TÜRKİYE DE GDO MEVZUATI Dr. Arzu ÜNAL Birim Başkanı Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Biyoteknoloji Araştırma Merkezi
SUNU İÇERİĞİ Tanımlar, tarihsel gelişim ve kronoloji Dünyadaki durum Türkiye deki uygulamalar
BİYOTEKNOLOJİ Biyolojik araç, sistem ve süreçlerin üretim ve hizmet endüstrilerine uygulanması
BİYOGÜVENLİK İnsan, hayvan ve bitki sağlığı ile çevre ve biyolojik çeşitliliği korumak için GDO ve ürünleri ile ilgili faaliyetlerin güvenli bir şekilde yapılması
Genetiği Değiştirilmiş Organizma (GDO) Genetik yapısı doğal süreçler ile edilmesi mümkün olmayan Gen Teknolojisi ve Modern Biyoteknoloji yöntemleri kullanılmak suretiyle gen aktarılarak elde edilmiş, yeni özellikler kazandırılmış organizmalara Genetik Yapısı Değiştirilmiş Organizma (GDO) veya uluslararası kullanımı ile Living Modified Organism (LMO)= Değiştirilmiş Canlı Organizma veya Genetically Modified Organisms (GMO) denilmektedir. "Transgenik tabiri de aynı anlamda kullanılmaktadır.
Kaynak: en.wikipedia. Genetiği Değiştirilmiş Organizma (GDO)
Biyoteknoloji nin Tarihi MÖ 800 Yapay melezleştirme metodu MÖ 4000 Yoğurt ve peynir üretimi MÖ 6000 Maya mantarları yardımıyla bira, şarap ve ekmek yapımı 1675 Mikroskop yardımıyla ilk kez mikroorganizmaların keşfi 1863 Pasteur ün fermantasyon üzerine yaptığı çalışmalar 1865 Gregor Mendel kalıtım yasası 1953 DNA nın çift sarmallı yapısı 1960-70 Gen kopyalanması metodu ve rekombinant DNA teknolojisi 1975 Tek klonlu antikor (monoclonal antibody) üretimi 1977 Kopyalanan genin nükleik asit dizilimini belirleyen Sanger metodu 1978 DNA parçalarını kesmekle görevli enzimlerin keşfi 1980 Escherichia coli nin, insülin ve diğer ilaçların üretiminde kullanılması 1993 DNA parçalarını hızla çoğaltan PCR (Polymerase Chain Reaction) mekanizması 1990 Gen tabancasıyla ilk kez DNA naklinin mısıra yaplması, 1992 Rekombinant, FDA tarafından ilk kez onaylanan rekombinant DNA ürünü Insulin 1994 FDA nin ilk kez GD domatesi onaylaması "Flavr Savr 1995-1996 GD soya fasulyesi ve mısırın dünyada satışa sunulması 1999 A vitamini üreten pirinç (Golden rice) üretimi 2002 Tarım genetiği tarihinde bir ilk olan pirincin DNAsının tamamiyle çözümü 2004 Kendiliğinden kafeinsiz olan kahvenin Japonya da üretilmesi
Biyoteknoloji nin Gelişimi 1800-1953 : Temel çalışmalar, genetik 1953-1976 : DNA araştırmaları 1977-2008 : Modern biyoteknoloji / biyoteknolojide altın çağ 1863 Louis Pasteur, mikroorganizmalar ve fermentasyon 1859 Charles Darwin, doğal seçim hipotezi 1865 Gregor Mendel, kalıtım yasası Faktörler nesilden nesile aktarılır 1953 James Watson ve Francis Crick, DNA nın keşfi 1966 Genetik kodun şifresi çözüldü 1972 İlk rekombinant DNA molekülünün oluşturulması restriksiyon ve ligaz enzimleri 1978 Rekombinant DNA teknolojisi ile insan insülini bakteride üretildi (Genentech) 1986 İlk rekombinant aşı (hepatit) İlk transgenik tütün bitkisinin ekimi onaylandı 1994 Flavr Savr domates onaylandı
İlk Geliştirilen Gıda Olarak Kullanılan GD Bitki Ticari amaçla üretimde kullanılan ilk GD bitki Flavr Savr Olgunlaşma, yumuşama ve çürüme işlemleri geciktirilerek uzun bir raf ömrü 1988-1992 yıllarında ABD de alan denemeleri 1994 yılında FDA tarafından gıda ve yem için onaylandı. Genin kaynağı Agrobacterium tumefaciens 1997 yılında üretim durduruldu.
Dünyada 2011 yılında; 29 ülkede, 16,7 milyon üretici, 160 milyon ha alanda GD bitki üretimi yapmıştır.
Yaygın Kullanılan Genetiği Değiştirilmiş Bitkiler Değiştirilen bitki Aktarılan genetik özellik Genin kaynağı Mısır, soya, pamuk, patates, domates Mısır, soya, pamuk, kolza, şeker pancarı, pirinç, keten Böcek direnci (Bt) Zararlı ot ilacına dayanıklılık Toprak bakterisi (Bacillus thuringiensis) (cry1ab geni, cry1f geni, cry34ab1 geni, vb) Çeşitli bakteriler (Agrobacterium sp Achromobacter Streptomyces Klebsiella pneumoniae) (cp4 epsps geni, pat geni, vb) Kabak, papaya, patates Virüs direnci Bitki virüsü Domates Meyve olgunlaşma süresinin geciktirilmesi Toprak bakterisi (Pseudomonas chlororaphis) veya Virüs (E. coli T3 bacteriophage) (ACCd geni, vb)
GD Bitkilerin Kullanılma Gerekçeleri Mısır Soya Kanola Pamuk Patates : Sap ve koçan kurduna dayanıklı, yabancı ot ilacına dayanıklı : Yabancı ot ilacına dayanıklı : Yabancı ot ilacına dayanıklı : Pembe ve yeşil kurda dayanıklı, yabancı ot ilacına dayanıklı : Virüse ve patates böceğine dayanıklı
GD Bitki Üreten Başlıca Ülkeler, 2011 yılı Sıra Ülke Ekim alanı (milyon ha) Üretilen GD bitkiler 1 ABD 69,0 Soya, mısır, pamuk, kanola, papaya, şeker pancarı, yonca 2 Brezilya 30,3 Soya, mısır, pamuk 3 Arjantin 23,7 Soya, mısır, pamuk 4 Hindistan 10,6 Pamuk 5 Kanada 10,4 Kanola, mısır, soya, şeker pancarı 6 Çin 3,9 Pamuk, papaya, kavak, domates, tatlı biber 7 Paraguay 2,8 Soya 8 Pakistan 2,6 Pamuk 9 Güney Afrika 2,3 Soya, mısır, pamuk 10 Uruguay 1,3 Soya, mısır Kaynak: Clive James, 2011
Kaynak: Clive James, 2011 Dünyada GD Bitki Üretim Alanı
Genetiği Değiştirilmiş ve Konvansiyonel Bitkilerin Dünyadaki Üretim Alanı ve Oranı (2011) Kaynak: Clive James, 2012
AB de Onaylı Çeşitler Çeşitler Sayı Soya 7 Mısır 27 Pamuk 8 Kolza 3 Şeker pancarı 1 Patates 1 Mikroorganizma 2 TOPLAM 49 Kaynak: http://ec.europa.eu/food/dyna/gm_register/index_en.cfm
AB de GD Bitkiler ve Ekim Alanları (2011) Sıra Ülke Ekim alan (ha) Bitki 1 İspanya 97.346 Mısır 2 Portekiz 7.724 Mısır 3 Çek Cumhuriyeti 5.090 Mısır 4 Polonya 3.900 Mısır 5 Slovakya 760 Mısır 6 Romanya 588 Mısır 7 İsviçre 15 Patates 8 Almanya 2 Patates Kaynak: USDA Foreign Agricultural Service, March 8, 2012. BASF Cultivation of Amflora Potatoes To Be Lower in 2011. Dow Jones Newswire. January 31, 2011.
Uluslararası Biyogüvenlik ve GDO Politikaları Geleneksel Eşdeğerlik Prensibi Transgenik Ürünler geleneksel ürünlerden farksız ve güvenilir kabul edilmekte, etiketleme zorunlu değil İhtiyatlılık Prensibi (Precautionary Principle) Transgenik ürünler geleneksel ürünlerden farklı görülmekte ve ayrı bir yasal düzenlemeye tabi tutulmakta, etiketleme zorunlu (Türkiye nin benimsediği politika)
TÜRKİYE DE BİYOGÜVENLİK UYGULAMALARI 14 Mayıs 1998, Transgenik Kültür Bitkilerinin Alan Denemeleri Hakkında Talimat, 26 Ekim 2009, Gıda ve Yem Amaçlı Genetik Yapısı Değiştirilmiş Organizmalar ve Ürünlerinin İthalatı, İşlenmesi, İhracatı, Kontrol ve Denetimine Dair Yönetmelik, 26 Mart 2010 Biyogüvenlik Kanunu 13 Ağustos 2010, iki yönetmelik, Biyogüvenlik Kurulu ve Komitelerin Çalışma Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik, Genetik Yapısı Değiştirilmiş Organizmalar ve Ürünlerine Dair Yönetmelik.
Kanun Hazırlama Çalışmaları UNEP/GEF hibe desteği ile 2002-2005 yıllarında yürütülen Ulusal Biyogüvenlik Çerçevelerinin Geliştirilmesi Projesi kapsamında; yasal sistem, yönetim sistemi, kurumsal mekanizma, risk değerlendirme ve yönetimini de içeren karar verme sistemi, GDO ların izlenmesi, belirlenmesi ve tanımlanmasını da içeren kontrol sistemi halkın katılımı ve bilgilendirilmesi mekanizması unsurlarından oluşan Ulusal Biyogüvenlik Çerçevesi belirlenmiştir.
Kanun Hazırlama Çalışmaları Protokolün Tanıtımı Mevcut Durum Tespiti İçin Surveyler Survey Sonuçlarının Analizi Bölgesel Deneyimler Ulusal Biyogüvenlik Çerçevesi Çalışma Toplantıları Biyogüvenlik Kanun Taslağı
Kanun Hazırlama Çalışmaları Birçok toplantı, çalıştay ve surveyden sonra, Kamu kurum ve kuruluşları, üniversiteler, sivil toplum kuruluşları, meslek örgütlerinin de dahil olduğu, 55 değişik kurum ve kuruluştan 99 uzmanın katılımı, uzmanlar arasından belirlenen 27 kişilik bir komisyonun 6 aylık çalışması ile; AB Müktesebatı, Kartagena Biyogüvenlik Protokolü Ülkemizin durumu ve ihtiyaçları dikkate alınarak Biyogüvenlik Kanunu hazırlanmıştır.
Kanun Hazırlama Çalışmaları Görüş alma İlgili kamu kurum ve kuruluşları, Meslek örgütleri, Sivil toplum kuruluşları, Üniversiteler, Bakanlık web sayfası
BİYOGÜVENLİK KANUNU Kanun; -Cartagena Biyogüvenlik Protokolü -AB Müktesebatı -Ülkemizin durumu ve ihtiyaçları baz alınarak hazırlandı 18 Mart 2010 tarihinde TBMM de Biyogüvenlik Kanunu kabul edildi. 26 Mart 2010 tarih ve 27533 sayılı Resmi Gazete de 5977 sayılı kanun olarak yayımlandı.
Ülkemizde GDO Mevzuatı 5977 sayılı Biyogüvenlik Kanunu 13 Ağustos 2010 tarih ve 27671 sayılı Resmi Gazete de Biyogüvenlik Kanunu na ait iki yönetmelik, 1. Biyogüvenlik Kurulu ve Komitelerin Çalışma Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik 2. Genetik Yapısı Değiştirilmiş Organizmalar ve Ürünlerine Dair Yönetmelik Biyogüvenlik Kanunu ve iki yönetmelik 26 Eylül 2010 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
Biyogüvenlik Kanunu 5 BÖLÜM 18 MADDE
Biyogüvenlik Kanunu 1. BÖLÜM Amaç, Kapsam ve Tanımlar 2 Madde 2. BÖLÜM Temel Esaslar 5 Madde 3. BÖLÜM Bakanlığın Görev ve Yetkileri ile Kurul ve Komiteler 6 Madde 4.BÖLÜM Hukuki Sorumluluk, İdari Yaptırımlar ve Ceza Hükümleri 2 Madde 5.BÖLÜM Yönetmelik ve Son Hükümler 3 Madde
Biyogüvenlik Kanunu AMAÇ Bilimsel ve teknolojik gelişmeler çerçevesinde, modern biyoteknoloji kullanılarak elde edilen genetik yapısı değiştirilmiş organizmalar ve ürünlerinden kaynaklanabilecek riskleri engellemek, insan, hayvan ve bitki sağlığı ile çevrenin ve biyolojik çeşitliliğin korunması, sürdürülebilirliğinin sağlanması amacıyla biyogüvenlik sisteminin kurulması ve uygulanması, bu faaliyetlerin denetlenmesi, düzenlenmesi ve izlenmesi ile ilgili usul ve esasları belirlemektir.
Biyogüvenlik Kanunu KAPSAM GDO ve ürünleri ile ilgili; araştırma, geliştirme, piyasaya sürme, izleme, kullanma, ithalat, ihracat, nakil, taşıma, saklama, paketleme, etiketleme ve depolama vb. faaliyetlere dair hükümler Veteriner tıbbi ürünler ile Sağlık Bakanlığı tarafından ruhsat veya izin verilen beşeri tıbbi ürünler ile kozmetik ürünleri bu kanun kapsamı dışındadır.
Kuralları Belirlenen Hususlar İthalat-İhracat Transit Biyogüvenlik Kurulu Kaza ve acil durum tedbirleri Sosyo-ekonomik değerlendirme Risk değerlendirme KANUN Halkın bilgilendirilmesi Risk yönetimi Gizli bilgi Belgeleme Kaçakçılık Bilimsel Komiteler Denetleme,İzleme, Kontrol
TEMEL ESASLAR Biyogüvenlik Kanunu Başvuru, değerlendirme ve karar verme, Risk değerlendirme, sosyo-ekonomik değerlendirme ve risk yönetimi, Yasaklar, Basitleştirilmiş işlem, Karar sonrası yapılacak işlemler.
Biyogüvenlik Kanunu TEMEL ESASLAR GDO veya ürünlerinin; ithalatı, ihracatı, deneysel amaçlı serbest bırakılması, piyasaya sürülmesi, genetiği değiştirilmiş mikroorganizmaların kapalı alanda kullanımı, bilimsel esaslara göre yapılacak risk değerlendirmesine göre karar verilir.
Biyogüvenlik Kanunu TEMEL ESASLAR Risk değerlendirme sonuçlarına göre risk oluşturmayacağı belirlenen başvurular için verilen kararın geçerlilik süresi ON YIL
Biyogüvenlik Kurulu Değerlendirme Süreci 1 Gen sahibi / ithalatçının Bakanlığa başvurusu 2 Başvurunun Biyogüvenlik Kuruluna iletilmesi 3 Biyogüvenlik Kurulunun başvuruyu değerlendirmesi 4 Başvuru sahibine geri bildirim (Kabul / Red) 5 Bağımsız Bilimsel Komitelerce rapor hazırlaması 6 Raporların kamuoyu görüşüne açılması (21 gün-referandum değil) 7 Bilimsel Komitelerce Kamuoyu görüşlerinin değerlendirilmesi 8 Kurulun raporları ve kamuoyu görüşlerini değerlendirerek nihai Kararını vermesi 9 Biyogüvenlik Kurulu nun Karar vermesi 10 Kurul un Karar ını Bakanlığa bildirmesi 11 Bakanlığın Olumlu Kararı Resmi Gazete de yayımlanmak üzere göndermesi 12 Bakanlığın Olumsuz Kararı başvuru sahibine bildirmesi 13 Olumsuz Karar a itiraz süresi 14 Kurul un itiraz başvurusunu değerlendirmesi 90 gün 15 gün 270 gün 30 gün 15 gün 15 gün 60 gün 60 gün
Başvuru Sistemi Başvuru BAKANLIK BİYOGÜVENLİK KURULU evet Bakanlık 90 gün Ek bilgi/belge talebinde geçen süre dikkate alınmaz. 15 gün hayır Başvuru sahibi
BAKANLIK Karar Verme Sistemi Sosyo-ekonomik Değerlendirme BİYOGÜVENLİK KURULU 270 gün Risk Değerlendirme Halkın Katılımı Ek bilgi/belge talebinde geçen süre dikkate alınmaz. Nihai değerlendirme raporu evet KURUL KARARI hayır
KURUL KARARI hayır BAŞVURU SAHİBİ Karar Verme Sistemi 60 gün itiraz 60 gün KURUL KARARI evet hayır
Biyogüvenlik Kanunu AR-GE Başvuru ve karar verme süreci GDO ile ilgili araştırma ve geliştirme çalışmaları için geçerli değildir.
Biyogüvenlik Kanunu Yasaklar GDO ve ürünlerinin onay alınmaksızın piyasaya sürülmesi, GDO ve ürünlerinin, Kurul kararlarına aykırı olarak kullanılması veya kullandırılması, Genetiği değiştirilmiş bitki ve hayvanların üretimi, GDO ve ürünlerinin Kurul tarafından piyasaya sürme kapsamında belirlenen amaç ve alan dışında kullanımı, GDO ve ürünlerinin bebek mamaları ve bebek formülleri, devam mamaları ve devam formülleri ile bebek ve küçük çocuk ek besinlerinde kullanılması.
Biyogüvenlik Kanunu Sorumluluk ve Cezai Hükümler Yasal sorumluluk olarak müteselsil sorumluluk benimsenmiştir, GDO ve ürünlerini bu Kanun hükümlerine aykırı olarak ithal eden, üreten veya çevreye serbest bırakan kişi, beş yıldan oniki yıla kadar hapis ve onbin güne kadar adli para cezası ile cezalandırılır.
Biyogüvenlik Kurulu Biyogüvenlik Kurulu dokuz üyeden oluşmaktadır: Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı dört üye (iki üye bakanlık, bir üye üniversite, bir üye sivil toplum kuruluşu / meslek örgütü) Çevre ve Şehircilik Bakanlığı bir üye Orman ve Su İşleri Bakanlığı bir üye Sağlık Bakanlığı bir üye Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı bir üye Ekonomi Bakanlığı bir üye
Biyogüvenlik Kurulu GDO veya ürünlerine ilişkin yapılan başvuru hakkında Bilimsel Komiteler tarafından bilimsel esaslara göre yapılan risk değerlendirmesi, sosyo-ekonomik değerlendirme ve Bilgi değişim mekanizmasına gelen görüşleri dikkate alarak Karar verir.
Bilimsel Komiteler Bilimsel Komiteler (Risk değerlendirme ve Sosyoekonomik değerlendirme) Bilimsel tavsiye görüş oluştururlar. Komiteler uzmanlar havuzundan seçilen on bir kişiden oluşmaktadır. Uzmanlar Havuzu Biyogüvenlik Bilgi Değişim Mekanizması aracılığıyla müracaat edenler arasından yapılacak değerlendirme ile Kurul tarafından oluşturulan üniversite öğretim üyeleri ve TÜBİTAK uzmanlarıdır.
Uzmanlık Konuları Bakteriyoloji Besin Hijyeni Bitki Biyoteknolojisi Bitki Islahı Bitki Sistematiği Biyokimya Biyometri Botanik Çevre Din Sosyolojisi Doku Kültürü Ekonomi Enfeksiyon Hastalıkları Entomoloji Enzim Biyokimyası Fitopatoloji Farmasötik Toksikoloji Felsefe Fizyoloji Gen Hukuku Gastrointestinal Sistem Genetik Gıda Biyokimyası Gıda Biyoteknolojisi Gıda İşleme Gıda Kimyası Gıda Teknolojisi Gıda Hijyeni Halk Sağlığı Hukuk Hayvan Besleme Hayvan Biyoteknolojisi Hayvan Yetiştirme Herboloji İnsan Beslenmesi İlahiyat İşletme Mikrobiyoloji Moleküler Biyoloji Moleküler Biyoteknoloji Moleküler Genetik Parazitoloji Patoloji Psikoloji Populasyon Genetiği Sosyoloji Toksikoloji Ve Allerji Viroloji
Biyogüvenlik Bilgi Değişim Mekanizması «Türkiye Biyogüvenlik Bilgi Değişim Mekanizması» 05 Ekim 2010 tarihinde hizmete sunulmuştur, (TAGEM web sayfasından takip edilebilir). GDO ve ürünleri ile ilgili; bilimsel, teknik ve uygulamaya ilişkin bilgi ve belgelerin ulusal ve uluslararası seviyede alışverişinin kolaylaştırılması kamuoyunun bilgilendirilmesi ve karar sürecine katılımının sağlanması Biyogüvenlik Kurulu na yapılan başvurular, başvurularla ilgili bilimsel risk değerlendirme, sosyo-ekonomik değerlendirme raporları, kararlar ve biyogüvenlik ile ilgili bilimsel çalışmaların sonuçları paylaşıma açıktır.
Biyogüvenlik Bilgi Değişim Mekanizması
Uzmanlar Havuzuna Katılım: www.tbbdm.gov.tr
GD ürünlerin ithal başvuru sahipleri ve kullanım amacı Başvuru Sahibi Çeşitler Kullanım Amacı Türkiye Yem Sanayicileri Birliği Derneği İktisadi İşletmesi 3 soya, 22 mısır, 3 kolza ve 1 şeker pancarı YEM Beyaz Et Sanayicileri ve Damızlıkçıları Birliği Derneği İktisadi İşletmesi (BESD- BİR) Yumurta Üreticileri Merkez Birliği (YUM-BİR) Türkiye Gıda ve İçecek Sanayi Dernekleri Federasyonu (TGDF) ÜNAK Gıda ve Kimyevi Maddeler San. Tic. Ltd. Şirketi Tüm Gıda Dış Ticaret Derneği (TÜGİDER) Biyoetanol Üreticileri Derneği İktisadi İşletmesi 22 mısır ve 3 kolza YEM 22 mısır YEM 3 soya, 21 mısır, 3 kolza, 1 şeker pancarı ve 1 patates GIDA 3 soya GIDA 3 soya GIDA 22 mısır BİYOETANOL
Türkiye de GDO lar ile ilgili durum Yem amaçlı kullanım için 3 adet soya çeşidi 26 Ocak 2011 Bugüne kadar izin verilmiştir. Yem amaçlı kullanım için 16 adet mısır çeşidi 24 Aralık 2011 de 13 Adet 21 Nisan 2012 de 3 Adet
Türkiye de GDO lar ile ilgili durum Bugüne kadar 3 adet GD soya ve 16 adet GD mısır çeşidi yem amaçlı olarak onaylanmıştır. Gıda amaçlı olarak onay verilmiş bir GD çeşit bulunmamaktadır.
İthalatçılar Hammadde İşleme Tesisi Soya yağı Yem fabrikaları Aracı veya yem bayi Kendi yemini üreten Yetiştirici Boya ve reçine sanayi 51
ithalatçılar Aracı ve bayiler Yem üreten işletmeler İl Müdürlüğü Hammadde işleyen işetmeler 52
53
GDO lu ile yemlerin etiketlenmesi Genetik Yapısı Değiştirilmiş Organizmalar ve Ürünlerine Dair Yönetmeliğin Yemlerin etiketlenmesi başlıklı 19 uncu maddesinde etiketlemenin nasıl yapılacağı ile ilgili hususlar yer almaktadır.
GDO lu yemlerin yurtiçi kontrolü İthalatına izin verilen GDO lu yemlerin Biyogüvenlik Kanunu ve Biyogüvenlik Kurulu kararlarına uygun olarak denetim ve izlenebilirliğinin sağlanabilmesi için: Ülke içinde dolaşımı, işlenmesi ve depolanması sırasında, Bu ürünlerin hangi firmalar tarafından ne miktarda ithal edildiği ve kimlere satıldığı Hangi fabrikalarda işlendiği ve bunlardan ne kadar yem üretildiği izlenmekte ve denetlenmektedir.
Yemlerde GDO Analizi için Yetkilendirilmiş Laboratuvarlar AB Komisyonunun 24 Haziran 2011 tarih ve (619/2011 EC) No.lu Direktifine uyumlu olarak yemlerde numune alma ve GDO analizi yapılması için; 1. Ulusal Gıda Referans Laboratuvarı 2. Ankara Gıda Kontrol Laboratuvarı 3. İstanbul Gıda Kontrol Laboratuvarı yetkilendirilmiştir.
GDO Haberleri
GDO Haberleri
arzuunal@gmail.com TEŞEKKÜRLER www.gsb.gov.tr