ĠġĠTME ENGELLĠLER ÖZEL EĞĠTĠM TARĠHĠ Prof. Dr. Yusuf K. KEMALOĞLU Gazi Ün. Tıp Fak. KBB AD - Odyoloji BD
Yazılı tarihte işitme engellilerin eğitim tarihiyle ilgili en eski bilgi, Romalı şair filozof Lucretius (MÖ 99-55) un aşağıdaki şiiridir. To instruct the deaf, no art can ever reach, No care improve them, and no wisdom teach.
Bu şiirde belirtilen olumsuz görüş (işitme engellilerin eğitilmesinin imkansızlığı) uzun yıllar Avrupa kıtasına hakim olmuştur. Hıristiyanlığın ilk 1500 yılında Avrupa da işitme engellilerin eğitilmesi için çaba gösterildiğine dair hiçbir kanıt yoktur; Tam tersine o dönem, Katolik Kilise nin işitme engellilerin günahkar oldukları ve dinsel kurtuluş a ulaşamayacakları şeklindeki propagandasının altında geçmiştir.
Bu dönemde sadece İngiliz din tarihçisi Keşiş Venerable Bede (672-735) Tractatus de computo, vel loquela per gestum digitorum isimli bir işaret alfabesi ( Manual Alfabe ) yayınlamıştır. Ancak, kaynaklara göre bu alfabenin amacının, henüz Arap harflerinin kullanılmadığı bu dönemde, yazılı belgelerde tarihi yazabilme gereksinimi olduğu belirtilmektedir. Yine kaynaklara göre, bu alfabe sonraki yüzyıllarda klasik müzik eserlerinde bölüm-sayfaeser numaralandırılmasında kullanılagelmiştir.
Bede nin Manual Alfabe si
1500 lerden itibaren Hıristiyan dünyada Reformist din hareketleri başlamış ve bundan sonra özellikle Protestan din adamları ve daha sonra da Katolik mezhebinin farklı yorumcuları, işitme engellilerin eğitimi üzerine ciddi bir emek sarf etmeye başlamışlardır.
Bu çalışmalarla ilgili ilk yazılı kayıtlar o yılların Avrupası nda en güçlü ve gelişmiş devletlerden birisi olan İspanya ya aittir. Keşiş Melchor de Yebra (1550 1600??) ve Keşiş Ponce de Leon (1520-1584) un işaretler faydalanarak İspanya daki sağır-dilsiz çocuklara konuşma ve okuma-yazma öğretmeye çalıştığı, din eğitimi verdiği; hatta eğitime matematiği ve çağın diğer ilgi alanlarını da dahil ettiği belirtilmektedir.
Önde gelen İspanyol aristokratlarından birisinin sekreteri olan Juan Pablo Bonet (1573-1633), 1620 yılında bilinen en eski işitme engelliler eğitim kitabını basmıştır; Harflerin indirgenmesi / dönüştürülmesi ve Dilsizlere konuşmayı öğretme sanatı ( Reducción de las letras y arte para enseñar a hablar a los mudos, Madrid) isimli bu kitap, sadece işaret alfabesinin yer aldığı ilk kitap olmayıp aynı zamanda dudak okuma, harflerin doğru telafuzu için organların alması gerektiği şekilleri de anlatması nedeniyle ilk sözel eğitim kitabı mahiyetini de taşımaktadır. Biblioteca Digital Hispánica http://bibliotecadigitalhispanica.bne.es)
İşaret Dili Tarihçesi İşitme Engellilerin Eğitim Tarihi Juan Pablo Bonet in kitabından bazı sayfaların görünümü; Biblioteca Digital Hispánica http://bibliotecadigitalhispanica.bne.es)
İşitme engellilerin eğitim tarihinin, şüphesiz ki, en önemli kişi olan Rahip Charles-Michel de l'épée (1712-1789); bir Fransız rahip, avukat ve hayırseverdir. Fransa da Institution Nationale des Sourds-Muets à Paris olarak bilinen okulu kurarak, İspanyol işaret alfabesinden de faydalanarak Signed French olarak isimlendirilen bugünkü Fransız İşaret Dili ve Amerikan İşaret Dili nin öncüsü olan bir dili geliştirmiştir. Institution des sourds-muets par la voie des signes méthodiques (1776) ve La véritable manière d'instruire les sourds et muets, confirmée par une longue expérience (1796) isimli kitapları vardır. Okulunda, sağır ve dilsiz çocuklara sadece okuma yazma ve din eğitimi vermekle kalmamış, o yılların Fransa sının siyasi yapısına paralel olarak onlara Vatandaş olmayı öğretmiş ve mesleki eğitim uygulamalarını da programına dahil etmiştir.
Epee, 1789 da Fransız İhtilali nden hemen önce ölmüşse de, İhtilal den sonra kurulan Milli Meclis ona İnsanlığın Velinimeti ünvânını vermiş ve kurduğu okulu devlet kaynaklarıyla destekleme kararı alarak, Sağır ve Dilsizler in konuşamıyor ve işaret dili kullanıyor dahi olsalar vatandaş olduklarını ve de vatandaş olmanın her türlü hakkına sahip olduklarını karara bağlamıştır. Görüleceği üzere, işaret dili eğitimcilerinin ve savunucularının felsefesinde, dünya tarihine en çok etki etmiş olaylardan birisi olan Fransız İhtilali nin ikliminin çok büyük bir yeri vardır.
Avrupa da Epee den önce ve Fransa Milli Meclis inin bu kararına kadar, konuşamayan bir işitme engelli ( sağır-dilsiz ), yaşadıkları dönemde bulunduğu ülkenin konuşan vatandaşlarına tanıdığı haklara sahip kabul edilmiyor ve hatta ailesinden kalan mirası dahi talep edemiyorlardı.
Aynı yıllarda; Avrupa da, işitme engellilerin modern sözel eğitiminin öncüsü olan Samuel Heinicke (1727-1790) Almanya nın Dresden kentinde (daha sonra Laszig e taşınmıştır) ilk sözel eğitim kurumunu açmış; Tarihte ilk karma eğitimi ( total eğitim yöntemi ni) savunan Thomas Braidwood (1715-1806) da İskoçya- Edinburg da kendi sağır ve dilsizler okulunu kurmuştur.
Bu tarihlerde Thomas H. Galluadet (1787-1851) ABD de işitme engellilerin eğitimiyle ilgili yapılmakta olanların yetersiz olduğunu düşünerek Avrupa ya gelmiş ve önce Braidwood okulunu incelemişse de, daha sonra Epee nin Paris teki okulunda (o sırada okul yöneticisi Abbe Sicard dır) öğrenim gören öğrencilerin başarı seviyesi ve işitme engellilerin Fransa da sahip oldukları sosyal statüden etkilenerek, bu okulun eğitim yöntemini öğrenmiş ve yanına, kendisi de sağır olan, Laurent Clerc i alarak ABD ye dönerek 1817 de New England-Hartford da American Asylum i kurmuştur. TH Galluadet L Clerc
Bu okul, daha sonra, işaret dilinde her seviyede eğitim veren Galluadet Üniversitesi ne dönüşmüştür. Günümüzde de bu alandaki en gelişmiş eğitim kurumu olma özelliğini sürdürmektedir. Bütün dünyada işaret dili temelli eğitimin ve Deaf kültürünün merkezi kurumu durumundadır.
Galluadet ve Clerc in okulları ABD de, bu alanda en büyük etkiyi bırakmasına rağmen, aynı dönemde farklı şehirlerde başka işitme engelliler okulları da açılmıştır. Bradwood ailesi 1812 de Virginia, New York ve Baltimore da kendi okullarını açmış, ancak başarılı olamayarak bir süre sonra kapatmıştır. Bu dönemde açılan diğer okullar, çoğunlukla sözel yaklaşımla eğitimi benimseyen okullardır. Bunların arasında annesi sağır olduğu için dedesi ve babasından öğrendiği yöntemle işitme engellilere sözel eğitim, herkese de aksan eğitimi veren ve daha sonra telefonu keşfeden büyük mucit A. Graham Bell de vardır.
Bugünkü Amerikan İşaret Dili ; Paris-Epee okulu kökenli Signed French ve ABD kıyılarında küçük bir ada olan ve çok sayıda sağır-dilsiz barındırdığı için kendine özgü bir işaret dilini uzun yıllardır kullana gelen Martha's Vineyard ahalisinin işaret dilinin (Martha's Vineyard s Sign Language) bir kombinasyonu olarak Gallaudet Okullarında gelişmiştir.
İzleyen yıllarda, işitme engellilerin eğitimi alanında iki kongre toplanmıştır. Her iki kongre de işaret dili karşıtı, kıta Avrupası nın nisbeten daha muhafazakar, din adamı ağırlıklı eğitimcilerinin teşvik ve çabasıyla organize edilmiştir: International Congress of Teachers of Deaf-Mutes (Paris, 1878); The Second International Congress on Education of the Deaf (Milano Konferansı; 6-11 Eylül, 1880)
Pereire Derneği tarafından desteklenerek düzenlenen Milano Konferansı na toplam 164 eğitimci katılmış olup bunlardan sadece birisi işitme engellidir. Katılımcılar ağırlıklı olarak (160 katılımcı) sözel eğitimi hedefleyen okullardan seçilmiş olup sadece 4 ü işaret diliyle eğitimi yeterli gören okullardan davet edilen eğitimcilerdi. Bu konferansta alınan kararlar; Sağırların eğitimi konuģmayı (ve dudak okumayı) öğretmeyi hedeflemeli ( artikulasyon yöntemi ) dir. (4 e karģı 160 oy) Ve bunun baģarılabilmesi için de iģaret dili öğretilmesi kesinlikle yasaklanmalıdır. (16 ya karģı 150 oy)
Milano Konferansı nın diğer kararlar: Pek çok sağır ve dilsizin, ailelerinin ve kurumların güçsüzlüğü nedeniyle, eğitim almadığı göz önüne alınarak hükümetler sağır ve dilsizlerin eğitimi için gerekli adımları atmalıdır. Okullar 7 veya 8 yıl olmalıdır; Bir öğretmen sınıfta en fazla 10 öğrenciye eğitim vermelidir; Çocuklara bilebilecekleri kelimeleri ihtiva eden ve onlar için hazırlanmış her türlü eğitim materyali sağlanmalıdır.
Milano Konferansı nda alınan kararların, özellikle işaret dilinin yasaklanması kısmı, dramatik etkilere yol açmıştır. Bu karar; ABD, İngiltere, Danimarka ve Fransa dışında geniş çapta uygulanmış ve işaret dili eğitimi yapan pek çok okul kapanmış, çok sayıda işaret dili eğitimcisi (çoğunluğu sağır-dilsiz olan) işsiz kalmıştır. Ancak; bu sürecin en dramatik sonucu, o güne kadar işaret diliyle çok hızlı öğrenen, yeterli şekilde eğitim ve mesleki eğitim alan, hatta o ülkenin yazılı edebiyatına ve düşün dünyasına çok ciddi katkılar yapacak şekilde gelişim gösteren işitme engelliler, toplumda güçlü bir şekilde yer alırlarken, Milano Konferansı ndan sonra sözel yöntemle konuşmayı öğrenmek için uzun yıllar harcayan ve sonuçta sadece sınırlı konuşabilen, sınırda okuma yazması ve eğitimi olan bir nesil haline gelmeleri olmuştur.
Bu süreç, işitme engellilerin, konuşabilir hale gelerek toplumla entegre olmalarını değil, tam tersine toplumdan uzaklaşıp kendi içlerine kapanmalarına yol açmıştır. Onları en kolay iletişim kurdukları ve kendilerini rahatlıkla geliştirebildikleri işaret diliyle habilite olmaktan alıkoyarak konuşturmaya çalışma süreci, aslında onları kendilerini sadece işitemeyen değil, aynı zamanda kısıtlanan ötekiler olma duygusuyla baş başa bırakmıştır.
Kanaatimizce; tarihi süreçte bu noktada yapılan en önemli hata, işitemeyenlere onların tercihleri önemsenmeden konuşarak topluma dahil olma şansı verme çabası ya da niyeti değildir; şüphesiz ki bu da ayrıca ele alınması gereken bir sorundur. Ancak, asıl önemli olan; o yıllarda işitme engelinin tanı yaşının ortalama 4 yaş ve üzerinde olması ve bu yaşta beyin plastisitesinin artık sona erdiği gerçeği dir. İşitme kaybının seviyesine ve başlangıç yaşına göre değişmekle birlikte, beyin plastisitesinin işitsel uyarıları algılayarak konuşma merkezlerinin aktifleşmesine imkan tanıdığı yaş, en fazla, 2-3 yaştır. Bu yaştan sonra beyindeki işitsel korteksin artık görsel veya dokunma vb duyulara hassas hale dönüşmesi sonucunda, bu çocuklara konuşmayı taklit etmeyi değişik şekillerde öğretsek bile konuşmanın onlar için asli iletişim yöntemi olması ve akıcılık kazanması son derece zordur. Bu sürecin uzun olması ve enerjinin büyük kısmını alıyor olması, ayrıca, diğer alanlardaki eğitim çabalarını da olumsuz etkilemektedir. Tarihin bu döneminde işitsel (re)habilitasyon için kullanılan cihazların yetersizliği göz önüne alındığında erken tanılananlarda bile, işitsel rehabilitasyonun ne derece başarılı yapıldığı da ayrı bir tartışma konusudur.
Günümüzde erken (hayatın ilk 6 ayı içinde) tanılanan ve işitme cihazı verilen bir çocuğun, doğal konuşma yöntemleriyle konuşmaya yönlendirilmesi ne derece anlaşılabilirse (çünkü günümüz erken tanı, mükemmel cihazlama ve gelişmiş özel eğitim olanaklarıyla bunu başarmak çok daha kolaydır), o yıllarda bu şekilde bir yaklaşımın asıl eğitim yöntemi olarak seçilmesi o derece hatalıdır. Tarihi süreç, izleyen yıllarda bu gerçeği açıkça ortaya koymuģtur.
Milano Konferansı sonrası dönemde işaret dili yasağı ve sözel eğitim anlayışının olumsuz sonuçları özellikle 1970 lerden itibaren açıkça tartışılmaya başlanmış ve pek çok çalışma başarısızlık ya da yetersizlik olarak tanımlanan durumu ortaya koymuştur. Özellikle işaret dili okullarına devam eden işitme engellilerin gösterdiği performans bu hususu tekrar tartışmaya açmıştır.