ERBAA ve NİKSAR İLÇELERİNDE YETİŞTİRİLEN NARİNCE ÜZÜM ÇEŞİDİNDE KLON SELEKSİYONU-I Murat GÖKBULUT Yüksek Lisans Tezi Bahçe Bitkileri Ana Bilim Dalı Yrd. Doç. Dr. Adem YAĞCI 2014 Her hakkı saklıdır
T.C GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BAHÇE BİTKİLERİ ANA BİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ ERBAA ve NİKSAR İLÇELERİNDE YETİŞTİRİLEN NARİNCE ÜZÜM ÇEŞİDİNDE KLON SELEKSİYONU-I Murat GÖKBULUT TOKAT 2014 Her hakkı saklıdır
i
i
ÖZET Yüksek Lisans Tezi ERBAA ve NĠKSAR ĠLÇELERĠNDE YETĠġTĠRĠLEN NARĠNCE ÜZÜM ÇEġĠDĠNDE KLON SELEKSĠYONU-I Murat GÖKBULUT Gazi Osman PaĢa Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bahçe Bitkileri Ana Bilim Dalı DanıĢman : Yrd. Doç. Dr. Adem YAĞCI Bu çalıģma ile; Erbaa ve Niksar ilçelerinde yetiģtirilen Narince üzüm çeģidinde klon baģ omcalarının belirlenmesi amaçlanmıģtır. 259 klon baģ omca adayı ile baģlayan çalıģmada 81 adet klon baģ omca adayında tartılı derecelendirme yapılmıģtır. Narince üzüm çeģidinde değerlendirmeye alınan klon baģ omca adaylarında; doğuģ oranının % 45-94 arasında; salkım sayıları 4-40 adet arasında; salkım ağırlığı 121 g ile 546 g arasında; omca baģına verimlerin 0,605 kg ile 13,650 kg arasında; ortalama tane ağırlığının 2,1 g ile 4,8 g arasında; budama odun ağırlığının 380 g ile 2 970 g arasında; SÇKM değerinin % 19,2 ile % 25,6 arasında; ph değerinin 2,0-2,9 arasında; asit değerleri 5,89 g/l ile 9,72 g/l arasında; Bome değerinin 11-14 arasında; Ģıra randımanının ise % 52,1 ile % 74,7 arasında değiģtiği belirlenmiģtir. Bu çalıģma ile üç yılın ortalamasına göre 13 adet klon baģ omcası seçilmiģtir. 2014, 65 sayfa ANAHTAR KELİMELER: Tokat, Bağcılık, Narince, Klon BaĢ Omcası i
ABSTRACT MS THESĠS CLONAL SELECTION ON NARINCE GRAPE CULTIVAR IN ERBAA and NIKSAR DISTRICTS-I Murat GÖKBULUT Gazi Osman PaĢa University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Horticulture Supervisor: Asst. Prof. Dr. Adem YAĞCI In this study, it is aimed to determine candidate clones for obtaining the nuclear clones of Narince grape variety grown in Erbaa and Niksar which are the original ecologies of the variety. In the former part of the study 259 candidate clones were collected. In the presented study 81clone candidate was evaluated and selection of candidate was carried out by weighted gradationmethod as the percentage of bloom 45-49 %, number of bunches 4-40, bunch weight 121-546 g, berry weight 2,1 4,8 g, yield 0,605-13,650 kg/vine, pruning weight 380 2 970 g/vine, total soluble solids 19,2-25,6 %, ph 2,0-2,9, titratableacidity 5,89-9,72 gl -1, baume 11-14, must yield 52,1-74,7 % in the candidate clones, respectively. According to the three years results, 13 candidateclones were selected for the next stage obtaining nuclear clones. 2014, 65 pages KEY WORDS: Tokat, Viticulture, Narince, Candidate Clones ii
ÖNSÖZ Ġnsanoğlunun yaģadığı ve nüfusun arttığı günümüz dünyasında süregelen temel problem, artan nüfusun sağlıklı beslenmesi ve halen gündemini koruyan açlık sorunudur. Sağlıklı tarımsal üretim ve tarımsal alandaki geliģmiģlik göstergeleri; bir ülkenin olduğu yeri göstermesi açısından önemli kriterlerdir. Bu kriterleri yükseltmek desteklemeler, uzun soluklu ve geçerli stratejik planlar, tarımsal araģtırmalara verilen önemle gerçekleģmektedir. Uzun yıllardan bu güne hem iç hem de dıģ pazarlarda ekonomik değeri olan farklı üzüm çeģitleri, tarımı geliģmiģ ülkeler yanı sıra, ülkemizdeki araģtırma kuruluģlarınca bağımsız olarak yürütülen klon seleksiyonu çalıģmaları sonucunda verim ve kalite açısından çok önemli geliģmeler kat etmiģtir. Bu tez çalıģması ile de ülkemiz bağcılığına katkıda bulunulması mutluluk vericidir. Yüksek Lisans eğitimine baģlamamda ve bu tezi hazırlamamda bana cesaret veren, tecrübelerinden yararlandığım, çalıģma azmini örnek aldığım tez yöneticim Sayın Yrd. Doç. Dr. Adem YAĞCI'ya minnettarlığımı bir borç bilirim. ÇalıĢmalarım sırasında benden hiç bir yardımını esirgemeyen Sayın Prof. Dr. Rüstem CANGĠ'ye arazide ve laboratuar çalıģmalarımda bana yardımcı olan,araģtırma Görevlileri'ne, Doktora ve Yüksek Lisans öğrencilerine, Ziraat Mühendisi Muhsin BALCI'ya (Erbaa Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü), ihtiyaç duyduğum malzemelerde maddi desteklerini esirgemeyen Erbaa Tarımsal ÇalıĢmaları Destekleme ve GeliĢtirme Derneği yöneticilerine, çalıģma yürüttüğümüz bağ sahiplerine, tez yazım safhasında ihmal ettiğim ve bana sabırla katlanan ve destekleyen sevgili eģime ve çocuklarıma teģekkür ediyorum. Murat GÖKBULUT Mart, 2014 iii
İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET...... Ġ ABSTRACT... ii ÖNSÖZ... iii ĠÇĠNDEKĠLER...iv SĠMGELER VE KISALTMALAR DĠZĠNĠ... vi ġekġller DĠZĠNĠ... vii ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ... viii 1.GĠRĠġ... 1 2. KAYNAK ÖZETLERĠ... 5 2.1. Klon Seleksiyonu ÇalıĢmalarında Kullanılan Yöntemler... 6 2.2. Dünyada Yapılan Klon Seleksiyonu ÇalıĢmaları... 7 2.3. Türkiye de Yapılan klon Seleksiyonu ÇalıĢmaları... 11 3. MATERYAL VE YÖNTEM... 25 3.1. Materyal... 26 3.2. Yöntem... 29 3.2.1. DoğuĢ oranı... 29 3.2.2. Salkım sayısı... 29 3.2.3. Salkım ağırlığı... 29 3.2.4. Tane ağırlığı... 30 3.2.5. Verim... 30 3.2.6. GeliĢme (budama odunu ağırlığı)... 30 3.2.7. Suda çözünür kuru madde (SÇKM)... 30 3.2.8. ph... 31 3.2.9. Titre edilebilir asit miktarı... 31 3.2.10. Bome... 31 3.2.11. ġıra Randımanı... 31 3.2.12. Toptan uyarlanmıģ tartılı derecelendirme puanlarını... 32 4. BULGULAR VE TARTIġMA... 34 4.1. DoğuĢ Oranı... 34 4.2. Verim ve Kalite Değerleri... 38 iv
4.3. ġıra Özellikleri... 44 4.4. UyarlanmıĢ Tartılı Derecelendirme Puanları... 50 5. SONUÇ... 54 KAYNAKLAR... 55 EKLER... 61 EKLER LĠSTESĠ... 62 EK A Klon Seleksiyon ÇalıĢmaları ile ilgili arazi ve laboratuar çalıģmaları... 63 EK B Klon BaĢ Omca Adaylarında Fidan Üretimi... 64 ġekil B.1 Klon BaĢ Omcalarında Göz Kesimi......64 ġekil B.2 AĢılama ĠĢlemleri....64 ġekil B.3 Materyallerin KaynaĢtırma Odasında Bekletilmesi... 64 ġekil B.4 AĢı Materyallerinin Tüplere Dikimi...64 ġekil B.5 Fidanların GeliĢme AĢamaları...64 ġekil B.6 Fidanların AlıĢtırma Yerinde Bekletme...64 ÖZGEÇMĠġ...65 v
SİMGE ve KISALTMALAR DİZİNİ Simgeler Açıklama > Büyük da Dekar g Gram g/l Gram/Litre ha Hektar kg Kilogram < Küçük l Litre m metre ml Mililitre % Yüzde Kısaltmalar ad ark Ġ.Ö M.Ö No, no No lu Tar Der Açıklama Adet ArkadaĢları Ġsadan Önce Milattan Önce Numara Numaralı Tartılı Derecelendirme vi
ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa ġekil 3. 1. Narince Üzüm ÇeĢidi... 25 ġekil 3. 2. Seleksiyon ÇalıĢmalarından Bir Görüntü (2010 yılı)... 25 ġekil 3. 3. Seleksiyon çalıģmalarından bir görüntü (2011 yılı)... 26 ġekil 3. 4. Seleksiyon çalıģmalarından bir görüntü (2012 yılı)... 26 ġekil 3. 5. Erbaa Bağpınar telli sistem bağ... 27 ġekil 3. 6. Bağpınar-T bağından kalem alımı... 27 ġekil 3. 7. Erbaa Bağpınar yerli sistem bağ... 27 ġekil 3. 8. Bağpınar-Y bağında kalem alımı... 27 ġekil 3. 9. Erbaa Salkımören bağı... 27 ġekil 3. 10. Salkımören bağında kalem alımı... 27 ġekil 3. 11. Niksar Gökçeli bağı... 28 ġekil 3. 12. Salkımören bağında kalem alımı... 28 ġekil 3. 13. Narince Üzümü... 28 vii
ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çizelge 3.1. UyarlanmıĢ tartılı derecelendirmeye esas olan kriterler...32 Çizelge 4.1. Narince üzümünün Erbaa ilçesi Bağpınar köyü göz verimliliği verileri...35 Çizelge 4.2. Narince üzümünün Erbaa ilçesi Salkımören köyü göz verimliliği verileri...36 Çizelge 4.3. Narince üzümünün Gökçeli kasabası göz verimliliği verileri...37 Çizelge 4.4. Narince üzümünün Erbaa ilçesi Bağpınar köyü verim ve kalite değerleri verileri...39 Çizelge 4.5. Narince üzümünün Erbaa ilçesi Salkımören köyü verim ve kalite değerleri verileri...41 Çizelge 4.6. Narince üzümünün Niksar ilçesi Gökçeli kasabası verim ve kalite değerleri verileri...42 Çizelge 4.7. Erbaa ilçesi Bağpınar köyü klonlarının Ģıra verileri...45 Çizelge 4.8. Erbaa Ġlçesi Salkımören köyü klonlarının Ģıra verileri...46 Çizelge 4.9. Niksar Ġlçesi Gökçeli kasabası klonlarının Ģıra verileri...48 Çizelge 4.10. Bağpınar-T klonlarına ait uyarlanmıģ tartılı derecelendirme puanları...50 Çizelge 4.11. Bağpınar-Y klonlarına ait uyarlanmıģ tartılı derecelendirme puanları...51 Çizelge 4.12. Salkımören klonlarına ait uyarlanmıģ tartılı derecelendirme puanları...52 Çizelge 4.13. Gökçeli klonlarına ait uyarlanmıģ tartılı derecelendirme puanları... 53 viii
1. GĠRĠġ Bitki ıslahının amaçlarından bir tanesi, doğada kendiliğinden (spontan) meydana gelen veya çeşitli yollarla suni olarak elde edilen kalıtsal varyasyonlardan faydalanarak yetiştiriciliği yapılan bitkilerin ekonomik değerlerinin yükseltilmesidir (Özbek, 1955; Dokuzoğuz, 1964; Demir, 1975). Çeşit standardizasyonun olmaması, budama, hastalık ve zararlılarla mücadele, gübreleme, sulama gibi teknik ve kültürel uygulamaların yeterince yapılmaması yanında, üretimde ıslah edilmemiş mahalli çeşitlerin kullanılması, düşük verimliliğinin temel nedenleridir. Birim alana düşen verim miktarı; teknik ve kültürel işlemlerin optimum düzeyde yapılması, çeşit standardizasyonunun sağlanması ve yapılacak ıslah çalışmaları ile üstün nitelikli ve sağlıklı çoğaltma materyallerinin elde edilmesi ile artırılabilir. Son yıllarda ıslahçılar tüketici isteklerine uygun, hastalık ve zararlılardan ari yeni çeşitler geliştirmeye yönelik olarak araştırmalarını yoğunlaştırmışlardır. Bunun için de, seleksiyon ve melezleme başta olmak üzere farklı ıslah metotları kullanılarak pek çok çalışma yapılmıştır. Özellikle Fransa, Almanya ve Avustralya gibi ülkelerde seleksiyon ıslahına yönelik geniş ıslah programları uygulanmıştır (Fidan ve ark., 1975). Seleksiyon çalışmaları bağcılık yapılan ülkelerde 200 yıldan fazla zamandır devam etmektedir. Dünya ülkelerine bakıldığında bu çalışmalar belirli bir aşamaya gelmiş bulunmaktadır. Seleksiyon sonucunda elde edilen klonlardaki verim artışı, Almanya da %35, İspanya da %64,6, İtalya da %30, Macaristan da %30-40, Çin de %15 olarak bulunmuştur. Ayrıca bu ülkelerde yapılan çalışmalarda bir çeşit içerisinde salkım ağırlığı, tane ağırlığı, tane şekli, suda çözünebilir kuru madde (SÇKM), olgunluk zamanı, yaprak şekli ve büyüklüğü ile hastalık ve zararlılara dayanıklılık yönünden önemli varyasyonların olduğu bildirilmektedir (Bernard ve ark., 1983; Calo ve ark., 1985; Bereznai ve ark., 1990; Reynolds ve ark., 1990; Becker, 1990; Cirami, 1990; Malossini ve ark., 1990; Schöffling ve ark, 1990; Royo-Diaz ve ark., 1991; Samborskaya ve Tulaeva, 1994; Korosec-Koruza, 1992; Hadju, 1994; Boidron, 1995; Korosec-Koruza ve ark., 1998; Scalabrelli ve ark., 2000; Borgo ve ark., 2000). Yeni tekniklerin geliştirilmesiyle, kalite ve verime olumlu yönde etki eden mutasyonların belirlenmesini ve virüsle bulaşma ve yayılmasını engellemeyi amaçlayan üstün nitelikli ve sağlıklı materyal kullanarak üretimi gerçekleştirecek klon seleksiyonu 1
metotları belirlenmiş ve bu metotlarla çeşitli ülkelerde ekonomik önemi olan üzüm çeşitleri ve asma anaçları üzerinde klon seleksiyonu çalışmaları sürdürülmektedir. Türkiye de bağcılıkta klon seleksiyonu çalışmalarına başlamak ve izlenecek yöntemler konusunda Tekirdağ Bağcılık Araştırma İstasyonu Müdürlüğü ile Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü'nde (Özek ve Uslu, 1970) verilen birkaç seminerle işe başlanmıştır. Daha sonra Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü'nde, Tekirdağ Bağcılık Araştırma İstasyonu'nda, Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü nde, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü nde ve Manisa Bağcılık Araştırma İstasyonu Müdürlüğü'nde seleksiyon çalışmalarına başlanmıştır. Seleksiyon çalışmaları devam ederken kurumlar arasında metot birliği ve kurumların üzerinde çalışacakları çeşitleri belirlemek amacıyla 1979 yılında Bağcılıkta Klon Seleksiyonu Çalışmaları Uygulama Projesi hazırlanarak bu tarihten sonra yapılacak klon seleksiyonlarında izlenecek yöntemler belirlenmiştir. Klon seleksiyonu çalışmalarının sofralık 30, kurutmalık 3, şaraplık 18 olmak üzere, toplam 51 çeşitte yürütülmesi planlanmıştır. Bu yöntemde Klon Seleksiyonu 3 aşamada (Klon baş amcalarının seçimi, klon koleksiyon bağı ve klon mukayese bağı aşaması) ve 16-20 yıl gibi bir sürede tamamlanacağı açıklanmaktadır (Anonim, 1979). Yöntemin kısaltılmasına yönelik 12-13 Mayıs 2006 tarihlerinde yapılan Bağcılıkta Klon Seleksiyonu Çatı Projesi Çalışma Grubu Toplantısı nda yöntem gözden geçirilerek 2'nci ve 3'ncü aşama birleştirilmiş ve süre 10-12 yıla düşürülmüştür (Anonim, 2006). Islah çalışmalarında önemli bir yeri olan genetik varyasyonlar, Türkiye nin farklı yörelerinde paha biçilmez bir hazine durumundadır (Güleryüz, 1985). Ülkemizde ilk seleksiyon çalışmalarına 1964 yılında başlanmıştır. Bugün ülkemizde yerli çeşitlerimizden 28 çeşitte klon seleksiyonu yapılarak 91 adet klon seçilmiştir. Ayrıca halen 9 adet çeşitte klon seleksiyonu çalışmaları devam etmektedir. Ülkemizde bu güne kadar Amasya Beyazı, Beyaz Çavuş, Beylerce, Bilecik İrikarası, Bozcaada Çavuşu, Clairette, Çal Karası, Değirmendere Siyahı, Erenköy Beyazı, Gamay, Hafızali, Hamburg Misketi, İpek, Kalecik Karası, Karaerik, Karasakız, Kozak Beyazı, Müşküle, Osmanca, Papazkarası, Pembe Gemre, Razakı, Semillon, Sultani Çekirdeksiz, Yapıncak ve Yuvarlak Çekirdeksiz üzüm çeşitlerinde klon seleksiyonu çalışmaları tamamlanmıştır. Bu çeşitlerden elde edilen klonlarda virüs 2
testleri ve bulaşık olanlarında virüsten arındırma çalışmaları; moleküler ve morfolojik tanımlamaları ise devam etmektedir. Ayrıca Burdur Razakısı, Siyah Dimrit, Siyah Gemre, Sultan Dimriti, Bornova Misketi, Şire, Öküzgözü ve Boğazkere,Ada Karası, Cinsaut çeşitlerinde de klon seleksiyonu çalışmalarına devam edilmektedir. Ülkemizde yapılan seleksiyon çalışmalarında çeşide göre değişmekle birlikte, seçilen klonlarla verimde %5,9 225, salkım ağırlığında %7 128, tane ağırlığında %0-46, SÇKM de %0,7 26 ve şaraplık üzümlerde şıra randımanında %2,4 55,32, budama artığı ağırlığı %9,5-217, asitlik % 2,2-62 oranında artışlar kaydedilmiştir (Uslu ve Özek, 1970; Fidan ve ark; 1975; Ağaoğlu, 1981; Uslu, 1982; Uslu, 1985; Uslu ve Samancı, 1992a; Uslu ve Samancı, 1992b; Kader ve ark., 1997; Özışık ve ark., 1997a; Özışık ve ark., 1997b; Yılmaz ve ark., 1997;Ilgın ve ark., 1999; Kader ve ark., 1998; Öztürk ve ark., 1998; Uslu ve Samancı, 1998; Kader ve ark., 2001; Ilgın ve ark., 2002; Karadoğan ve ark., 2002; Kiracı ve ark., 2002; Ilgın ve ark., 2003; Köse ve Güleryüz, 2003; Kader ve ark., 2004a; Kader ve ark., 2004b; Yağcı ve ark., 2005). Ülkemizde ekonomik öneme sahip standart üzüm çeşitlerinin üstün nitelikli klonlarını seçerek, üretimde kaynak olarak kullanılmak üzere damızlık bağların kurulması gerekir. Doğal bir gen bankası olduğu kabul edilen ülkemizde damızlık bağların kurulması ancak ilgili kamu kurum ve kuruluşları yanı sıra, Devlet tarafından desteklenecek Üniversiteler ile özel sektör tarafından seleksiyon çalışmalarına gereken önem verilmelidir. Narince üzüm çeşidi uzun yıllardır Tokat ve Amasya illerinde yetiştirilmekte olup, çeşit içerisinde özellikle verim ve kalite özellikleri bakımından geniş bir varyasyon söz konusudur (Kara ve Ağaoğlu, 1992). Tokat ilinde bağ alanı 5 988 ha olup, % 95 civarında Narince üzüm çeşidine sahip olan işlenen tarım arazisinin (384 000 ha) yaklaşık % 2'sini, toplam meyvelik alanın ( 14 450 ha) ise % 41'ini oluşturmaktadır. Yaklaşık 23 000 ton şaraplık 11 000 ton sofralık ve 12000 ton civarında salamuralık yaprak üretilmektedir (Anonim,2013a).Tokat İlinde önemli bir tarımsal potansiyele sahip ve bu çalışmaya esas Erbaa ilçesinde bağ alanı 1 300 ha olup toplam işlenebilir tarım alanının %3'üne meyve alanının (4 500 ha) ise % 30'una sahiptir. Erbaa ilçesinde yıllık 5 200 ton şaraplık ve sofralık üzüm ve yine yıllık 4 500 ton sarmalık yaprak üretimi yapılmaktadır (Anonim 2013b). 3
Bu çalışmanın yürütüldüğü diğer ilçe olan Niksar'da 604 ha bağ alanı olup, toplam işlenebilir tarım arazisinin %2'sini, toplam meyvelik alanın (1 082 ha) %2 lik kısmını kapsamaktadır. Sunulan Tez çalışması, Tokat iline bağlı Erbaa ve Niksar ilçelerinde yaygın olarak yetiştirilen Narince üzüm çeşidinde klon seleksiyonu çalışmasının birinci aşaması olan klon baş omcalarının belirlenmesi aşamasından oluşmaktadır. İlerleyen çalışmalar ile beklenen hedefler öncelikle adına doğruluk, hastalık ve zararlılardan arındırılmış, amaca uygun üstün nitelikli klonların seçilmesidir. Böylece ülkemiz için son derece değerli bir gen kaynağı olan Narince üzüm çeşidi tescil edilmiş klonları ile Türkiye ve dünya bağcılığındaki yerini de bilimsel olarak tescil etmiş olacaktır. 4
2. KAYNAK ÖZETLERĠ Yapılan araştırmalar asmaların jeolojik dönemde de bulunduğunu göstermektedir. Asma tarımının yani bağcılığın neredeyse insanlık tarihi kadar eski olduğu sanılmaktadır. Mısır sülalelerinin hiyerogliflerinde üzüm ve şarap üretimine ait ayrıntılı betimlere rastlanılmaktadır. Hemoros döneminde Yunanlılar arasında önemli bir meta olan üzüm, İ.Ö 600 de Fenikelilerce Fransa ya getirilmiş ve İ.Ö. 2. yy dolaylarında Romalılarca Ren vadisinde yetiştirilmeye başlanılmıştır. Asma tarımının batıya doğru yayıldığı dönemde bir yandan da üzüm Hindistan yoluyla Uzakdoğu ya götürülmüştür. Sonunda yeni yerlerin keşfi ile birlikte giderek tüm dünyaya yayılmış ve iklimin uygun olduğu her yerde yaygın olarak yetiştirilmeye başlanmıştır (Fidan, 1985; Duran, 2003). Bağcılık açısından yerkürenin en elverişli iklim kuşağı üzerinde bulunan Ülkemiz; Vitis vinifera nın anavatanı olmasının yanı sıra, Vavilov a göre aynı zamanda iki önemli gen merkezinin (Akdeniz ve Yakın Doğu) kesiştiği coğrafya üzerindeki konumu nedeniyle, köklü bir bağcılık kültürüne ve zengin bir asma gen potansiyeline sahiptir (Çelik ve ark., 1998). Anadolu dünyada belirlenen 8 gen merkezinden hem Orta Asya ve hem de Akdeniz gen merkezi üzerinde bulunmaktadır (Oraman, 1972). Anadolu da bağcılık kültürünün tarihi oldukça eski olup, yapılan arkeolojik kazılardan Anadolu da bağcılık kültürünün M.Ö 3 500 yılına dayandığı saptanmıştır. Ülkemizin değişik yerlerinde yapılan arkeolojik kazılardan çıkarılan tarihi eserlerde üzümle ilgili şekil ve kabartmaların yer alması, o yörede bağcılık kültürünün yaygın olduğuna işaret eden en önemli göstergelerdir. Gerçekten ülkemizde her bölgeden yapılan kazılarda bağcılık ile ilgili tarih öncesi devirlere ait önemli eserler bulunmuştur (Oraman, 1965; Fidan, 1985; Duran, 2003). Dünya bağ alanı içerisinde 4. sırada yer alan ülkemizde Doğu Anadolu nun yüksek kesimleri ile Doğu Karadeniz sahil şeridi dışında kalan tüm tarım bölgelerimizde bağcılık yapılmaktadır (Duran, 2003). FAO'nun 2003 yılı verilerine göre Dünya yaş üzüm üretimi yaklaşık 7,5 milyon hektar alanda gerçekleştirilmekte olup, üretim miktarı 60,9 milyon ton civarındadır. Dünya üzüm üretimi sofralık, kurutmalık ve şaraplık taleplere bağlı olarak değerlendirilmektedir. Dünyada üretilen üzümlerin yaklaşık 700-800 bin tonluk kısmı kurutularak değerlendirilirken, üretimin % 64,3 ü şaraba, % 7,6 sı kurutmalık ve 5
% 20,9 u sofralık olarak değerlendirilmektedir. FAO'nun 2003 yılı verilerine göre Türkiye Dünya üzüm üretiminde 535 bin hektar bağ alanı ile İspanya, İtalya ve Fransa'nın ardından 4.; elde edilen 3,65 milyon ton üzüm üretimi ile İtalya, İspanya, Fransa, ABD ve Çin'in ardından 6. sırada yer almaktadır.türkiye'de üretilen üzümlerin yaklaşık % 25'i sofralık, % 40'ı kurutmalık, % 20'si sirke, pekmez, ve pestil yapılarak, % 15'i şaraplık olarak değerlendirilmektedir (Duran, 2013). Seleksiyon bütün bitkilerin ıslahında kullanılmış en eski yöntemdir. Geniş anlamı ile ıslahın temelidir (Gökçora, 1983). Çok eski çağlardan beri, diğer kültür bitkilerinde olduğu gibi, bağcılıkta da seleksiyon yolu ile bitkiler ıslah edilmeye çalışılmıştır. Yazılı belgelere göre ilk seleksiyon çalışmalarına M.Ö. 50 yıllarında COLUMELLA nın başladığı ortaya konmuştur. Husfeld (1962), Columella nın asmalarda üretimin daima en iyi omcalardan çelik alınarak yapılması gerektiğini bildirmektedir. 2.1. Klon Seleksiyonu ÇalıĢmalarında Kullanılan Yöntemler Klon kelimesi konusunda farklı kaynaklar farklı tanımlamalar kullanmaktadır. Türk Dil Kurumu nca Klon; İngilizceden dilimize girmiş olup kurumca kopyalama ve kopyalamak anlamında (Anonim, 2012a) kullanılacağını bildirirken Genetikçiler Genetik olarak birbirinin aynı olan canlılar (Anonim, 2012b) tarifini kullanmaktadır. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı'nın WEB sayfasında bulunan sözlükte yer alan ve tarafımızca da uygun olacağı düşünülen tarif ise şöyledir: Kökeni tek bir fert olan ve bu fertten tamamen vegetatif yollarla çoğaltılmış, genetik yapı bakımından bir örnek materyal (Anonim, 2012c). Bağcılıkta klon seleksiyonu çalışmalarının I. aşamasında (klon baş omcalarının belirlenmesi) toptan (Mass) seleksiyon yöntemi kullanılmaktadır. Çalışmanın ilk yılında çeşidin istenilen arzulara göre (verim, salkım şekli, salkım ve tane büyüklüğü, SÇKM, erkencilik vb) üstün özellikleri olan omcalar işaretlenir (Pozitif toptan seleksiyon). Örneğin ilk seleksiyon çalışmalarında verim dikkate alındığından sadece doğuş oranlarına bakmak için salkım ve sürgün sayımları yapılmıştır. Daha sonra 3-5 yıl boyunca (standart olarak 3 yıl yapılmaktadır) gelişme bozukluğu, hastalık varlığı, kalitede değişimler gibi nedenlerle işaretli omcalarda eliminasyonlar yapılır (negatif 6
toptan seleksiyon). Üç yıl verileri değerlendirilerek 20-40 adet klon baş omcası seçilir. Bunlarda Agrobacterium vitis analizleri ile yapılabilirse veya gerek duyulursa (tartışmalı bir konudur) virüs testleri yapılarak II. aşamaya geçilir. Burada her klon adayından 10-12 omca olacak şekilde bir tekerrürlü Klon Koleksiyon Bağı (II. aşama, A aşaması) aşamasına geçilir. Farklı yerlerden toplanmış ve çevre faktörlerinin aynı olduğu ortamda yetiştirilen klon adaylarında daha ayrıntılı veriler alınır (göz, sürgün, somak, salkım sayısı, SÇKM, asitlik, verim, budama artığı ağırlığı vb). II. aşama Dikim ile beraber genelde 6-8 yıl sürmektedir (beş verim yılı değeri alınır). Bu aşamadaki değerlendirmeler sonucunda seçilen 5-6 adet klon adayı ile 4 tekerrürlü olarak Klon Mukayese Bağı (III. aşama, B aşaması) aşamasına geçilir. Bu aşamada da çeşidin değerlendirme şekline göre ayrıntılı veriler alınarak sonuçta 1-3 adet klon seçilir ve bunlarda arındırma çalışmaları yapılır (Oraman, 1972; Barış, 1980; Anonim, 1979). II. ve III. aşamalar teksel seleksiyon (saf hat seleksiyon) olarak kabul edilmektedir. Seleksiyon çalışmalarının uzunluğu dikkate alınarak 12-13 Mayıs 2006 tarihlerinde Manisa da yapılan Bağcılıkta Klon Seleksiyonu Çatı Projesi Çalışma Grubu Toplantısı nda seleksiyonda izlenecek yol ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır. Çalışma sonucunda I. aşama sonucu seçilen klon adaylarının azaltılması, II. ve III. aşamanın birleştirilmesine (I. aşama seçilenlerin tekerrürlü olarak dikilmesi) karar verilmiştir. Ayrıca değerlendirme şekillerine göre üzüm çeşitlerinde tartılı derecelendirmeye esas puanlar da belirlenmiştir/yenilenmiştir (Anonim, 2006). 2.2. Dünyada Yapılan Klon Seleksiyonu ÇalıĢmaları Almanya daki bağlarda seleksiyon (bireysel) çalışmalarına 100 yılı aşkın bir zaman öncesinde başlanmıştır (Schöfling, Faas ve Ley, 1981). Klon seleksiyon çalışmaları ile bağlardan elde edilen şarap miktarının önemli bir artışla beş kat artarak 2 000 l/ha dan 10 000 l/ha a yükseltilmiştir (Golodrıga ve Troshin., 1980). Fransa daki koleksiyonlarda Huglin, Pouget ve Truel (1983) in bildirdiğine göre 60 çeşitte 19 000 klon adayı kaydedilmiştir. Her bir çeşidin verim randımanı, sonuç materyali, seleksiyon amacı ve seleksiyon hızına göre farklı şekillerde değerlendirmiştir. Klon Seleksiyonu yoluyla bir çeşidin popülasyonu içerisinde mevcut farklılıklardan yararlanarak çeşidin genetik yapısına bağlı olarak maksimum kapasiteli 7
fertleri seçilmektedir. Whiting ve Hardie (1981), Cabernet Sauvignon çeşidinin klonları arasında verim aralığının büyük olduğunu tespit etmiştir. Garganega çeşidinin klonlarının verimleri üzerinde yapılan incelemede klonlar arasında % 30 verim farklılıklarının olduğu belirlenmiştir (Calo ve ark., 1985). Burgundy bölgesinde yetiştirilen Pinot Noir çeşidinde seçilen 250 adet klon üzerinde yapılan çalışmada morfolojik karakterlerinde büyük değişiklik olduğu tespit edilmiştir. Çalışmada asma morfolojisi ile verim ve kalite gibi faktörler arasındaki ilişkiler incelemeye alınmıştır. Cabernet Sauvignon çeşidinde incelenen klonlar aynı anda hasat edilmesinden sonra, aralarında % 30 a varan bome farklılığının olduğu belirlenmiştir. Klonların verim ve şeker özellikleri arasında genellikle zıt yönlü ilişki tespit edilmiştir ancak, aynı zamanda verim ve şeker özellikleri açısından paralellik gösteren klonların varlığına da rastlanmıştır (Bernard, Leguay, 1983) Aynı çeşit içerisinde görülen farklılıklar üzerine etkili olan faktörlerden biriside çevredir. Macaristan da yetiştirilen Kövidinka çeşidinde yapılan klon seleksiyonu çalışmasında 3 klon seçilmiş ve bu klonların 7 yıl süresince gelişmeleri incelenmiş, incelemeye alınan klonların karakter yapılarında çevre şartlarının oldukça fazla etkisinin olduğu gözlenmiştir. Seçilen klonlar kontrol asmalarıyla karşılaştırıldığında çevre şartlarının salkım ağırlıkları üzerinde etkili olduğu belirlenmiştir (Hajdu, 1990). Reynolds ve ark. (1990)'na göre sofralık meyve suyu endüstrisinde kullanılan Bath üzüm çeşidinde yapılan seleksiyon sonucunda 10 klon seçilmiş ve seçilen klonlar kendi arasında bazı özellikler bakımından mukayese edilmiştir. Yapılan araştırma sonucuna göre klonlar arasında verim yönünden bir değişiklik olmadığı belirlenmiş ancak, 7 no lu klonun ph sı yüksek, kuru maddesinin (Brix) ve titre edilebilir asitliği düşük, 4 ve 9 no'lu klonların ürünlerinin diğer klonlara göre daha erken olgunlaştığı gözlenmiştir (Kader ve ark., 2004). Beyaz şaraplık üzüm çeşidi olan ve Macaristan ın Tokay bağcılık bölgesinde yoğun yetiştiriciliği olan ve ekonomik öneme sahip beyaz şaraplık üzüm çeşidinde (Lindenblattriger) yapılan klon seleksiyonu çalışması sonucunda en üstün klon olarak K9 klonu seçilmiştir. K9 un salkım sayısında kontrol klonu T.1007 ye göre % 26,2 ve şeker veriminde kontrol klonu T.1007 ye göre % 22,5 oranlarında artış sağlandığı tespit edilmiştir (Hajdu, 1994). 8
Mutasyonlar, çeşitlerin popülasyonu içerisinde yeni tiplerin meydana gelmesine neden olmaktadır. Mutasyona uğrayan parçanın üretim materyali olarak kullanılması sonucunda ana bitkiden kısmen veya tamamen farklı yeni çeşitler elde edilebilmektedir. Kader ve ark. (2004)'nın bildirdiğine göre ; Xıu ve ark. (1991)'nın Çin'de sofralık ve şaraplık kalitesi çok iyi olarak bilinen eski bir kırmızı renkli Long Yan üzüm çeşidinin yoğun olarak yetiştirildiği bölgede yaptıkları survey çalışmalarında gözlerde mutasyonların oluştuğu belirlenmiş, 5 yıl boyunca salkım ağırlığı, verim gibi özellikler gözlenmiş, bu değerler, orijinal popülasyon değerleri ile karşılaştırılarak 22 klon seçilmiştir. Seçilen klonlarda % 15,3 oranında verim farklılığının olduğu gözlenmiştir. Bu mutantlar arasında farklı tane rengi (beyaz, koyu, kırmızı, ) ve tane şekli (iri yuvarlak, uzun yuvarlak) olan tiplerin yanında verimi çok düşük olan 2 tipte bulunmuştur. Bir klonun verimliliğinde sürgün sayısı yanında, salkım büyüklüğü ve salkım sayısı da etkili olmaktadır. Whiting ve Hardie (1981) Cabernet Sauvignon klonlarında, Costacurta ve ark. (1983) Cabernet Franc klonlarında sürgüne düşen salkım sayısında büyük farklılıkların olduğunu, Becker ve ark.(1985) ise Traminer klonlarında salkım ağırlığının büyük farklılıklar gösterdiğini bildirmişlerdir. Cabernet Sauvignon klonları arasında sürgüne düşen salkım sayısında büyük farklılıkların olduğu gözlenmiş, sürgüne düşen salkım miktarının 1,14-1,80 arasında değiştiği belirlenmiştir (Faas ve Schöfflıng, 1986) Bağlarda genetik etkenler ve çevre şartları ile beraber omcalar arasında farklılıkların meydana gelmesine yol açan önemli bir faktörde virüs hastalıklarıdır. Asmaların vegetatif yolla yapılan çoğaltması esnasında kullanılan materyal (kalem ve çelikler) ile bulaşan ve sonuçta virüs hastalıkları taşıyan omcalar, bağ alanlarında virüs hastalıklarının yaygınlaşmasına; çeşitlerin popülasyonu içindeki farklılıklarının artmasına; ayrıca sürgün ve yapraklar üzerinde çeşitli deformasyonlara neden olarak gelişmeleri gerilemektedir. Enfeksiyonun şiddetine göre omcaların gelişmesi olumsuz etkilenmiş verim ve kalitesinde % 85 e varan azalma tespit edilmiştir (Hewıtt, 1970; Uslu ve ark., 1970; Uslu, 1982). Nebbiola çeşidinde yapılan seleksiyon sonucunda seçilen 4 klonun birbiriyle mukayesesinde, 111 ve 120 no lu klonlarının gelişmesinin (yüksek budama artığı ağırlığı), yaprak dağılımı ve sürgün uzunluğun yüksek değerler gösterdiği; diğer 9
klonlarda ise ph ve titre edilebilir asitlik değerlerinin yüksek olduğu belirlenmiştir (Schneıder ve ark., 1990) Bugün yurdumuzda yetiştirilmekte olan ve bir çoğu standart listesine dahil edilmiş bulunan üzüm çeşitleri, değişik değerlendirme durumları göz önünde tutularak, bağcılar tarafından çeşitli yöntemlerle uzun yıllar süren seleksiyon sonucu seçilmiş ve bunların üretimi vegetatif yolla yapılmış, elverişsiz olanlar ise üretimde kullanılmamıştır (Kader ve ark., 2004). Bağcılıkta klon seleksiyon çalışmalarında uygulanan yöntem toptan veya teksel seleksiyondur. Üç ile beş yıl arasında yapılan gözlemler sonucu pozitif ve negatif özellikler incelenir. Negatif seleksiyonda gelişmesi zayıf, verimsiz ve kalitesiz omcalar ayıklanarak değerlendirme dışında tutulur. Toptan seleksiyon yöntemi ise bir çeşidin oluşturduğu populasyon içinden belirlenen üstün özellikleri taşıyan klonlar değerlendirmeye esas alınır. Verim, kalite ve gelişme yönünden yapılan pozitif seleksiyonda çeşidin sağlıklı büyümesi, bol ve kaliteli ürün vermesi dikkate alınarak, üstün özellikler gösteren omcalar seçilerek kullanılmaktadır. Genç bağlarda negatif seleksiyon, 10-20 ve daha yaşlı bağlarda pozitif seleksiyon yöntemi uygulanır (Oraman, 1972). Toptan seleksiyondan sonra seleksiyona devam edilmek istendiğinde, toptan seleksiyonda seçilmiş olan fertler teksel seleksiyonun materyalini oluşturur. Toptan seleksiyondan alınmış fertler arasında çeşitli yöntemlerle seçilen üstün özellikteki fertlerle üretim damızlık bağları kurulmaktadır. Ülkemizde birçok araştırma kuruluşunda uygulanan klon seleksiyonu yöntemi her iki seleksiyon şeklini de içine almaktadır (Barış, 1980). Bitkilerde genel olarak iki temel üretim şekli bulunmaktadır. Bu üretim şekli generatif ve vegatatif olmak üzere iki şekildedir. Vegetatif üretim şekli asmalarda da önem taşımaktadır. Asmanın generatif yolla üretilmesi halinde istenilen karakterlerinin bir kısmını kaybederek yozlaşır ve omcalar çoğunlukla ebeveynlerinden düşük kaliteli, genetik bakımdan varyasyonlara ve istenmeyen özelliklere sahip olurlar (Bioletti, 1926). Çelik ile üretilen üzüm çeşitlerinin alındıkları bitkilerin özelliklerini aynen göstermeleri beklenir. Bununla beraber aynı çeşitten kurulu bağlarda omcalar arasında verim ve kalite özellikleri bakımından farklılıkların olduğu bağcılık alanında çalışmalar yürüten araştırıcılar yanı sıra yetiştiriciler tarafından da belirlenmiştir. Bu çeşit farklılıklar dört sebepten oluştuğu bildirilmiştir (Olmo, 1940; Levadaux, 1951). Bu sebepler: 1.Çevre 10