisconsinMilwaukee, Milwaukee, Wisconsin, ABD, Department of Civil Engineering and Mechanics 2014- Profesör, ODTÜ 2009-2014 Doçent, 2003-2009 Y.Doç.Dr., ODTÜ 2002-2003 Öğr. Gör. Dr., ODTÜ 1998-2001 Araş. Gör., UWM, ABD 1997-1998 Araş. Gör.,ODTÜ 1996, Y.Lisans, University of Newcastle upon Tyne, İngiltere, Department of Civil Engineering 1995, Lisans, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Çevre Mühendisliği Bölümü ODTÜ
Eğitmen Hakkında Doktora 1998-2001 TÜBİTAK ve ODTÜ-Bilimsel Araştırma Projeleri PCBlerle kirlenmiş nehir sedimanlarında kaynak belirleme ve akıbetin modellenmesi Yürütücü, Bromlu Alev Geciktiricilerin Sucul Sedimanlardaki Akıbetinin İncelenmesi, TÜBİTAK-1001 Proje No: 115Y122, 2015 devam etmekte. Yürütücü, Eymir Gölü Arazisinde Trafo Yağı Kaynaklı PCB Kirliliğinin Belirlenmesi, Modellenmesi ve PCBli Trafo Yağlarının Bertarafının İncelenmesi, ODTÜ-Bilimsel Araştırma Fonu, Proje No: BAP -03-11-2009-01, 2009-2011. Yürütücü, "Türkiye nin Poliklorlu Bifeniller Kaynaklı Kirlilik Durumunun Belirlenmesi ve bu Kirleticilerin Akıbetinin İncelenmesi, TÜBİTAK-KARİYER Proje No: 104I126, 2005 2010. Doktora ve Yüksek Lisans Tezleri Makaleler Danışmanlıklar Eğitimler
EĞİTİMİN HEDEFLERİ Poliklorlu bifeniller hakkında temel bilinmesi gerekenler nelerdir? PCBler ve KOKların yönetiminde Stockholm Sözleşmesi nedir?üye ülkelerin sorumlulukları nelerdir? PCBlerin yönetiminin ana bileşenleri nelerdir? Ulusal mevzuatta PCBlerle ilgili önde gelen maddeler nelerdir? Sorumluluklar nelerdir? PCBlerle ilgili uluslararası mevzuat hakkında genel bilgiler nelerdir? Ulusal ve uluslararası mevzuat arasında benzeşen ve ayrılan yönler nelerdir? Gelecekte PCBlerin etkin yönetimi için önemli konular nelerdir?
Poliklorlu Bifeniller
Temel PCB bifenil yapısı: Poliklorlu Bifeniller Tanım 3 4 2 2 3 4 Cl atomları 5 6 5 6 Yapıya klor (Cl) eklenmesiyle teorik olarak 209 bileşik oluşması mümkündür. Bunlara PCB bileşiği (congener) denir. : Bifenil yapısına 1 ila 10 klor atomu tutunabilir Aynı klor sayısındaki PCB bileşiklerine izomerler denir Ticari içerir. PCB karışımları tipik olarak 80 ila 110 PCB bileşiği
PCB Bileşiklerinin GC-ECD ile Ölçümü Aroclor 1016 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Mono- Di- Tri- Tetra- Penta- Hexa- Hepta- Octa- Nona-
PCB Bileşiklerinin GC-ECD ile Ölçümü Aroclor 1242 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Mono- Di- Tri- Tetra- Penta- Hexa- Hepta- Octa- Nona-
PCB Bileşiklerinin GC-ECD ile Ölçümü Aroclor 1254 12 10 8 6 4 2 0 Mono- Di- Tri- Tetra- Penta- Hexa- Hepta- Octa- Nona-
Mono- Di- #1 #2 #3 #4 #005/008 #006 #007 #9 #10 #12 #13 #15 #016/032 #017 #018 #019 #20 #022 #23 #024/027 #25 #026 #028/031 #29 #033 #34 #35 #037/042 #040 #041/064/071 #43 #044 #045 #046 #047/048 #049 #50 #51 #052 #53 #54 #55 #056/060 #57 #59 #63 #066/095 #67 #070/076 #72 #074 #75 #077/110 #082 #83 #084/092 #085 #86 #087 #89 #091 #96 #097 #099 #101 #102 #105 #107 #114 #115 #117 #118 #122 #123 #124 #125 #128 #129 #130 #131 #132/153 #133 #134 #135/144 #136 #137/176 #138/163 #141 #146 #149 #151 #156 #157 #158 #164 #167 #170/190 #171/202 #172/197 #173 #174 #175 #177 #178 #179 #180 #182/187 #183 #185 #189 #191 #193 #194 #195/208 #196/203 #198 #199 #200 #201 #205 #206 #207 PCB Bileşiklerinin GC-ECD ile Ölçümü Aroclor 1260 14 12 10 8 6 4 2 0 Tri- Tetra- Penta- HexaHepta- Octa- Nona-
İndikatör PCB Bileşikleri Yedi adet indikatör PCB bileşiği #28 #52 #101 #118 #138 #153 #180
Poliklorlu Bifeniller Koplanar veya Dioksin Benzeri PCBler Bifenil yapısındaki klorların nerede olduklarına göre toksisite artar Toksik PCBlere Dioksin benzeri PCBler de denir En toksik PCBler PCB 169 ve 126 dır
Dioksinler ve PCBler Klor ve hidrokarbonların uygunsuz koşullarda yakılması veya kontrolsüz koşullarda ısıya maruz kalmaları sonucu istemsiz ortaya çıkmakta Atık yakma Kağıt endüstrisi Pestisit üretimi, v.d. En toksik/kanserojen olanı: Dibenzo-p-dioxin (75 possible 75 farklı congeners) bileşik 2,3,7,8 tetrachlorodibenzo p- dioksin Bilinen kanserojen (WHO, 1997) Herhangi bir düşük güvenli doz yok Dibenzofuran (135135 possible farklı congeners) bileşik
Dioksinler ve PCBler Dioksin benzeri PCBler en toksik dioksin kadar toksik değil, TEF değerlerine göre toksisite belirlenmekte En toksik dioksin bileşiği TEF=1.0 Toksik PCBler TEF değerleri kaynak: WHO, 2005 TEF=0,1 PCB 126 TEF=0,3 PCB 169
Poliklorlu Bifeniller Bifenil yapısı üzerinde artan klor miktarı ile Suda çözünürlük azalır Buhar basıncı düşer (uçuculuk azalır) Toprak ve/veya sedimanda birikme eğilimi artar Fiziko-kimyasal özellikleri Termal kararlılık Kimyasal kararlılık Düşük yanabilirlik Düşük elektrik iletkenliği Kalıcı
PCBlerin doğadaki akıbeti Fiziko-kimyasal bozunma Biyolojik parçalanma Atmosferde parçalanma süreçleri önemlidir ancak uçuculuk azaldıkça katı fazdaki (toprak, sediman, canlı dokusu) tepkimeler önem kazanır. HAVA SU TOPRAK SUCUL FAUNA SEDİMAN
PCBlerin doğaya salınımı Fiziksel ve kimyasal özellikleri nedeniyle hava, su ve toprakta farklı derecede birikirler. Kirlenmiş bölgelerde, PCBlerin su yerine toprak veya havayı tercih etmesinden dolayı etkileşim devam etmekte ve PCBler doğada taşınarak tehlike oluşturmaya devam etmektedirler. Hava yoluyla uzun mesafelere taşınabilirler.
PCBlerin doğaya salınımı Doğada, en çok biriktiği toprak ve sedimanda yarılanma süreleri ortalama 57 yıldır (500000 saat). Atmosferdeki bozunma önemlidir, ancak uçuculuk azaldıkça, toprak/sedimandaki bozunma ön plana çıkar PCBlerin doğadaki bozu ası (yarıla a süresi, saat) 5500 55000 500000 500000 Hava Su Toprak Sediman
PCBlerin doğaya salınımı Yağ dokusunu tercih etmelerinden dolayı giderek daha yüksek derişimlerde canlılarda birikirler. Fitoplankton 0.025 ppm Zooplankton 0.123 ppm Küçük balık 1.04 ppm Martı yumurtası 124 ppm Büyük balık 4.83 ppm
Poliklorlu Bifeniller PCBlerin vardır: çeşitli ticari isimleri Aroclor ABD Askarel Clophen Batı Almanya Fenchlor İtalya Kaneclor Japonya
Dünyada PCB üretimi 1930-1993 yılları arasında toplam 1.3 milyon ton üretildikleri ve bu miktarın büyük bir kısmının da doğada, özellikle de toprak ve sedimanda (dip çamurlarında) biriktiği bilinmektedir. PCBlerin
Dünyada PCB üretimi Kaynak: Brievik et al., 2007, The Science of the Total Environment, 377, 296-307
Tahmini global PCB kullanımı 1o-1o enlem-boylam çözünürlüğünde (legend in tons) Kaynak: Brievik et al., 2002, The Science of the Total Environment, 290, 181-198
Dünyada üretim: 1929-1993 Toplam ~1.3 milyon ton üretim PCB ler Türkiye de üretilmemiştir. Ancak pekçok sanayi uygulamalarında (elektrik üretim/iletimi de dahil) gerek yağ, gerekse de transformatör gibi ekipmanlar içerisinde ithal edildiği bilinmektedir.
PCB kaynakları PCBlerin doğaya salınmasına sebep olan aktivitelere örnekler: PCB içeren ekipmanların bakım amacıyla açılması, sızdırması veya devreden alınıp uygun olmayan koşullarda depolanması PCBler ile kirlenmiş sedimanlar (suya geçerek suda yaşayan canlılarda birikme, sedimanda birikenlerin havaya karışabilmesi) Hurda stoklarından sızıntılar ve buharlaşmalar Bina yıkımları Geri dönüşüm operasyonları (ör. karbonsuz kopya kağıdı) Yakma fırınları (uygun koşullar sağlanmadığı takdirde) Kimyasal madde üretimi sırasında oluşum (ör. pestisit formulasyonlarında safsızlık olarak)
PCBlerin kaynakları Kullanım alanları ve uygulamaları daha önce detaylandırılan kimyasal özelliklerini güçlü biçimde yansıtmaktadır. PCB uygulamaları, kapalı, yarı kapalı ve açık olarak sınıflandırılabilir.
PCBlerin kaynakları KAPALI PCBlerin kapalı ekipmanlarda olduğu sistemlerdir. YARI KAPALI PCBlerin çevreyle doğrudan etkileşimde olmadığı, ancak kullanım sırasında çevreyi etkileme olasılığı bulunan sistemlerdir. AÇIK PCBlerin çevre ile doğrudan etkileşimde olduğu sistemlerdir.
PCBlerin kaynakları Kapalı uygulamalar: Elektrik transformatörleri Elektrik kapasitörleri: Elektrik dağıtım sistemlerinde güç faktörlü kapasitörler Işık balastları Buzdolaplarında motor başlangıç vs. Televizyon dahil elektirik ekipman kapasitörleri Elektrik motorları (küçük çapta) Elektrik mıknatısları (küçük çapta)
PCB kaynakları Birleşmiş Milletler Çevre Ajansı tarafından gelişmekte olan ülkelerde halen kullanılan PCBli transformatörlerin %60 ının kamuya ait elektrik ağlarında bulunduğu tahmin edilmektedir. Ana kaynaklar transformatör ve kapasitör birimleridir.
PCBlerin kaynakları Yarı kapalı uygulamalar: Açık uygulamalar: Isı transfer sıvıları Yağlar (lubrikantlar) Hidrolik sıvıları Kalıp mumlar Vakum pompa yağları Yüzey kaplamaları Anahtarlar, voltaj düzenleyiciler, Yapıştırıcılar Plastikleştiriciler Boya ve mürekkepler Hurda metal işleme...diğer elektrik kablolarında yalıtım ve devre bozucular (hepsi kontamine yağ içermekte olabilir)
PCB kullanımının dağılımı Açık yarı kapalı Uygulamalar ~ %23 Kapalı Uygulamalar ~ %77 Diğer %4 Karbonsuz kopya kağıdı %4 Hidrolik ve lubrikantlar %6 Plastikleştiriciler %9 Transformatörler % 27 Kapasitörler % 50 Değerler 1929-1975 arasında A.B.D. de PCB kullanımının dağılımını göstermektedir.
TRANSFORMATÖR İÇERİĞİ Ağırlık Olarak
Ekipmanlar (transformatörler - kg dan PCBli Atık Türleri Kapasitörler tona kadar boyutları değişmekte) (boyutlar değişiklik göstermekte) Yağlar (varil veya transformatörlerin içinde) Her tür kirlenmiş toprak, inşaat artığı, v.d. Kağıt, bez, kumaş, vs. Su, çözücü, v.d. sıvılar
Üretilmiş olan PCBlerin Akıbeti Bertaraf; 52000 Doğa; 400000 Kullanılan/s tok; 800000 Toplam 1.300.000 ton PCB üretimi gözönüne alınarak 1988 yılı tahminlerine göre verilmiştir.
PCBlerin İnsan Sağlığına Etkileri PCBlerin PCBler ciddi toksik etkileri vardır. muhtemel kanserojen olarak kabul edilmektedir. PCBlerin üreme sistemlerine, sinir sistemine ve endokrin sistemine olumsuz etkileri vardır.
PCBlerin İnsan Sağlığına Etkileri İşyerinde yüksek derişimde PCBlere maruz kalan kişilerde: ciddi cilt problemleri (ör. Klorakne), Gözlerde yanma ve iritasyon olduğu gözlemlenmiştir Kişilerin idrar ve kan numunelerine bakıldığında karaciğerin etkilendiği tespit edilmiştir PCBlere maruziyette oluşabilecek diğer semptomlar: Mide bulantısı, ciltte ve tırnaklarda lekelenmeler, görsel bozukluklar, gastointestinal bozukluklar, sarılık ve karaciğer fonksiyonlarında olumsuzluklar Genel nüfus için uzun süreli yüksek maruziyet beklenmez.
PCBlerin İnsan Sağlığına Etkileri Yüksek dozda PCBlere maruz kalmış kadınlarda (işyerinde maruziyet veya yüksek derişimde PCBleri içeren balık v.d. gıda maddeleri tüketenlerde): doğan bebeklerin doğum ağırlığının ortalamanın altında olduğu, kafa yarıçapının daha düşük olduğu, emzirme döneminde de bazı etkiler olabileceği. Bebeklerin motor kabiliyetleri ve kısa dönem hafızalarının diğer bebeklere oranla daha geri olabildiği, bağışıklık sistemlerinin olumsuz etkilenmiş olduğu belirtilmektedir. PCBlerin anne sütüne geçtiği bilinmektedir. Yüksek dozda PCBlere maruz kalmış kadınların anne sütünde diğerlerine oranla çok daha fazla (on kat hatta yüz kat) PCB gözlemlenmiştir.
PCBlerin Sağlık Etkileri Hayvan çalışmalarında, yüksek dozda PCBleri içeren gıda maddelerine kısa süre maruz kalmış hayvanların düşük düzeyde karaciğer fonksiyon bozukluğu gösterdikleri, Uzun süre, daha düşük dozda PCB içeren gıdaları tüketen hayvanlarda ise çeşitli sağlık etkileri görülmüştür: kansızlık, akne gibi cilt problemleri, karaciğer, mide ve tiroid bezi zedelenmeleri, bağışıklık sistemi bozuklukları, davranışsal bozukluklar ve üreme bozuklukları not edilmiştir.
PCBler kaynaklı toprak kirliliği PCBlerin yüksek klor içeren karışımlarının özellikle ağır yağlar olmalarından dolayı sızma veya suya karışma sonrasında toprak veya sedimana yapışmaktadırlar. PCB içeren ekipmanların bulunduğu ortamlarda, özellikle eskimiş veya sızdırmakta olan ekipmanlar varsa, toprak kirliliği olması ihtimali çok yüksektir.
PCBler kaynaklı hava kirliliği PCB bileşiklerinden özellikle düşük klorlu olanlar (1-4 klorlu bibefiniller) yarı uçucu organikler sınıfına girmektedir. Kirlenmiş sahalardan, bertarafı uygun yöntemlerle yapılmamış atıklardan, uygun koşullarda saklanmamış stoklardan ve diğer kaynaklardan PCBler önemli miktarlarda havaya karışabilir. Çeşitli klorlu organiklerin uygun olmayan koşullarda yakılması sonucu istemsiz olarak da üretilebilirler.
Türkiye de PCB Kaynakları Bazı Çalışmalar Kanechlor 600 Aroclor 1254 ve 1260 Kaynak: Odabaşı v.d. 2015 Kaynak: Gedik ve İmamoğlu, 2011
PCBlerin Bertarafı Önemli kriterler: % 100 e çok yakın parçalanma sağlanmalıdır Her tür yan ürünün ve/veya oluşacak atığın kontrolsüz çıkışı engellenmelidir Gelişmiş ülkelerde kullanılmayan teknolojiler kullanılmamalıdır Dünya çapında en yaygın kullanılan bertaraf teknolojisi olan yakma yukarıdaki kriterleri tam olarak sağlamamaktadır.
PCBlerin Bertarafı Orijinal veya yeniden yağ dolumu yapılmış ekipmanlar Ekipman Atık yağ Uygunsuz yakma dioksin ve furan oluşumuna sebep olabilir Kirlenmiş saha PCBlerin tamamen bertarafı
Kalıcı Organik Kirleticiler
1 Doğada uzun süre bozunmadan kalma 2 Uzun mesafe taşınıma uğrayarak kaynaklarından çok uzak bölgelerde birikebilme 3 Canlı organizmalarda, yağ dokusunda birikebilme Kanser, doğum sekelleri gibi sağlık problemlerine yol açma 4 Kalıcı olma (stabil yapılarından ötürü fotolitik, kimyasal ve biyolojik tepkimelere karşı direnç gösterme) Ekosistem ve biyoçeşitlilik üzerinde olumsuz etkiler
KOKlar nedir? oldukları özellikler sonucu, sadece üretildikleri yerde değil, hiç üretilmeyen ve hatta kullanılmayan yerlerde dahi izine rastlanan bu kimyasallar dünya genelinde sadece ulusal değil küresel anlamda tehlike arz eden maddeler olarak bilinmektedir. Sahip
Taşınım yolları Kirleticilerin kalıcı özelliği arttıkça kontrolleri için taşınım mekanizmalarını anlamak da önem kazanır Farklı taşınım yolları çok çeşitli ortamlara kirleticileri taşıyabilir Atmosferik taşınım (gaz fazı, parçacık, bulut nemi) Göç hayvanları ile taşınım nehirlerle taşınım (çözünmüş faz veya parçaçacık) Insan kaynaklı taşınım (ürünler, atıklar) Okyanusta taşınım (çözünmüş faz veya parçacık)
Yakma kaynakları Endüstriyel kaynaklar Yayılı kirletici kaynakları (mobil kaynaklar, tarımsal faaliyetler, v.d.) İkincil kaynaklar (vahşi/düzenli depolama sahaları, v.d.) Kazalar (endüstriyel veya taşıma kazaları, v.d.)
KOKlar nelerdir? 12 adet mevcut ve 14 adet yeni olan 26 adet Kalıcı Organik Kirletici özellikleri ve kullanım yerleri dikkate alınarak 3 ayrı grup altında toplanabilir. Bunlar; bitki koruma ürünleri, sanayi kimyasalları ve kasıtsız üretimden kaynaklanan kalıcı organik kirleticilerdir. Aynı zamanda, Sözleşmenin ekleri dikkate alınarak da 3 farklı grupta sınıflandırılabilirler. SC Ekleri A, B, C'ye sınıflandırma Tablo 1'de gösterilmiştir. SC KOK'larıyla ilgili bazı ilave bilgiler Ek I'de özetlenmiştir
Kasıtsız üretim Stockholm Sözleşmesi
EK-A YASAKLAMA
EK-B KISITLAMA ve EK-C KASITSIZ ÜRETİM Pestisit Endüstriyel kimyasal Kasıtsız üretim
I.Bölümün SONU Teşekkürler