VERGİ İNCELEMELERİNDE MÜKELLEF VE MÜKELLEF HAKLARI
SUNUM PLANI I. BÖLÜM 1.Vergi 2.Verginin Yasal Dayanağı 3.Vergilendirmenin Amacı II.BÖLÜM 1.Vergi İncelemesinin Amacı 2.Vergi İncelemesinin Önemi 3.Vergi İncelemesi Türü III.BÖLÜM 1.Mükellef Hakları ve Önemi 2.Mükellef Haklarının Sınıflandırılması 3.Vergi İncelemelerinde Mükellef Hakları 2
BİRİNCİ BÖLÜM:VERGİ 1.Vergi 2.Verginin Yasal Dayanağı 3.Vergilendirmenin Amacı 3
1. Vergi Vergi, kamu hizmetlerini karşılamak amacıyla, kişilerden ve kuruluşlardankanun yoluyla toplanan paralardır. Zorunludur. Kesindir. Karşılıksızdır. Ödeme gücü nispetinde alınır. 1. Ekonomik Açısından 2. Sosyal Devlet Olma Gereğinden Para olarak alınır. Gerçek ve Tüzel kişilerden alınır. 4
2.Verginin Yasal Dayanağı Anayasa(73. md) Herkes, kamu giderlerini karşılamak üzere, mali gücüne göre, vergi ödemekle yükümlüdür. Vergi yükünün adaletli ve dengeli dağılımı, maliye politikasınınsosyal amacıdır. Vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülükler kanunla konulur, değiştirilir veya kaldırılır. Vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülüklerin muaflık, istisnalar ve indirimleriyle oranlarına ilişkin hükümlerinde kanunun belirttiği yukarı ve aşağı sınırlar içinde değişiklik yapmak yetkisi Bakanlar Kuruluna verilebilir. Anayasada vergi bir ödev olarak nitelendirilmiştir. 5
Vergi Kanunları Uluslararası Anlaşmalar Gelir V. Çifte verginin önlenmesi Kurumlar V. Evrensel mükellef hakları KDV vb. Verginin aktif süjesi olan devlet ile pasif süjesi olan mükellef arasında vergilendirme sürecin tüm aşamaları yasallık ilkesi gereği yapılan düzenlemelerle belirgin hale getirilmiştir. Vergi ile ilgili tüm yasalar hak ve özgürlükler üzerinde etkilidir. Bu nedenle vergi yaslarının uygulanması, yani vergileme sırasında mükellefin korunması ve mükellef haklarının tesisi önemlidir. Yasa Yetki Hak 6
3. Verginin İşlevleri 1.Mali(Fiskal) İşlev Kamu Harcamalarını Karşılamak 2.Ekonomik İşlev Devletin ekonomiye yön vermesi yatırımları yönlendirmezorunlu tasarruf 3.Sosyal İşlev Servet gelir adaletsizliğini önlemek 7
İKİNCİ BÖLÜM: VERGİ İNCELEMESİ 1. Amacı 2. Önemi 3. Vergi İncelemesinin Türü 8
1. Vergi İncelemesinin Amacı; 213 sayılı Vergi Usul Kanunun 134. Maddesinde; vergi incelemesinden maksat, ödenmesi gereken vergilerin doğruluğunu araştırmak, tespit etmek ve sağlamaktır. Vergi incelemesi sadece vergi kayıp ve kaçağını tespit etmeye yönelik değildir. Bunun yanında ödenmesi gereken vergilerin doğruluğu araştırılıp tespit etmektir. 9
2.Vergi İncelemesinin Önemi; Vergi toplama işinin yasal hatta anayasal norm haline getirilmesi tek başına istenilen sonuca ulaşmakta yeterli değildir. Teorik olarak var olan yasaların uygulamalarının yaşama geçirilmesinde vergi incelemeleri önem arz etmektedir. Mükellef ile vergi idaresi ilişkilerinde en hassas, en duyarlı nokta vergi incelemesidir. Çünkü mükellefin geçmişteki hesap ve işlemlerinin ayrıntılı incelerek yasa hükümlerine ne kadar riayet edildiğini özetler. Vergi incelemesi idari, mali ve adli sonuçlar doğuracağından tarafların inceleme sürecinde haklarını ve yükümlülüklerini iyi bilmelerini gerektirmektedir. Vergi incelemesi mükellef için katlanılması gereken bir yük gibi gözükse de vergi iadeleri veya vergi hatalarının düzeltilmesi gibi hususlarda mükelleflere yarar sağlayan bir işlemdir. 10
Vergi İncelemeleri ile; Mükellefiyet bilincinin oluşturulması Ödenmesi gereken doğru vergi miktarının bulunması(mükellef lehine düzeltmelerinde yapılması) Rehberlik yol gösterme(mükellef odaklı anlayış) Mükellefler arasında rekabetin sağlanması Mükellef haklarınınkorunması İnceleme sonucunda saygınlık prestij takdir edilme Mükelleflerin önyargılarının kırılmasını sağlar(inceleme sonucunda çıkan vergi farkı ve cezalarından mükellefin ben bir yerlerde hata yaptım diyebilmesi, inceleme sonucunda haksızlığa uğramadığını düşünmesi) 11
3. Vergi İnceleme Türleri; Normal Vergi İncelemesi Aramalı Vergi İncelemesi Şartları; I. Vergi kaçırıldığına dair emareler varsa II. Arama yapılmasına lüzum görülmesi ve gerekçeli bir yazı ile arama kararı vermeye yetkili sulh yargıcından istenmesi III. Sulh yargıcının istenilen yerlerde arama yapılmasına karar vermesi 12
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM:MÜKELLEFİN HAKLARI 1. Mükellef Hakları ve Önemi 2. Mükellef Haklarının Sınıflandırılması 3. Vergi İncelemesinde Mükellef Hakları 13
1.Mükellef Hakları Ve Önemi; Vergi Usul Kanununa göre vergi mükellefi, üzerine vergi borcu düşen gerçek ve tüzel kişileri ifade etmektedir. Vergilendirme ilişkisinde mükellef, kamu hukukundan doğan yetkisine dayanarak vergi koyan devlete karşı maddi ve şekli yükümlülükleri olan kişidir. Vergilendirmeden doğan kamu hukuku ilişkisinin pasif tarafını oluşturan vergi mükelleflerigerçekkişi olabileceği gibi tüzelkişi de olabilirler. Mükellef, vergiyi doğuran olaya bağlı olarak gerçekleşen vergi borcunu devlete ödeme yükümlülüğünün yanı sıra mükellefiyetine bağlı olarak yasalarla belirlenmiş vergilemeye ilişkindeftervebelgelerdüzenlemek, muhafaza etmek ve bildirimlerde bulunmak gibi şekli ödevleri yerine getirmek zorundadır. 14
Mükellef haklarıyla ilgili genel kabul edilmiş bir tanımlama olmamakla birlikte söz konusu hakların mükellefe veya vergi kanunuyla ilişkili kişiye ait olduğusöylenebilir. Genel olarak vergilendirme ilişkisinden dolayı devlet ile vergi mükellefi arasındaki hukuki ilişkide vergi mükellefine tanınan haklara mükellef hakları denilmektedir. Başka bir ifadeyle mükellef hakları, vergi mükelleflerine olumlu (mükelleflerin bilgi alma hakkı gibi) ya da olumsuz talepte bulunma (özel hayatın gizliliği gibi) yetkisi veren ve ihlal edildiğinde hukuki korunma sağlayan haklardır. 15
Vergi mükelleflerinin devlet karşısındaki hakları (mükellef hakları) en az yükümlülükleri (ödevleri) kadar önemlidir. Özellikle insan hakları ve demokrasi kavramlarınındahadadeğer kazandığı günümüzde mükellef hakları da genel hakların vergi hukukundaki bir projeksiyonu olarak karşımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla mükellef hakları birey hakkı insanhakkı mükellef hakkı ortakpaydasını ifade etmektedir. 16
2. Mükellef Haklarının Sınıflandırılması; A.Genel Haklar (Temel Haklar) B.Özel Haklar (İkincil Haklar) 17
A. Genel Haklar Tüm mükelleflerin sahip oldukları haklardır. Mükelleflerin genel kanunlara dayanarak vatandaşlıktan ileri gelen haklarıdır. Başka deyişle mükellef olmanın yanı sıra insan hakları çerçevesinde koruma sağlayan haklardır. Bu haklar vergi kanunların uygunluğu, işleyişi ve geçerliliği sırasında mükelleflere güvence sağlamaktadırlar. 18
Mükellefin Genel Hakları; 1. Adil, Eşit ve Saygılı Hizmet Alma Hakkı 2. Bilgi Alma Hakkı 3. Başvuru Hakkı 4. Vergilemede Belirlilik Hakkı 5. Mükelleflere İlişkin Bilgilerin Gizliliği Hakkı 6. Temsilci Kullanma Hakkı 7. Özel Hayatın Gizliliği Hakkı 19
1.Adil, Eşit ve Saygılı Hizmet Alma Hakkı Vergi idaresinin eşitliğe aykırı iş ve işlemleri rekabeti bozduğu gibi adil ve eşit olmayan işlemler mükellefin vergiden kaçınmasına ve vergi kaçırmasına neden olabilmektedir. Yapılan yasal düzenlemelerde ve gerçekleştirilen vergi incelemelerinde adil, hukuksal, rekabeti koruyucu ve mükellef odaklı bir sürecin sağlanması gerekmektedir. Dolayısıyla mükelleflerin karşılaştıkları sorunların çözümü için yardım talep etmeleri veya şikayetlerini dile getirmeleri durumunda, bunlar belirlenen hizmet standartları çerçevesinde hızlı veadilbir şekildeçözümlenmesigerekmektedir. Mükelleflerin vergi idaresinden yardım talep etmeleri durumunda; vergi idaresi tarafından mükelleflere vergi yükümlülükleri ve haklarıyla ilgili ücretsiz görüş, bilgi ve yardım verilmektedir. Vergi idaresi tarafından verilen yazılı veya sözlü görüşler açık, tam, doğru ve tutarlı iken basılı yayınlar ise kolay anlaşılırve her zamanulaşılabilir niteliktedir. 20
2.Bilgi Alma Hakkı Mükelleflerin vergi sisteminin işleyişi ve vergilerinin tarh edilmesi konusunda güncel bilgileri elde etme hakkına sahiptirler. Mükellefler başvuru hakları da dahil olmak üzere tüm hakları konusunda bilgilendirilme hakkına sahiptir. Mükelleflerinin kendileri hakkında vergi idaresinde bulunan bilgilerin talep edebilirler. Dolaysısıyla bu hak 2 şekilde yerine getirilmektedir. Birincisi vergileme ile ilgili işlem ve düzenlemelerden mükelleflerin haberdar edilmesi ikincisi ise mükellefin talebi üzerine bilgi verilmesidir.(örneğin özelge, sirküler verilmesi) 4982 sayılı BilgiEdinmeHakkı Kanunuçerçevesindeherkes tümkamu kuruluşlardanbilgi edinme hakkına sahiptir ve kamu kurumları da istisnalar hariç, her türlü bilgi ve belgeyi başvuranın yararlanmasına sunmakla yükümlüdür. 21
3. Başvuru Hakkı Vergileme işlemleriyle ilgili veya vergi idarelerince yapılan bireysel işlemlere ve alınan karalara karşı tüm mükelleflerin başvuru hakkı vardır. Bu hak genellikle şu iki şekilde kullanılır; I. Vergileme açısından sonuç doğuran bir işlem yapılmasını veya durum tespit edilmesini istemesi için başvurma(örneğin mücbir sebep halinde durumun tespit edilmesini, vergi hatalarının düzeltilmesini isteme hakkı) II. Uyuşmazlığın idari aşamada çözümlenmesi için itiraz veya şikâyet yollarına başvurması veya yargıya intikal ettirmek için başvurma. 22
4. Vergilemede Belirlilik Hakkı Mükelleflerin yürüttükleri faaliyetlerin vergiye ilişkin sonuçlarını önceden bilmelerini ifade etmektedir. Bu hakkın somut yansıması, vergi kanunlarının ve ilgili mevzuatın yayınlanarak mükellefin bilgisine sunulması, vergi kanunlarının geriye yürütülmemesi ve vergilerin kanuniliği ilkesi gereği vergisel düzenlemelerin ancak yasama organı tarafından yapılabilmesini ortaya çıkarmaktadır. Mükelleflerin özel bir davranış durumunda belirli koşullara bağlı kuralların kendilerini nasıletkileyeceğini bilmeleri gerekir. Yasal düzenlemeler ne kadar açık ve belirgin olursa vergisel işlemlerde karmaşa o oranda azalmakta ve aynı zamanda mükellefin vergiye uyumu kolaylaştırmada önemli yer tutmaktadır. Çünkü mükelleflerin yürürlükte belirgin olan yasaları bilmeleri geleceğe ilişkin planlarında önemlidir. 23
5. Mükelleflere İlişkin Bilgilerin Gizliliği Hakkı Mükellef ve mükellefle ilgili kimselerin şahıslarına, muamele ve hesap durumlarına, işlerine, servetlerine veya mesleklerine müteallik olmak üzere öğrenilen sırlar ve gizli kalması lazım gelen diğer hususlar açıklanamaz, bunlardan menfaat sağlanamaz(mahremiyet ilkesi) Mükellef hakkında toplanmış olan bilgiler güvenli bir şekilde korunmakta sadece vergi kanunlarında belirtilen özel durumlarda(örneğin kesinleşen vergi ve cezalarını ödemeyenlerin listelerinin yayınlanması), cebren tahsilata başvurulmasında, istatistiksel bilgi toplanmasında veya uluslararası işbirliği çerçevesinde bilgi aktarılması halinde kullanılmaktadır. Mükellefin bu hakkı, mükellef tarafından ileri sürülmese de idare tarafından tüm işlemlerde gözetilmesi gerekmektedir. Vergi mahremiyeti ile mükellefler korunarak, mükelleflerin devlete güven duyulmasının sağlanmasını ve dolayısıyla maddi ve manevi kamu yararının sağlanmasını büyük katkı sağlamaktadır. 24
6. Temsilci Kullanma Hakkı Vergi idaresiyle olan ilişkilerinde bizzat kendileri başvuruda bulunma veya bir temsilci kullanma ve onun yardımını isteme hakkına sahiptirler. Temsilci olarak genelde avukat, mali müşavir veya vergi idaresi tarafından yetkili tanınan kişiler kullanılır. Temsil edilme hakkının kullanılabilmesi için mükellef tarafından vergi idaresine kendisini temsil edecek ve gizli bilgileri alabilecek kişinin ismi yazılı ve imzalı bir belge ile verilmesi gerekir. 25
7. Özel Hayatın Gizliliği Hakkı Özel hayatıngizliliği hakkı ülkemizde anayasal güvence altınaalınmış temel haklardan bir tanesidir. Mükellefin evine ve işyerine girilerek özel hayatına müdahale edilmesini sıkı kurallara bağlamaktadır.(konut dokunulmazlığı ile sıkı bir bağ içindedir.) Özel hayatın gizliliğine bir anlamda müdahale sayılabilecek aramalı vergi inceleme yapılmasında vergi kaçırdığına dair sağlam emarelerin bulunması gerekir. Dolayısıyla mükellefin ev ve işyerleri makul olmayan ve şüphe doğurmayan sebeplerle aramaktan kaçınılması gerekmektedir. 26
B. Özel Haklar Mükelleflerin vergi kanunlarının uygulanması sırasında karşılaştıkları özeldurumlarve işlemler sırasında sahip oldukları haklardır. Özel Haklar 1.Verginin tahsili sırasındaki özel haklar 2.Vergi ihtilaflarının çözümü sırasındaki hakları 3.Vergi inceleme sürecinde mükellef hakları 27
1.Verginin tahsili sırasındaki özel haklar Gerçek vergi miktarını ödeme hakkı Vergimükelleflerikişisel koşullarını ve gelirlerini dikkate alarak vergi kanunlarına göre belirlenen vergiden daha fazlasını ödememe hakkına sahiptir.(vergi incelemesinin amacı da budur) Vergi mükelleflerinin yersiz ve fazla vergi ödemeleri durumunda bunların diğer kamu borçlarına mahsup ve takas edilmesini isteme hakkı vardır. Mükelleflerin devletten iade olarak almaları gereken vergilerin geç ödenmesi nedeniyle ekonomik kayba uğramamaları için devletin mükellefin alacağı için faiz ödemesi yasal olarak düzenlenmiştir. Cebren tahsilatta süre verme ve yardım hakkı Vergi tahsilatının sonuçsuz kalma tehlikesinin olmadığı durumlarda vergi idaresinin mükelleflerin malvarlığında azalmaya yol açacak herhangi bir cebren tahsilata girişmeden önce kendilerine haber vermesi gerekmektedir. Bu durum ödeme emri ile gerçekleştirilmektedir. Davet yapıldıktan sonra da mükelleflerin ödeme yapabilmeleri veya itirazlarını dile getirmeleri için belirli bir süre tanınması gerekmektedir. Bu süre itiraz, yargı yoluna başvurma gibi hakların kullanılması için önemlidir. Vergi borçlarının ödenmesindeiyiniyetli mükelleflerin çokzordurumadüşmelerini önlemekamacıyla tecil ve taksitlendirme imkanı getirilmiştir. 28
2.Vergi İhtilaflarının çözümü sırasındaki hakları İdari başvuru hakları(itiraz, düzeltme başvurusu ) Mükellef, vergileme işlemlerinde hata yapıldığını düşünüyorsa bunun düzeltilmesi için vergi idaresine başvuruda bulunabilir vegörüşme talep edebilir. Yargısal başvuru haklar İdari aşamadan bir sonuç alınamazsa mükellefler yargı yoluna başvurarak uyuşmazlığın çözülmesini talep edebilir. 29
3.Vergi İnceleme Sürecinde Mükellef Hakları Vergilendirme sürecinin aktif süjesi devlet mükellefin beyanlarının doğru olup olmadığını her zaman denetleyebilir. Denetim yapılması ise mükelleflere bir takım özel haklar tanınmaktadır. Vergi Usul Kanunu nun 134. maddesine göre vergi incelemesinde maksat, ödenmesi gereken vergilerin doğruluğunu araştırmak olduğundan mükellefin inceleme sürecinde haklarını bilmesi sürecin sağlıklı bir şekilde tamamlanmasını sağlayacaktır. Vergi incelemesi yapılırken mükelleflerin haklarının gözetilmesi gerekmektedir. Bu hakların gözetilmesi devletin ve devletin yetkisini kullanan inceleme elemanlarının mükelleflere karşı yükümlülüğüdür. Vergi incelemelerinin adil ve hukuka uygun olarak tamamlanmasında mükellefin kendi haklarının neler olduğu bilmesi de önem arz etmektedir. 30
Vergi İnceleme Sürecinde Mükellef Hakları: 1.Vergi İnceleme Elemanın Kimliğini Görme Hakkı Vergi incelemesi yapanlar, incelemeye başlamadan önce gittikleri yerde incelemeye yetkili olduğunu gösteren fotoğraflı hüviyetini göstermesi gerekmektedir.(vergi Usul Kanunu 136. md) Mükellefler ise vergi inceleme elemanının incelemeye başlamadan önce kim olduklarını ve yetkilerini gösteren belge veya kimliklerini görme hakkına sahiptir. Kimlik göstermek hem kanun hükümlerine uygulanması açısından hem de bir takım dolandırıcılıkların önüne geçmek için önemlidir. Çünkü inceleme elemanlarının kendilerini tanıtmaları ve kimliklerini göstermeleri mükelleflerin denetim elemanlarına güven duymasına ve böylece defter ve belgeleri sadece bu kişilere vermelerine yardımcı olacaktır. Nezdinde arama yapılması sırasında, Sulh Yargıcınca verilen arama kararının gösterilmesini isteme, aramanın amacını ve kapsamını öğrenme ve bu konuda gerekli bilgi belge yetkiyi gösteren kimlik ve belgelerin ibraz edilmesini isteme hakkı vardır. Denetim elemanın yetkisini gösteren fotoğraflı kimlik belgelerini mükelleflere göstermemesi 31 durumunda mükelleflerin defter ve belgeleri ibraz etmekten kaçınma hakları vardır.
Vergi İnceleme Sürecinde Mükellef Hakları: 2.İnceleme Konusunu ve Kapsamını Öğrenme Hakkı Mükellefler, incelemenin mevzuu hakkında incelemeye başlamadan önce kendilerine açıklamayapılmasını isteyebilir. İnceleme konusunun hangi vergi bakımından ve hangi hesap dönemine ilişkin olduğunu öğrenme hakkı vardır. Bu durum yapılan inceleme için istenen bilgi ve belgelerinde eksiksiz ve en kısa sürede tamamlanması içinde önemlidir. İncelemenin mahiyeti değişmesi halinde bu konuda mükellefe ilgililerce bilgi verilmesi, mükellefin de değişikliğin nedenini öğrenme hakkı vardır. Bu hak yapılan işlemin şeffaflığını sağlamaktadır. 32
İnceleme konusunu öğrenme hakkının kapsamına; İncelemenin resmi dayanağı, İncelemenin kaynağı, İncelenecek vergi türü, İnceleme dönemi, İncelemenin kapsamı, 33
Vergi İnceleme Sürecinde Mükellef Hakları: 3.İncelemenin Mükellefin İşyerinde Yapılmasını İsteme Hakkı Esas itibariyle incelemeye tabi olanın işyerinde yapılır.(vuk 139. md) İşyerinin müsait olmaması, ölüm,işin terk edilmesi gibi zaruri sebeplerle incelemenin yerinde yapılması imkansız olur veya mükellef ve vergi sorumluları isterse inceleme dairede yapılabilir.(özel ve zorunlu durumlar halinde) Defter ve belgelerin mükellef tarafından daireye getirilmesi yazılı olarak istenir. 34
Vergi İnceleme Sürecinde Mükellef Hakları: 4. Defter ve Belge İbraz Etmek İçin Ek Süre İsteme Hakkı Zor durumda kalınması halinde defter ve belgeleri istenen sürede ibraz edemeyecek durumda ise ek süre verilmesi istenebilir. Yasal süresi içinde talepte bulunma Zor durumun haklı nedenin ispatlanması Vergi alınması tehlikeye girmemeli İnceleme elemanın mükellefin sunduğu gerekçeyi uygun bulması Verilecek ek süre 15 günden az olamaz. 35
Vergi İnceleme Sürecinde Mükellef Hakları: 5.İncelemenin Her Safhasında Bilgi Alabilme Hakkı Bu hak genel haklar içerisinde yer alan bilgi edinme hakkının vergi incelemesindeki özel görünümüdür. İnceleme elemanı bu konuda mükelleflere incelemeyi olumsuz yönde etkilemeyecek bilgileri verecektir. İncelemeyi aksatmaya yönelik yapılan bilgi isteme bu kapsamda düşünülemez.(örneğin zamanaşımına uğratmakamacıyla) 36
Vergi İnceleme Sürecinde Mükellef Hakları: 6. İnceleme Sırasında Müşavir ve/veya Avukat Bulundurma Hakkı Mükellefi temsilen gelen kişilerin yasal olarak yetkilendirilmiş olduğunu gösteren belgelerin yanlarında bulundurmaları zorunludur. Bu belgeler görüşmeler başlamadan önce inceleme elemanına verilmesi gerekir. İncelemelerde izahat verecek olan esas kişi mükellef olmakla birlikte defter kayıt ve belgelerde görüşlerine başvurmak üzere mükellef incelemelerde müşavir vb. kişileri bulundurabilme hakkına sahiptir. 37
Vergi İnceleme Sürecinde Mükellef Hakları: 7.Vergi İnceleme Tutanaklarına İtiraz ve Görüşlerin Yazılmasını İsteme Hakkı Mükellefler vergi inceleme tutanaklarında aleyhine sonuç doğurabilecek tespitler için itirazda bulunarak, mülahazalarını tutanağa yazdırma hakkına sahiptir. Bu konuda inceleme yapanların mükellefin itirazlarını tutanağa almama yönünde takdir hakkı yoktur. Yapılan her türlü itiraz, şerh ve görüşler mükellefin belirtiği şekilde tutanağa alınmalı ve okutturulup, imzalattırılmalıdır. Bir anlamda bu hak mükellefin lehine delil olabilecek hususların tutanakta yer almasını sağlayan bir haktır. 38
Vergi İnceleme Sürecinde Mükellef Hakları: 8.Tutanağın İçerdiği Hususlardan Haberdar Olma Hakkı Düzenlenen tutanağınsonunda Tutanakta belirtilen hususların ilgililer tarafından okunduğunu ve doğruluğunun anlaşıldığını belirten ifadeye yer verilir. İlgililer vergi incelemesi esnasında düzenlenen tutanağı okuma, içerdiği hususların doğruluğunu, defter kayıtlarına, belgelere ve ifadelere uygunluğunu anladıktan sonra tutanağı imzalama ve tutanağın içerdiği hususlardan haberdar olma hakkına sahiptir. Bu hakkın sağlanmaması mükellefin yapılan inceleme sonucunda haksız yere vergi ve cezalara maruz kalmasına neden olur. Ayrıca bu hakkın kullandırılmaması mükellefin savunma hakkını zedelemiş olacağından ilerde dava açılması olasılığını artırarak hem yargı yükünü artıracak hem de zaman ve maddi kayba yol açacaktır. 39
Vergi İnceleme Sürecinde Mükellef Hakları: 9. Tutanaktan Bir Nüsha Alma Hakkı Mükellefin tutanaktan ve yapılan incelemeden haberdar olmasını sağlar. İtiraz ve dava aşamasında mükellefe yol gösterir. Bu hak, savunma hakkı ve idarenin şeffaflığı ilkesinin bir gereğidir. İncelemenin bittiğine ilişkin resmi bir yazı isteme hakkı da bu kapsamda değerlendirilir. 40
Vergi İnceleme Sürecinde Mükellef Hakları: 10.İşyerinde Yapılan İncelemelerde Resmi Mesai Saatleri Dışında İnceleme Yapılmamasını İsteme Hakkı Tutanak düzenlenmesi ve inceleme ile ilgili emniyet tedbirlerinin alınması dışında işyerinde yapılan incelemelerin resmi mesai saatleri dışında yapılmaması gerekmektedir. İnceleme işyerindeki faaliyetleri sekteye uğratmamalı veya minimum etkileyecek şekilde yürütülmelidir. 41
Vergi İnceleme Sürecinde Mükellef Hakları: 11.Fiili Envanterin Sırasında Yapılan Giderlerin Kendisine Ödenmesini İsteme Hakkı İncelemeyi yapan tarafından tasdik edilen giderler Hazinece mükellefe ödenir. İncelemenin mükellefle ekstra bir maliyet yüklemesinin önüne geçilmiş olmaktadır. Ancak bu hak, envanter yapılması sırasında mükelleflerin araç, gereç ve personeliyle gerekli yardım ve kolaylığı gösterme yükümlülüğünü ortadan kaldırmamaktadır. 42
Vergi İnceleme Sürecinde Mükellef Hakları: 12.Hakkında Yapılan İhbarın Doğru Çıkmaması Halinde Muhbirin Adını Öğrenme Hakkı Mükellef ihbar üzerine yapılan incelemelerde, ihbarda belirtilen hususların mevcut olmadığının ortaya çıkması halinde, hakkında ihbarda bulunanın adını idareden öğrenebilir. Mükellefin prestijini zedelemeye yönelik gerçeği yansıtmayan ihbarların mükellefçe öğrenilmesi ve gerekli zararın tazmini için bu hak önemlidir. 43
Vergi İnceleme Sürecinde Mükellef Hakları: 13.İncelemenin Kanunda Belirtilen Sürelerde Bitirilmesini İsteme Hakkı Vergi incelemesi yapanların, incelemeye başlanıldığı tarihten itibaren Tam inceleme 1 yıl Sınırlı inceleme 6 ay İnceleme bu süre içinde bitirilemez ise 6 ayı geçmemek üzere ek süre verilebilir ve bu durumda vergi incelemesi yapmaya yetkili olanların bağlı olduğu birim tarafından incelemenin bitirilmeme nedenleri yazılı olarak nezdinde inceleme yapılana bildirilir. İncelemenin mükellef üzerinde oluşturmuş olduğu psikolojik baskıyı azaltmak için işlerin süresinde bitirilmesi önemlidir. 44
Vergi İnceleme Sürecinde Mükellef Hakları: 14. Vergi Mahremiyetine Uyulmasını İsteme Hakkı Vergi ile ilgili gizlilik kavramı, vergi uygulamasında görev alan memurların görevlerini ifa ederlerken mükelleflerin şahısları, ailevi durumları, servetleri, faaliyetleri ve faaliyet alanları, gelir durumları, meslek sırları ve benzeri durumlarıyla ilgili olarak öğrendikleri bilgilerin açıklanmaması ve kendileri ile üçüncü kişilerin kullanımına sunulmamasıdır. Mükellef vergi incelemesi sırasında veya sonrasında vergi mahremiyetine uyulmasını isteme hakkına sahiptir ve vergi mahremiyetinin ihlal edildiğinin belirlenmesi halinde ise şikayette bulunabilir. İnceleme yapanlar görevden ayrılsa dahi bu sorumluluğu devam eder. 45
Vergi İnceleme Sürecinde Mükellef Hakları: 15.Süresi Gelen Beyannamelerini Verebilmek İçin Muhafaza Altındaki Defter ve Belgelerini İsteme Hakkı İnceleme için defter ve belgelerin ibraz edilmiş olması, süresi gelen vergi beyannamelerinin verilmesi ödevini kaldırmaz. Beyannamenin tanzimi için gerekli belgelerin alınmasına izin verilir. Defterlerin mahkemece veya inceleme elamanınca alınmış mücbir sebep olarak değerlendirilemez. olması İnceleme amacıyla el konulmuş defter ve vesikalar üzerinde mükelleflerin incelemeler yapmaya, örnek almaya ve kayıtlar çıkarmaya hakları vardır. Mükellef veya temsilcisinin inceleme tutanağını imzalamamaları durumunda alıkonulan ya da aramada ele geçirilen defter, belge ve eşyalar, aramanın konusu ile ilgili vergi ve cezalar kesinleşinceye kadar mükellefe geri verilmez ve İdarece muhafaza edilir. Mükellef veya temsilcisi bunları, suç delili olmamaları şartıyla, tutanağı imzalayarak her zamangeri alma hakkına sahiptir. 46
Vergi İnceleme Sürecinde Mükellef Hakları: 16.Kayıtların İşlenmesi İçin Ek Süre İsteme Hakkı Arama sonucunda el konulan defter ve belgelerin muhafaza altında olması sebebiyle zamanında yapılamayan kayıtlarını, defterlerin geri verilmesinden sonra 1 aydan az olmamak üzere verilecek uygun bir süre içinde yapılabilir. Ayrıca arama sonucunda muhafaza altına alınmış olan defter ve belgeler geri verilinceye kadar, tüm işlemleri tasdik ettirilecek yeni defterlere kaydetmek ve defterler geri verilince bu kayıtları geri verilen defterlere aktarabilme hakkı vardır. 47
Vergi İnceleme Sürecinde Mükellef Hakları: 17. Vergi İnceleme Raporlarının Mevzuata Uygun Olmasını İsteme Hakkı VergiUsulKanunu nun140 ıncı maddesine göre; vergi incelemesi yapanlar vergi kanunlarıyla ilgili kararname, tüzük, yönetmelik, genel tebliğ ve sirkülere aykırı vergi inceleme raporu düzenleyemezler. Bu madde mükellefe vergi inceleme raporlarının mevzuata uygun olmasını isteme hakkını vermektedir. Mükellef inceleme sırasında vergi kanunlarına göre eleştiri konusu yapılacak hususlarla ilgili olarak inceleme elamanına özelge ibraz etme hakkına sahiptir. Bu durumda sunulan özelgenin mükellefin durumunu açıklayıp açıklamadığı hususu raporda değerlendirmeye alınmalıdır. Vergi incelemesinin amacı ödenmesi gereken vergilerin doğruluğunu araştırmak olduğundanbuhakvergiincelemeraporlarının kanun gerekçelerini tam olarak karşılayacak şekilde düzenlenmesini zorunlu kılmaktadır. 48
Vergi İnceleme Sürecinde Mükellef Hakları: 18. Mükellefin Rapor Değerlendirme Komisyonunca Dinlenmesini İsteme Hakkı Rapor Değerlendirme Komisyonları tarafından dinlenmek için taleplerini, vergi inceleme tutanaklarına kaydedilmesini isteyebilecekleri gibi taleplerini içeren bir dilekçe ile rapor değerlendirme işlemi bitmeden Grup Başkanlıklarına da başvurulabilir. Bu hak itiraz, savunma, görüş ve düşüncelerini komisyona iletmesinde rol oynar 49
Vergi İnceleme Sürecinde Mükellef Hakları: 19.Müracaat ve Şikayet Hakkı Mükellefin müracaat ve şikayet yolları; 1. Cimer Bimer 2. Posta yoluyla Vergi Denetim Kurulu Başkanlığı na 3. www.vdk.gov.tr adresinden İhbar ve Şikayetler bölümüne 4. VİMER (444 0 189) 5. Doğrudan veya posta yoluyla Grup Başkanlıklarına 50
Vergi İnceleme Sürecinde Mükellef Hakları: 20. İhtiyati Haciz Sebebine İtiraz Edebilme Hakkı Vergi incelemesine yetkili memurlarca yapılan ilk hesaplara göre tahsil dairelerince teminat istenmesi durumunda, teminat veya kefil gösterememe ya da şahsi kefalet teklifinin veya kefilin kabul edilmemesi nedeniyle haklarında ihtiyati haciz kararı verildiğinde, haczin yapıldığı, haczin gıyapta yapılması halinde ise haczin tebliğ edildiği tarihten itibaren 7 gün içinde ihtiyati haciz sebebine itiraz edebilir. 51
Vergi İnceleme Sürecinde Mükellef Hakları: 21. Uzlaşma Hakkı Uzlaşma; mükelleflerin adlarına yapılan tarhiyatı yargıya intikal ettirmeden önce, vergi idaresi ile tahakkuk edecek vergi ve ceza hususunda anlaşmak için başvurabilecekleri idari bir çözüm yoludur. İkmalen, res en veya idarece tarh edilen vergilerle bunlara ilişkin vergi ziyaı cezalarının(359. maddede yazılı fiillerle vergi ziyaına sebebiyet verilmesi halinde tarh edilen vergi ve kesilen ceza ile bu fiillere iştirak edenlere kesilen cezalar hariç) tahakkuk edecek miktarı konusunda, tarhiyat öncesi ya da sonrası uzlaşma talebinde bulunabilir. Tarhiyat öncesi uzlaşma sağlamaz ise tarhiyat sonrası uzlaşmaya gidilemez. Uzlaşma sağlanması halinde başka hiçbir merciiye başvuramaz(dava açma, cezada indirim vb.) 52
Vergi İnceleme Sürecinde Mükellef Hakları: 22. Dava Açma Hakkı Mükellefler ve kendilerine vergi cezası kesilenler, tarh edilen vergilere ve kesilen cezalara karşı vergi mahkemesinde dava açabilirler. Vergi mahkemesinde dava açabilmek için; 1. Verginin tarh edilmesi 2. Cezanın kesilmesi 3. Tadilat ve takdir komisyonları kararlarınıntebliğ edilmiş olması 4. Tevkif yoluyla alınan vergilerde istihkaksahiplerine ödemenin yapılmış ve ödemeyiyapantarafından verginin kesilmiş olması lazımdır. Vergi ve ceza ihbarnamesinin ilgiliye tebliği tarihindenitibaren30 gün içinde vergi ve cezayı tarh ettiren vergi dairesinin bulunduğu yerdeki vergi mahkemesinde dava açılabilir. Ancak mükellef uzlaşma yoluna gitmiş ve uzlaşma sağlanmış ise dava açamayacaktır. Mükellefin vergi davalarında belirli koşullarda duruşma talebinde ve yürütmeyi durdurma talebinde bulunma hakkı vardır. 53
TEŞEKKÜRLER 54