EYÜP TE BULUNAN SAHÂBE KAB RLER ÜZER NE B R DE ERLEND RME

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A EYÜP TE BULUNAN SAHÂBE KAB RLER ÜZER NE B R DE ERLEND RME Z Dr. Mehmet EFEND O LU 7.4.1957 tarihinde Bat Trakya n n Gümülcine flehrinde do du. lkokuldan sonra medrese e itimi gördü. 1974 y l nda e itimini sürdürmek maksad yla Türkiye ye geldi.1979 y l nda Bal kesir mam-hatip Lisesi nden, 1984 y l nda da Marmara Üniversitesi lahiyat Fakültesi nden mezun oldu. 1985 y l nda Diyanet flleri Baflkanl vaizi olarak göreve bafllad. Haseki E itim Merkezi Master-Doktora bölümünü bitirdi. Bu arada Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ne ba l olarak Hadis dal nda çal flmalar yapt. 1991 y l nda Arap Olmayan Sahâbîler isimli çal flmas yla master n, 1998 y l nda da Sahâbeye Yöneltilen Tenkitler isimli teziyle doktoras n tamamlad. Evli ve iki çocuk babas olup Arapça, ngilizce, ve Yunanca bilmekte, ilmî çal flmalar na Diyanet- slâm Ansiklopedisi nde madde yazarak sürdürmektedir. 22

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I X I. SAHÂBE Dost ve arkadafl demek olan sahâbe sözcü ü 1 terim olarak Hz. Peygamber i gören, ona iman edip kendisiyle birlikte hareket eden ve bu inanc n koruyarak vefat eden kimse anlam nda kullan l r. 2 Buna göre, Hz. Peygamber e ilk vahyin gelifl tarihi olan 6 A ustos 610 tarihi 3 ile vefat y l olan hicrî 12 Rabîu l-evvel 11 (7 Haziran 632) 4 tarihleri aras nda geçen yaklafl k 23 senelik peygamberlik süresi içerisinde hayatta bulunmufl, onu görmüfl, kendisine inanm fl ve müslüman olarak vefat etmifl olan kimse sahâbîdir. 5 Sahâbîler Allah n r zas n kazanma, Hz. Peygamber i koruma ve slâmiyet i yayma u runa büyük fedakârl klarda bulunmufllar, bundan dolay da makam yüksek insanlar olarak de erlendirilmifllerdir. 6 Cenâb- Hak, Kur an- Kerîm de onlar medhetmifl, 7 Allah Resûlü de kendilerinden övgü ile bahsetmifltir. 8 Hz. Peygamber in Vedâ hacc nda say - lar yüz bini geçti i nakledilen sahâbe toplulu u, 9 vefat ndan hemen sonra slâmiyet i yaymaya bafllam fllar ve k sa süre içerisinde ran ve Bizans dize getirip do- uda Hindistan, Orta Asya ve Kafkaslara, bat da da M s r ve Kuzey Afrika ya ulaflarak buralar slâm topraklar na katm fllard r. 10 Hz. Peygamber in hadislerinde geçen ve stanbul un fethedilece ini bildiren hadislerin müjdesine nail olmak için stanbul üzerine de seferler düzenlemifllerdir. 11 lk stanbul seferi hicrî 49 (669) y l nda olmufl, 12 53 (673) ve 98 (717) y llar nda da flehir iki defa kuflat lm flt r. 13 Sahâbe asr nda gerçekleflen ancak sonuç al namayan bu seferler ve kuflatmalar esnas nda stanbul a bir çok sahâbî gelmifl, bir k sm burada flehîd düflmüfl, bir k sm da geriye dönmüfltür. fiehîd düflen sahâbîler her ne kadar buraya defnedilmifllerse de bunlar n kabirlerini bilmek ve bulmak imkâns zd r. Zaten Bizansl lar sonradan zarar verir endiflesiyle muhtemelen flehîdlerin kabirleri 23 kaybediliyordu. 14 Böyle olmas na ra men bugün stanbul da 30 civar nda sahâbe kabri oldu u söylenen ziyaretgâh bulunmaktad r. 15 Son zamanlarda bu ziyaret mahalleri hakk nda bilgi veren bir çok kitap yaz lm fl ve CD haz rlanm flt r. 16 Yap - lan bu çal flmalar n da genelde kabirlerin gerçek sahâbe kabri oldu u varsay m ndan hareket edilerek haz rland görülmektedir. Biz burada, milletimizin ashâb sevdi- ini ve onlara de er verdi ini göstermesi bak m ndan önem tafl yan, türbelerle koruma alt na al nan, turlar düzenlenerek ziyaret edilen ve yanlar nda dualar yap lan bu kabirlerden Eyüp s n rlar dahilinde kalanlar gerçek sahâbe kabri olup olmad klar aç s ndan ele alacak ve de erlendirmeye çal flaca z. II. EYÜP TE KABR BULUNAN SAHÂBÎLER Eyüp ve çevresinde sahâbe kabri oldu- u söylenen 7 ziyaretgâh mevcuttur. Bu ziyaretgâhlarda yatan flahsiyetleri Sahâbî oldu u, stanbul a geldi i, ve burada flehîd düfltü ü kesin olanlar, Sahâbî oldu u bilinen ancak stanbul a gelmemifl olanlar ve Sahâbe aras nda ismi geçmedi i halde sonradan sahâbî olarak de erlendirilmifl olanlar fleklinde üç grupta toplayarak de- erlendirmek mümkündür. A. SAHÂBÎ OLDU U, STANBUL A GELD VE BURADA fiehîd DÜfiTÜ- Ü KES N OLANLAR: Bu gruba sadece Ebû Eyyûb el-ensârî Hazretleri girmektedir. 1. Ebû Eyyûb el-ensârî: As l ad Hâlid b. Zeyd olan Ebû Eyyûb el-ensârî aslen Medîneli olup ilk müslümanlardand r. 17 Hem baba ve hem de anne taraf ndan Hz. Peygamber le soy ba vard r. Medîne de slâmiyet in yay lmas na büyük katk s olmufltur. Allah Resûlü Me- 1 bn Manzûr, Lisânü l-arab, I, 519. 2 bn Hacer, el- sâbe fî temyîzi s-sahâbe, I, 158-159; Talât Koçyi it, Hadis Tarihi, s. 70. 3 Muhammed R za, Muhammed, s. 59. 4 Muhammed R za, Muhammed, s. 352. 5 Muhammed Accâc el-hatîb, es-sünne kable t-tedvîn, s. 389-390. 6 Bu konuda detayl bilgi için bkz. Mehmet Efendio lu, Fezâilü s-sahâbe, Diyanet slâm Ansiklopedisi, XII, 534-535. 7 Örnek olmak üzere bkz. el-bakara (2), 143; Âl-i mrân (3), 172, 173; et- Tevbe (9), 100; el-feth (48), 29; el- Haflr (59), 8, 9. 8 Bkz. Tayâlisî, Müsned, s. 7; Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 26; V, 350; Buhârî, Fezâilü s-sahâbe, 1; Müslim, Fezâilü s-sahâbe, 211, 212; Tirmizî, Menâk b, 57. 9 Celâleddîn es-süyûtî, Tedrîbü r-râvî, II, 221. 10 Bu fetihlere dair teferruatl bilgi için bkz. bn Abdülhakem, Futûhu M sr ve Ahbâruhâ, s. 53-204; Ethar Mubârekbûrî el-hindî, el-arab ve l-hind fî ahdi r-risâle, s. 137-138; Walter E. Kaegi, Bizans ve lk slâm Fetihleri, s. 109-302. 11 Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 335; Buhârî, Cihâd, 93. 12 bn Cerîr et-taberî, Târîhu l-ümem ve l-mulûk, III, 206; Marius Canard, Tarih ve Efsaneye Göre Araplar n stanbul Seferleri, stanbul Enstitüsü Mecmuas, II, 217. 13 Abdüflflâfî Muhammed Abdüllâtîf, el- Âlemü l- slâmî fî l-asri l-emevî, s. 250-251, 257-258. 14 stanbul a geldi i bilinen sahâbîler hakk nda bilgi için bkz. Mehmet Efendio lu, Sahâbe Dönemi stanbul Seferleri, Eyüp Sultan Sempozyumu, Tebli ler, VII, 133-137. 15 Necdet flli, stanbul da Sahâbe Kabir ve Makamlar, s. 23 vd.. 16 Yaz lan kitaplar için bibliyografya k sm na bak lmal d r. CD Gökteki Y ld zlar, stanbul da Sahâbe Kabirleri ismiyle ço alt lm flt r. 17 Zehebî, Siyeru a lâmi n-nübelâ, II, 402.

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A 18 bn Abdülber, el- stîâb fî ma rifeti l-ashâb, II, 424-425. 19 Zehebî, Siyeru a lâmi n-nübelâ, II, 405. 20 bn Sa d, et-tabakâtü -kübrâ, VIII, 126. 21 Hac Cemal Ö üt, Eyyûb Sultan, II, 264. 22 Örnek olmak üzere bkz. bn Sa d, et-tabakâtü l-kübrâ, III, 484; Taberânî, el-mu cemü l-kebîr, IV, 117 vd.. 23 Hüseyin Algül, Ebû Eyyûb el- Ensârî, Diyanet slâm Ansiklopedisi, X, 124. 24 Ebû Dâvûd, Cihâd, 22; bn Kesîr, Tefsîru l-kur âni l-azîm, I, 331-332; bnü l-esîr el-cezerî, el- Kâmil fî t-târîh, III, 459. 25 -Hüseyin Algül, Hâlid b. Zeyd (Ebû Eyyûb el-ensârî), Eyüp Sultan Sempozyumu Tebli ler, VI, 22. 26 Zehebî, Siyeru a lâmi n-nübelâ, II, 335. 27 bnü l-esîr el-cezerî, Üsdü lgâbe fî ma rifeti s-sahâbe, VI, 97. 28 bn Kesîr, el-bidâye ve nnihâye, VII, 159. 29 Zehebî, Siyeru a lâmi n-nübelâ, II, 353. 30 Zehebî, a.g.e., II, 336. 31 bn Hazm, Esmâü s-sahâbeti rruvât, s. 52. 32 Abdullah Ayd nl, Ebu d-derdâ, Diyanet slâm Ansiklopedisi, X, 310. 33. Raflit Küçük, stanbul da Medfûn Oldu u Söylenen Sahâbelerden Ebu d-derdâ, Eyüp Sultan Sempozyumu Tebli ler, VI, 27. 34 A. Süheyl Ünver, stanbul da Sahâbe Kabirleri, s. 25;. Hakk Konyal, Konya Ere li Tarihi, s. 544; Raflit Küçük, stanbul da Medfûn Oldu u Söylenen Sahâbelerden Ebu d-derdâ, Eyüp Sultan Sempozyumu Tebli ler, VI, 26. dîne ye geldi inde evi inflâ edilinceye kadar yedi ay onun evinde misafir kalm flt r. 18 Hz. Peygamber in gerçeklefltirdi i bütün savafllarda beraberinde bulunmufl, 19 bazan da onun korumal n yapm flt r. 20 200 civar nda hadis nakletti i bilinmektedir. 21 Sahâbeye dair eser yazan ilk dönemin bütün tabakât müellifleri onun sahâbî oldu undan bahsetmifllerdir. 22 Ayn flekilde, bütün kaynaklar ittifakla stanbul a geldi inden bahsederler. Bu gelifl müslümanlar n ilk stanbul seferi esnas nda hicrî 49 (669) y l nda olmufltur. 23 stanbul u ele geçirmek için canla baflla savaflt ve rahats zlan p burada vefat etti i konusunda güvenilir bütün hadis, tefsir ve slâm tarihi kaynaklar nda teferruatl bilgi bulmak mümkündür. 24 Yani Ebû Eyyûb el-ensârî nin sahâbî oldu u, stanbul a geldi i, burada flehîd düfltü ü ve buraya defnedildi i konusunda herhangi bir tereddüt bulunmamaktad r. Kuflku duyulmas muhtemel tek konu, keflf ve ilham yoluyla tayin edildi i için kabrinin bugün türbenin bulundu u noktada olup olmad hususudur. Ancak bu hususta tereddüde düflmeye gerek yoktur. Çünkü, yatt yer gerçekten kabri olmasa bile stanbul da medfûn bulundu u için buray onun makam olarak görmek de mümkündür. Bu da onun de erinden bir fley eksiltmez. Kald ki, kabrin keflfi ile ilgili olarak intikal eden bilgilerde, kefliften sonra burada kaz yap ld ve kaz da Ebû Eyyûb el-ensârî ismini ihtiva eden bir kitabeye ulafl ld çok aç k olarak belirtilmektedir. 25 K saca söylemek gerekirse: - Ebû Eyyûb el-ensârî sahâbîdir. - stanbul a gelmifltir. - Burada flehîd düflmüfl ve buraya defnedilmifltir. - Eyüp Sultan da bulunan kabri, bir sahâbî kabri olarak gönül rahatl yla ziyaret edilebilir. 24 B. SAHÂBÎ OLDU U B L NEN, ANCAK STANBUL A GELMEM fi OLANLAR Bu gruba da sadece Ebudderdâ Hazretleri girmektedir. 1. Ebudderdâ: As l ad Uveymir b. Kays olan Ebudderdâ Medînelidir ve burada oturan Hazrec kabilesine mensuptur. 26 Bedir savafl hariç, Hz. Peygamber in yapt bütün savafllarda beraberinde bulunmufltur. 27 Dört Halife devrinde de fetih ordular ile birlikte bir çok sefere kat lm fl, Hz. Osman devrinde K br s fetheden donanmada yer alm flt r. 28 Ebudderdâ, Hz. Peygamber in yan nda yetiflmifl ilim ehli bir sahâbî idi. fiam da zaman zaman 1000 den fazla kiflinin kat ld - bir ders halkas vard. 29 Resûl-i Ekrem Efendimiz devrinde Kur an ezberlemifl ve tamam n ona okumufltur. 30 179 civar nda hadis nakletti i bilinmektedir. 31 Hayat - n n sonlar na do ru fiam kad s idi. Hicrî 32 (652) tarihinde fiam da vefat etti ve Babü s-sagîr kabristan na defnedildi. 32 Son zamanlarda kabrinin yan nda yap lan bir kaz da, üzerinde Kûfî yaz ile ad yaz l bulunan çok eskilere ait bir kabir tafl bulunmufl ve fiam da Millî Müze de koruma alt na al nm flt r. 33 Müslümanlar n stanbul a gerçeklefltirdikleri ilk seferden yaklafl k 17 sene önce vefat etmifltir. stanbul a hiç gelmedi i halde bugün ülkemizde biri Eyüp Sultan da, biri Üsküdar - Karaca Ahmet te, biri Konya da Konya Ere lisi nde, biri de Bart n da olmak üzere dört ziyaret mahalli bulunmaktad r. 34 Eyüp Sultan daki türbesi Zal Mahmûd Pafla caddesi üzerindedir. 1682 tarihinde vefat eden ve Eyüp Sultan civar ile ilgili ayr nt l bilgi veren Evliya Çelebî nin türbeye de inmemesi, türbenin bu tarihten sonra ortaya ç kt n göstermektedir. Bugün üstü aç k olan türbe 1835 tarihinde di er sahâbe kabirleri ile birlikte

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I X Sultan II. Mahmûd (1808-1839) taraf ndan onar lm flt r. 35 Türbede iki kabir vard r ve her ikisine de hem flâhide ve hem de ayak tafl dikilmifltir. Tafllarda herhangi bir yaz bulunmamaktad r. ki kabirden hangisinin Ebudderdâ ya ait oldu u da belli de ildir. 36 - Ebudderdâ Medîneli bir sahâbîdir. - Sahâbî oldu u konusunda herhangi bir tereddüt bulunmamaktad r. - Müslümanlar n ilk stanbul seferinden 17 sene kadar önce fiam da vefat etti- i ve buraya defnedildi i kesindir. - stanbul a hiç gelmemifltir. - Eyüp Sultan da bulunan ziyaretgâh - n, flayet baflka kimseye ait bir kabir de ilse onun makam olarak düflünmek mümkündür. 25 C. SAHÂBE ARASINDA SM GEÇMED HALDE SONRADAN SAHÂBÎ OLARAK DE ERLEND - R LM fi OLANLAR Bunlar befl kiflidir. 1. Edhem: Türbesi, Cezerî Kas m Pafla Mahallesi Abdurrahman fieref Bey Caddesinde Arpac Mescidi nin karfl s ndad r. 37 Türbede orijinal bir kitabe yoktur. 38 Türbe içinde bulunan üç sandukadan biri Edhem in kabridir. 39 Bu kabrin önüne sülüs hatl çok eski olmayan bir levha konmufltur ki üzerinde flunlar yaz l d r: Hz. Hâlid rad ye anhü Rabbühü l-vâhid / sakas Edhem Hazretlerinin / meflhed-i âlîleri fâtiha / hicretü n-nebî sene 46. stanbul daki sahâbe kabirleri hakk nda eser yazan günümüz müellifleri bu levhadaki bilgilere dayanarak Edhem i bir sahâbî ve Ebû Eyyûb el-ensârî Hazretlerinin sakas olarak de erlendirmektedirler. 40 Oysa bu bilgi tamamen yanl flt r. Edhem in sahâbî olmakla hiçbir alâkas yoktur. 1787 tarihinde vefat eden Hüseyin Ayvansarâyî Hadîkatü l-cevâmi isimli eserinde Arpac Mescidi nden bahsederken flunlar söylemektedir: Arpac Mescidi nin mukabilinde türbe-i mahsûsada fieyho lu Edhem Baba medfûndur ki Akflemseddîn Hazretlerinin pîrdafllar ndan olup Feth-i Kostantiniyye de beraber olanlardand r. 41 Ayvansarâyî nin verdi i bu bilgi Edhem in Akflemseddîn in müridlerinden oldu unu, onunla beraber stanbul un fethine kat ld n, vefat ettikten sonra da buraya defnedildi ini çok aç k bir flekilde ortaya koymaktad r. Edhem 1460 y llar civar nda vefat etmifltir. 42 - Edhem sahâbeden de il, stanbul un fethinde bulunmufl gâzîlerden biridir. - Bu isim daha çok Türkler taraf ndan kullan l r. - Sahâbe aras nda Edhem ismiyle bilinen hiç bir sahâbî bulunmamaktad r. - Levhada geçen ve Edhem in Ebû Eyyûb el-ensârî Hazretlerinin sakas oldu unu bildiren bilgi yanl flt r. - Levhadaki 46 hicrî tarihi de do ru de ildir. Müslümanlar n ilk stanbul seferi hicrî 49 y l nda olmufltur. - Edhem in türbesi sahâbî türbesi olarak de il, bir fetih gâzisinin türbesi olarak ziyaret edilmelidir. Türbe Avlusu Kartpostal Nezih Baflgelen Koleksiyonu na aittir 35 Mehmet Nermi Haksan, Eyüp Sultan Tarihi, s. 149. 36 Mehmet Hocao lu, stanbul daki Sahâbe Kabirleri, s. 123. 37 Mustafa Özdamar, stanbul da Makam ve Mevkileri Bulunan fiehîd Sahâbeler, s. 35. 38 Mehmet Nermi Haksan, Eyüp Sultan Tarihi, s. 150. 39 Necdet flli, stanbul da Sahâbe Kabir ve Makamlar, s. 35. 40 A. Süheyl Ünver, stanbul da Sahâbe Kabirleri, s. 29; Has rc - zâde, stanbul da Sahâbe ve Evliya Kabirleri, s. 74; fievket Gürel, Eyyüb Sultan stanbul da Sahâbe Kabirleri, s. 93. 41 Hüseyin Ayvansarâyî, Hadîkatü l-cevâmi, I, 248. 42 Mehmet Nermi Haksan, Eyüp Sultan Tarihi, s. 150.

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A 43 Necdet flli, stanbul da Sahâbe Kabir ve Makamlar, s. 31. 44 Tahsin Öz, stanbul Camileri, I, 49. 45 Hüseyin Ayvansarâyî, Hadîkatü l-cevâmi, I, 266. 46 Mehmet Nermi Haksan, Eyüp Sultan Tarihi, s. 44. 47 fievket Gürel, Eyyüb Sultan stanbul da Sahâbe Kabirleri, s. 90. 48 Örnek olmak üzere bkz. Necdet flli, stanbul da Sahâbe Kabir ve Makamlar, s. 31-32. 49 A. Süheyl Ünver, stanbul da Sahâbe Kabirleri, s. 13. 50 Necdet Y lmaz - Coflkun Y lmaz, stanbullu Sahâbeler, s. 221. 51 Mehmet Nermi Haksan, Eyüp Sultan Tarihi, s. 176. 52 Necdet flli, stanbul da Sahâbe Kabir ve Makamlar, s. 39. 2. Muhammed el-ensârî: Kabri Eyüp Sultan da Dökmeciler Mahallesinde ayn isimli camiin avlusundad r. 43 Dökmeciler Camii 1587 y l nda vefat eden Kazasker Mehmet Bâk r Efendi (ö.1589) taraf ndan yapt r lm flt r. 44 Hüseyin Ayvansarâyî (ö.1787) bu camiyi görmüfl, onu tan tm fl, ancak bahçesinde sahâbe kabri bulundu undan bahsetmemifltir. 45 Cami, 1895 depreminde harab olmufl ve Emine ve Fat ma isimli iki han m taraf ndan tamir ettirilmifl, bu tamir esnas nda konan kitabede de sahâbe kabrinden söz edilmemifltir. 46 Camiin avlusunda bugün etraf alçak, tafl duvarla çevrili bir kabir mevcuttur. Bu kabrin flâhidesinde Merhûm ve ma fûr Mehmed / Çavufl an evlâdi Câbir / Ensârî rad yallahü anhü / ruhu için fâtiha sene 1052 (1642) kayd yer almaktad r. Yan taraf nda da yeni yaz ile Sahâbe-i Kirâm dan Hz. Câbir R. A. o lu Muhammed el-ensârî R. A. Hazretlerinin kabridir yaz l bir tabela konmufltur. Dökmeciler Camii nin bahçesinde sahâbe kabri bulundu u bilinmiyordu. 1950 ve 1960 l y llarda stanbul daki sahâbe kabirleri hakk nda eser yazan Süheyl Ünver ve Has rc zâde gibi müellifler böyle bir sahâbe kabrinden hiç bahsetmemifllerdir. lk defa fievket Gürel, kaleme ald Eyüp Sultan stanbul da Sahâbe Kabirleri isimli kitab nda 1985 y l nda bu ismi zikretmifl, 47 daha sonra yaz lan eserlerde Muhammed el-ensârî ye yer verilmeye bafllanm flt r. 48 - Kabrin flâhidesi gerçek, verilen bilgiler de do ru ise bu kabir sahâbeden birine ait de il, Câbir b. Abdullah n veya çok geç devirlerde yaflam fl Câbir isimli bir kiflinin soyundan gelen birine ait olmal d r. - Kabrin bir sahâbîye ait olmad kesindir. Çünkü mevtân n ad aç k olarak Mehmet Çavufl fleklinde tespit edilmifltir. - Araplarda çavufl kelimesi kullan lmaz. Bu kelime Türkçe dir. Dolay s yla kabir bir Türk e aittir. 26 - Kabrin bir sahâbe kabri oldu una dair bilgiler son y llarda ortaya at lm flt r. - Muhammed el-ensârî nin kabri sahâbe kabri olarak de il, Mehmet Çavufl un kabri olarak ziyaret edilmelidir. 3. Âmir (Abdüssâd k Âmir b. Ubâde b. Sâme): Türbesi Eyüp - E rikap d fl nda ve mezarl k içindedir. 49 Mezarl k ortas nda bulunmas buran n bir kabir oldu unu göstermekte ise de sahâbe kabri oldu u kesin de ildir. Kabrin flâhidesinde flunlar yaz l - d r: Hüve l-hayyü l-bâkî / Hâze l-merkadü fl-flerîf / min ashâbi l-kirâm / Abdüssâd k Âmir / b. Ubâde b. Sâme / rad yallâhü teâlâ anhü / ve nefeanallâhü bi-flefâatihi / târih-i ta mîr1205 M. Gurre 50 Mezar tafl nda yer alan bu bilgiler, burada daha önce var olan bir kabrin 1790 milâdî tarihine tekâbül eden hicrî 1205 y - l nda tamir edildi ini göstermektedir. Evliyâ Çelebî nin (ö.1684) ve Hüseyin Ayvansarâyî nin (ö.1787) hiç bahsetmedikleri bu kabrin söz konusu tamirden sonra sahâbe kabrine dönüfltü ü anlafl lmaktad r. Mehmet Nermi Haksan Eyüp Sultan Tarihi isimli eserinde bu kabirle ilgili olarak flöyle bir bilgi nakleder: Türbenin d fl nda ve bafl taraf nda son zamanlarda toprak alt ndan ç kar lan bir flâhide üzerinde (Enderûn-i Saray- Galata Hümâyûnunda iken vedâ- âlem-i fânî eden Hâf z Mehmed Sâd k kulu 1111 veya 1181 (1699 veya 1767) M. Gurre) diye yaz l d r. Garip bir isim ve M. Gurre benzerli i vard r. 51 Mehmet Nermi Haskan flüpheye sevkeden husus önemlidir. Çünkü Abdüssâd k Sâd k kulu nun Arapças d r. Bu durum Mehmed Sâd k kulu nun kabrinin Abdüssâd k olarak de iflti i ve sahâbe kabrine dönüfltü ü konusunda kuflku uyand rmaktad r. Her iki flâhidedeki M. Gurre benzerli i de dikkat çekicidir. Yine mevcut flâhidenin hâtun kabirlerine konan flâhidelere benzemesi bir az gariptir. 52

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I X - Bütün sahâbîleri ihtiva eden kaynaklarda yap lan taramada Âmir b. Ubâde b. Sâme isimli bir sahâbî ile karfl lafl lmam flt r. - Abdüssâd k isimli bir sahâbî de yoktur. - Türbede, tamir tarihi olan 1790 y l ndan önce sahâbe kabri bulundu una dair bir bilgiye raslanmam flt r. - Kabrin, önceleri bir kifliye ait iken sonradan bilinmeyen bir nedenle sahâbe kabri ve türbesine dönüflmüfl olmas kuvvetle muhtemeldir. - Buras sahâbe kabri olarak de il, Mehmed Sâd k kulu nun kabri olarak ziyaret edilmelidir. 4. Hâfir: E rikap da sur d fl nda ve sura bitiflik olarak inflâ edilen bir türbede Hâfir isimli bir sahâbînin kabri bulundu u söylenmektedir. 53 Bu sahâbe kabri hiç yok iken Sultan I. Mahmûd zaman nda (1730-1754) uzun y llar Dârussaâde a al yapan Hac Beflîr A a (ö.1746) taraf ndan ihdâs edilmifltir. 54 Kabrin keflf yoluyla tayin ve tespit edildi i bilinmektedir. 55 Keflften sonra burada yatan n Hâfir isimli bir sahâbî oldu u ilân edilmifl, Hâfir in de Ebû Eyyûb el-ensârî nin ye eni (k z kardeflinin o lu) oldu- u söylenmifl, ve o günden sonra kabir sahâbe kabri olarak ziyaret edilmeye bafllanm flt r. 56 - Sahâbe aras nda Hâfir ismiyle bilinen bir sahâbî yoktur. - Kabrin Hac Beflîr A a taraf ndan keflf yoluyla tespit edildi i ve ondan sonra sahâbî kabri ilân edildi i çok aç kt r. - Hâfir isminin neye dayanarak verildi- i bilinmemektedir. - Ebû Eyyûb el-ensârî nin Hâfir isimli bir ye eni oldu unu hiçbir kaynak teyid etmemektedir. 27 - Bu durumda, e er baflka birine ait bir kabir de ilse buras ne makam ve ne de kabirdir. 5. Kâ b: Türbesi Ayvansaray da sur d fl nda meydandad r. 57 Bu türbe 1835 y l nda Sultan II. Mahmûd (1808-1839) taraf ndan bütün türbelerle birlikte sahâbe kabri olarak onar lm fl ve öyle kalm flt r. 58 Eyüp ve civar n tan tan eski kaynaklarda ismi geçmeyen Kâ b n ve türbesinin içinde ve d - fl nda her hangi bir kitabe bulunmamaktad r. Sadece yak n tarihlerde kondu u anlafl lan bir flâhide vard r. 59 Türbe son y llarda yeniden tamir edilmifltir. Burada yatt söylenen Kâ b n kim oldu u belli de ildir. Sahâbenin hayat na tahsis edilen ilk döneme ait eserlerde bir çok Kâ b isimli sahâbîden bahsedilir. Ancak bunlardan hiç birinin stanbul ile bir alâkas yoktur. En meflhurlar Kâ b b. Züheyr (ö.24/645), Kâ b b. Adî (ö.25/646), Kâ b b. Mâlik (ö.50/670) ve Kâ b b. Ucre (ö.52/672) olan bu sahâbîlerden hiç biri- Hüsrev Pafla Camii Foto raf: Hüseyin Emiro lu 53 A. Süheyl Ünver, stanbul da Sahâbe Kabirleri, s. 39. 54 Mehmet Nermi Haksan, Eyüp Sultan Tarihi, s. 177. 55 Necdet flli, stanbul da Sahâbe Kabir ve Makamlar, s. 41. 56 Mehmet Nermi Haksan, Eyüp Sultan Tarihi, s. 177. 57 Necdet Y lmaz - Coflkun Y lmaz, stanbullu Sahâbeler, s. 157. 58 Mehmet Nermi Haksan, Eyüp Sultan Tarihi, s. 181. 59 Necdet flli, stanbul da Sahâbe Kabir ve Makamlar, s. 37.

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A 60 Kâ b isimli sahâbîler ve bunlar n hayat hakk nda bkz. bn Hacer el-askalânî, el- sâbe fî temyîzi s-sahâbe, V, 441-459. 61 A. Süheyl Ünver, stanbul da Sahâbe Kabirleri, s. 9. nin stanbul a geldi i bilinmemektedir. 60 Bilinenler d fl nda Kâ b isimli bir sahâbînin olabilece i söylense bile kaynaklarca teyid edilemeyece i için bir anlam ifade etmeyecektir. - Sahâbî oldu u söylenen bu Kâ b temelli mechul bir kiflidir. - Sahâbeden oldu una dair kaynaklarda hiçbir ipucu bulunmamaktad r. - Türbe ve kabir flayet baflka birine ait de ilse buras ne kabir ve ne de makamd r. III. SONUÇ Bütün bu söylenenlerden flu genel sonuca ulafl lmaktad r: Eyüp ilçe s n rlar dahilinde kabri bulunan ve sahâbî oldu u söylenen yedi flahsiyetten sadece Ebû Eyyûb el-ensârî Hazretleri gerçekten sahâbîdir. Yine sadece o stanbul a gelmifl, burada flehîd düflmüfl ve buraya defnedilmifltir. Ebudderdâ da yine sahâbîdir. Ancak stanbul a gelmedi i gibi müslümanlar n ilk stanbul seferinden çok önce fiam da vefat etmifltir. Bunlar d fl nda kalan befl türbe veya kabir sahibinin sahâbe aras nda ismi geçmemektedir. Kabirler de ya birine ait iken sonradan sahâbe kabrine dönüflmüfl veya hiç yok iken zamanla ihdâs edilmifllerdir. De iflik maksatlarla yap lan bu iflin as l amac na Prof. Dr. A. Süheyl Ünver Hoca iflaret etmifltir. stanbul da Sahâbe Kabirleri konusunda ilmî anlamda ilk ciddî çal flman n sahibi olan Süheyl Hoca eserinin bafl taraf nda flu tespitte bulunmaktad r: Sahâbe kabirlerinin hepsi Fatih zaman ndan beri gelmez. Tarihlerimizin zay f devirlerinde veya padiflahlar n müflkil ruhî durumlar nda da güya ilham olunmufl veya rüyada görmüfller gibi bir çok türbeler yap lm flt r. Bu suretle kendi ve halk n maneviyat n böyle tutmak istemifllerdir. 61 Dolay s yla, sahâbe kabridir denen her yerde gerçekte sahâbe kabri bulunmad anlafl lmaktad r. 28 IV. ÖNER LER 1. fiahsiyet olarak tan nmayan ve yaflad bilinmeyen sahâbîler için geçmiflte oldu u gibi günümüzde de kabir üretilmeye devam edilmektedir. Mevcut kabirlerden üç dört tanesi son 30-40 y ll k zaman dilimi içerisinde ortaya ç km flt r. Halbuki böyle asl bulunmayan fleylerle meflgul olmaya geçmiflte gerek yoktu. Bugün de buna ihtiyaç yok. llâ bir fley yap lacaksa, stanbul a kesin olarak geldi i bilinen Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Abbâs, Abdullah b. Zübeyr ve Fedâle b. Ubeyd gibi önemli sahâbîler var. Meselâ bunlar ad na bir makam yap labilir. 2. stanbul un fethine kat lm fl binlerce flehîd ve gâzimiz var. Bugün bunlar n kaç tanesinin ismi ve kabri biliniyor? Kanaatimce bilinenler çok de il. Bence geçmiflte bunlar isim ve defnedildikleri yer olarak tespit edilmeli idi. Bunlar nam na türbe ve makamlar yap lmal idi. Meselâ, Ayvansaya da surlar aras ndaki Toklu Dede Haziresi fetih flehitlerinin defnedildi i yerlerden biridir. Oray iyi bir ziyaret mahalli yapmak mümkündü. Üzülerek belirtelim. Bugün bile oras fetih flehîdlerinin flan na uygun bir ziyaret yeri de il. Yani olmayan sahâbî ve türbe üretmeye gerek yok. Olanlar için güzel fleyler yap lmal. Bu yeterli olur. B BL YOGRAFYA: 1. et-tayâlisî, el-müsned, Beyrut ts. 2. bn Sa d, et-tabakâtü -kübrâ, I-VIII, Beyrut 1405/1985. 3. Ahmed b. Hanbel, el-müsned, I-VI, Beyrut 1389/1969. 4. el-buhârî, el-câmiu s-sahîh (thk. M. Fuâd Abdülbâkî ve d r.), I-IV, Kahire 1400/1979. 5. bn Abdülhakem, Futûhu M sr ve Ahbâruhâ, Ba dad ts. 6. Müslim, el-câmiu s-sahîh (thk. M. Fuâd Abdülbâkî), I-V, M s r 1374/1955. 7. et-tirmizî, el-câmiu s-sahîh (thk. Ahmed Muhammed fiakir), I-V, Beyrut ts.

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I X 8. bn Cerîr et-taberî, Târîhu l-ümem ve lmulûk, I-VI, Beyrut 1411/1991. 9. et-taberânî, el-mu cemü l-kebîr (thk. Hamdî Abdülmecîd es-silefî), I-XXV, Beyrut ts. 10. bn Abdülber, el- stîâb fî ma rifeti l-ashâb (thk. Ali Muhammed el-bicâvî), I-IV, Kahire ts. 11. bn Hazm, Esmâü s-sahâbeti r-ruvât (thk. Seyyid Kisrevî Hasan), Beyrut 1412/1992. 12. bnü l-esîr el-cezerî, Üsdü l-gâbe fî ma rifeti s-sahâbe, I-VI, Beyrut ts. 13. bnü l-esîr el-cezerî, el-kâmil fî t-târîh, I-XIII, Beyrut ts. 14. bn Manzûr, Lisânü l-arab, I-XV, Beyrut ts. 15. ez-zehebî, Siyeru a lâmi n-nübelâ (thk. fiuayb el-arnaût ve d r.), I-XXIII, Beyrut 1410/1990. 16. bn Kesîr, Tefsîru l-kur âni l-azîm (thk. M. brahim el-bennâ ve d r.), I-VIII, stanbul 1984. 17. bn Kesîr, el-bidâye ve n-nihâye (thk. Ahmed Ebû Mülhim ve d r.), I-XIV, Beyrut 1405/1985. 18. bn Hacer el-askalânî, el- sâbe fî temyîzi s-sahâbe (thk. Heyet), I-VIII, Beyrut 1415/1995. 19. Celâleddîn es-süyûtî, Tedrîbü r-râvî (nflr. Abdülvehhâb Abdüllâtîf), I-II, Beyrut 1399/1979. 20. Hüseyin Ayvansarâyî, Hadîkatü l-cevâmi, I-II, stanbul 1281. 21. mam-zâde Esad Efendi, Feth-i Kostant - niyye, stanbul 1285. 22. Muhammed R za, Muhammed Resûlüllah (s.a.v.), Kahire 1385/1966. 23. Ethar Mubârekbûrî el-hindî, el-arab ve l-hind fî ahdi r-risâle (Arapça ya trc. Abdülaziz zzet Abdülcelîl), M s r 1973. 24. Muhammed Accâc el-hatîb, es-sünne kable t-tedvîn, Kahire 1976. 25. Abdüflflâfî Muhammed Abdüllâtîf, el- Âlemü l- slâmî fî l-asri l-emevî, Kahire 1404/1984. 26. A. Süheyl Ünver, stanbul da Sahâbe Kabirleri, stanbul 1953. 27. Tahsin Öz, stanbul Camileri, I-II, Ankara 1962. 29 28. smail Giray, stanbul da Sahâbe Kabirleri, stanbul 1975. 29. Talât Koçyi it, Hadis Tarihi, Ankara 1977. 30.. Hakk Konyal, Konya Ere li Tarihi, stanbul 1984. 31. fievket Gürel, Eyyüb Sultan, stanbul da Sahâbe Kabirleri, stanbul 1985. 32. Mehmet Hocao lu, stanbul daki Sahâbe Kabirleri, stanbul 1987. 33. Has rc -zâde, stanbul da Sahâbe ve Evliya Kabirleri, stanbul 1987. 34. Hüseyin Algül, Hala Sultan ve Eyyûb Sultan, zmir 1994. 35. Hüseyin Algül, Ebû Eyyûb el-ensârî, Diyanet slâm Ansiklopedisi, X, 123-125. 36. Hüseyin Algül, Hâlid b. Zeyd (Ebû Eyyûb el-ensârî), Eyüp Sultan Sempozyumu Tebli ler, VI, stanbul 2003. 37. Mehmet Nermi Haksan, Eyüp Sultan Tarihi, stanbul 1996. 38. Walter E. Kaegi, Bizans ve lk slâm Fetihleri (trc. Mehmet Özay), stanbul 2000. 39. Necdet Y lmaz - Coflkun Y lmaz, stanbullu Sahâbeler, stanbul 2003. 40. Hac Cemal Ö üt, Eyyûb Sultan, I-II, stanbul 2005. 41. Necdet flli, stanbul da Sahâbe Kabir ve Makamlar, Ankara ts. 42. Mustafa Özdamar, stanbul da Makam ve Merkadleri Bulunan fiehid Sahâbeler, stanbul ts. 43. Marius Canard, Tarih ve Efsaneye Göre Araplar n stanbul Seferleri (trc.. Hâmî Dâniflmend), stanbul Enstitüsü Mecmuas, II, stanbul 1956, s. 212-259. 44. Abdullah Ayd nl, Ebu d-derdâ, Diyanet slâm Ansiklopedisi, X, 310-311. 45. Raflit Küçük, stanbul da Medfûn Oldu u Söylenen Sahâbelerden Ebu d-derdâ, Eyüp Sultan Sempozyumu Tebli ler, VI, stanbul 2003. 46. Mehmet Efendio lu, Fezâilü s-sahâbe, Diyanet slâm Ansiklopedisi, XII, 534-538. 47. Mehmet Efendio lu, Sahâbe Dönemi stanbul Seferleri, Eyüp Sultan Sempozyumu Tebli ler, VII, stanbul 2003.