1 T.C. ERCİYES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MERFU NİTELİKLİ RİBA HADİSLERİNİN TAHRİC VE TENKİDİ Tezi Hazırlayan Dursun Sarı Tezi Yöneten Prof. Dr. Selahattin Polat Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Y.Lisans tezi Eylül 2005 KAYSERİ
2
3 ÖNSÖZ Riba meselesi bütün zamanlar boyu güncel bir mesele olarak insanların hayatında yer almıştır. Günümüzde ise riba artık hayatımızın her alanında karşılaşılabileceğimiz bir sorun haline gelmiştir. Fıkıh ilmindeki riba hükümlerinin tamamı hadisler üzerine kurulmuştur. Bundan dolayı bu hükümlerin doğruluğu ve yanlışlığı üzerine hüküm bina edilen hadislerin sıhhatleriyle doğru orantılıdır. Çalışmamızın temeli de buraya dayanmaktadır. Tezin birinci bölümünde ribayı tarif eden hadisleri ele aldık Alt başlıklar olarak ta, ribe l-fadl, ribe'n- nesieye ve kalitesiz hurma karşılığı kaliteli hurma almaya dair hadislere yer verdik. İkinci bölümde ribayı kötüleyen hadisleri ele aldık. Alt başlıklar olarak ta, riba yiyeni lanetleyen-nehyeden hadislere, yedi ve dokuz günahı sayan hadislere, ribanın tozunun bulaşamadık insan kalmayacağıma dair hadislere, cahiliyye ribasının ortadan kaldırıldığına dair hadislere ve ribayı kötüleyen diğer hadislere yer verdik. Üçüncü bölümde riba ayetleriyle ilgili hadisleri ve riba ile ilgili diğer hadisleri ele aldık. Alt başlık olarak, riba ayetinin nazili esnasında olanlara dair hadislere, riba ayetinin nazil olan son ayet olduğuna dair hadislere ve riba ile ilgili diğer hadislere yer verdik. Son bölümdede hadislerin genel bir değerlendirmesini yaptık. Sonuç olarak, ribaya dair yapılan çalışmalarda hadislerin metinleri dikkate alınıp senedlerinin sıhhatine bakılmadığı, bu durumunda yanlış sonuçlara ulaştırdığını belirledik. Tezin, konu seçimi aşamasından, son halini alıncıya kadar ki evrelerde büyük emeği geçen ve yoğun çalışmaları arasında vakit ayırıp yol gösterici yardımlarını esirgemeyen muhterem hocam Prof. Dr. Selahattin Polat Bey e, tezin her aşamasında manevi desteğini hiç esirgemeyen Abdulcelil Alpkıray kardeşime, değerli görüş ve uyarılarıyla daima yanımda hissettiğim Nurullah Ağitoğlu kardeşime teşekkür ederim. Dursun Sarı Kayseri 2005
4 ÖZET MERFU NİTELİKLİ RİBA HADİSLERİNİN TAHRİC VE TENKİBİ Tezin konusu, riba ile ilgili merfu hadislerin sıhhat derecelerini tespit ve tenkit etmektedir. Amacı ve önemi ise riba gibi tamamı hadis üzerine bina edilmiş bir konunun hadislerinin sıhhat dereceleri tespit ederek bu konudaki hükümlerin güvenilirliğine de bir açıklık getirmektir Tezin birinci bölümünde ribayı tarif eden hadisleri ele aldık Alt başlıklar olarak ta, ribe l-fadl, ribe'n- nesieye ve kalitesiz hurma karşılığı kaliteli hurma almaya dair hadislere yer verdik. İkinci bölümde ribayı kötüleyen hadisleri ele aldık. Alt başlıklar olarak ta, riba yiyeni lanetleyen-nehyeden hadisler, yedi ve doku günahı sayan hadisler, ribanın tozunun bulaşamadık insan kalmayacağıma dair hadisler, cahiliyye ribasının ortadan kaldırıldığına dair hadisler ve ribayı kötüleyen diğer hadislere yer verdik. Üçüncü bölümde riba ayetleriyle ilgili hadisleri ve riba ile ilgili diğer hadisleri ele aldık. Alt başlık olarak, riba ayetinin nazili esnasında olanlara dair hadisler, riba ayetinin nazil olan son ayet olduğuna dair hadisler ve riba ile ilgili diğer hadislere yer verdik. Son bölümdede hadislerin genel bir değerlendirmesini yaptık. Sonuç olarak, ribaya dair yapılan çalışmalarda hadislerin metinleri dikkate alınıp senedlerinin sıhhatine bakılmadığı, bu durumunda yanlış sonuçlara ulaştırdığını belirledik. Anahtar kelimeler: Ribe l Fadl, Ribe n Nesie, Ravi, Tahric ve Tenkid
5 SUMMARY THE TAHRİC AND TENKİD OF MERFU RİBA HADİTHS The subject of the thesis is to determine the accuracy of merfu hadiths and wrire the critical review of them. The aim and importance of this thesis is to determine the accuracy of the hadiths of the subject like interest that is absolutely based on hadiths and shed light on the reliablity of opinions about this subject. İn the first part we studied the hadiths that decribe interest. We included ribe l-fadl, ribe n-nesie and the Exchange of the date of good quality as subtitles. İn the second part we studied the hadiths that disapprove of interest. We included hadiths which curse the eater of interest and tell that there will be nobody not mixed whit the dust of interest and the hadiths about the abolishment of cahiliyye interest as subtitles. İn the third part we studied the hadiths related to interest verses. We included the hadiths tellig that the interest verse is the last verse to be revealed as asubtitle. İn conclusion we determined thats in the studies about interest hadiths the quoters of the hadiths were not taken into consideration but the texts of them. Key words: Ribe l-fadl, Ribe n-nesie, Ravi, Tahric ve Tenkid
6 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...3 ÖZET... 3 SUMMARY...4 KISALTMALAR...7 GİRİŞ...8 1.RİBA KAVRAMI...8 2. TENKİD VE TAHRİC KAVRAMI...9 3.METOD VE KAYNAKLAR...10 BİRİNCİ BÖLÜM...15 RİBAYI TARIF EDEN HADİSLER...15 1. RİBE L-FADL A DAİR HADİSLER...15 1.1 Ribe'l-Fadl'a Dair Altı Maddeyi İçeren Hadisler.... 15 1.2. Ribe'l-Fadl'a Dair Dört Maddeyi İçeren Hadisler...20 1.3. Ribe'l-Fadl'a Dair İki Maddeyi İçeren Hadisler...25 1.4. Ribe'l-Fadl'a Dair Bir Maddeyi İçeren Hadisler.. 28 1.5. Ribe'l Fadl'a Dair Üç Maddeyi İçeren Hadisleri...30 2.RİBE N- NESİE YE DAİR HADİSLER...33 3. KALİTESİZ HURMA KARŞILIĞI KALİTELİ HURMA ALMAYA DAİR HADİSLER...41 İKİNCİ BÖLÜM. 46 RİBAYI KÖTÜLEYEN HADİSLER...46 1.RİBA YİYENİ LANETLEYEN NEHYEDEN HADİSLER...46 2.YEDİ VE DOKUZ GÜNAHI SAYAN HADİSLER...56 3. RİBANIN TOZUNUN BULAŞMADIK İNSAN KALMAYACAĞINA DAİR HADİSLER...62 4. CAHİLİYYE RİBASININ KALDIRILDIĞİNA DAİR HADİSLER...66 5. RİBAYI KÖTÜLEYEN DİĞER HADİSLER...69 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM...73 RİBA AYETİYLE İLGİLİ HADİSLER...73 1. RİBA AYETİNİN NAZİLİ ESNASINDA OLANLARA DAİR HADİSLER..73
7 2. NAZİL OLAN SON AYETİN RİBA OLDUĞUNA DAİR HADİSLER...76 3. RİBA İLE İLGİLİ DİĞER HADİSLER...78 DEĞERLENDİRME.81 SONUÇ...86 BİBLİYOGRAFYA...87 EKLER 89
8 KISALTMALAR a.g.e. :Adı geçen eser c. :Cilt Hz. :Hazrreti s. :Sayfa ث :Sika ثب :Sebtun ص :Saduk ض :Zayıf مج :Meçhul مق :Makbul s.a.v. :Sallallahu aleyhi ve sellem t.s. :Tarihsiz.
9 GİRİŞ 1.RİBA KAVRAMI Riba kelimesi رب وا رب ي kökünden gelmekte olup, sözlükte fazlalık, nema, artma, çoğalma, yükseğe çıkma gibi anlamlara gelir. Arapçada tepelere, düz araziye nisbetle daha yüksek oluşları nedeniyle rabiye denir.(ibn Manzur, Lisanü l-arap, V, 128, R-B-V Maddesi) Bu sözlük anlamıyla riba hem bir şeyin kendi içinde bulunan hemde iki şey arasında mukayeseden doğan fazlalığı ifade eder. (İslam Ansiklopedisi, Faiz maddesi, s.110 126, XIII, İsam, İstanbul, 1996) Fıkıh literatüründe ise malın mal ile değişimi mahiyetindeki bir akitte karşılığı bulunmayan fazlalıktır.(el-mevsili, el-ihtiyar, II, 30) Borç verilen bir parayı veya malı belli bir süre sonunda belirli bir fazlalıkla yahut borç ilişkisinden doğan ve süresinde ödenmeyen alacağa ek vade tanıyıp bu süreye karşılık onu fazlalıkla geri almanın veya bu şekilde alınan fazlalığın adıdır. Türkçede kullanılan faiz kelimeside Arapça kökenli olup riba ile eşanlamlı kabul edilir.(islam Ansiklopedisi, XII, 110) Cahiliye dönemi Arapları riba kelimesini ve ondan türeyen diğer kelimeleri sözlük anlamından ziyade, terim anlamında yani vadeye veya vadenin uzatılmasına karşılık borcunda artması anlamında kullanıyorlardı. Nitekim kaynaklarında bildirdiğine göre cahiliye devrinde borçlu alacaklısına giderek borcu ertelersen sana şu kadar fazla veririm derdi, alacaklıda borcu ertelerdi. (Taberi, Cami ul-beyan, III, 70) Bu dönemde araplar faizi belirli aralıklarla ödenmek şartı ile borç para verirler, ara dönemler sonlarında faizi vade dolduğundada anaparayı isterlerdi. Eğer borçlu ödeme yapamayacak durumda ise vadenin uzatılması karşılığında faiz miktarıda arttırılırdı.(islam Ansiklopedisi, XII, 110)
10 2.TENKİD VE TAHRİC KAVRAMI. Tenkidin sözlük anlamı bir şeyin iyisini kötüsünden ayırmak, eliyle incelemek kusurları ortaya dökmektir.(ibn Manzur, Lisanul-Arap, Kahire, t.s., XIV, 14, N-K- D maddesi) Hadis tenkidindeki amaç hadislerin sahih olup olmadıklarını tespit etmektir. İslam dininin ikinci kaynağı olan hadislerin kaynağının Hz. Peygamber(s.a.v.) olup olmadıklarını araştırmaktır. Hadis tenkidçiliği sened ve metin olmak üzere ikiye ayrılır. Sened tenkidi hadisin senrdindeki ravilerin güvenilirliğinin ve senetteki ittisalin tespitidir. Metin tenkidi ise hadisin metninde uygulanılan bir tenkiddir. Sened tenkidi rical kitaplarında raviler hakkında söylenen cerh-ta dil lafızlarının tespitiyle olurken, metin tenkidi hadis metninin Kur an a, akla ve dinin genel esaslarına arzı şeklinde olabilmektedir. (Metin tenkidi hakkında geniş bilgi için b.k.z. Selahattin Polat, Hadis Araştırmaları, 157 228) Tahriç sözlükte, bir şeyi dışarın çıkarmak, açıklayıp izah etmek anlamına gelir.(ibn Manzur, a.g.e., IV, 55, H-R-C, maddesi) Tahric ıstılahta ise, durumu incelenecek hadisin literatürdeki ulaşılabilinecek isnadlarının, tariklerinin taranıp toplanması işine denir.(polat, Selahattin, Hadis Tahric ve Tenkidi, Kayseri, 2001,s. 9) Hadiste isnad tenkidi yapabilmek için öncelikle hadisin ulaşılabilinen bütün isnadlarının tespit edilmesi gerekir. Bütün isnadlarına ulaşılmadan yapılacak bir tenkid asıl amaç olan hadisin güvenilirliği sorununa çözüm getirmek yerine yanlış neticelere ulaşmaya sebeb olacaktır.
11 3.METOD VE KAYNAKLAR Tezimizin konusu riba ile ilgili merfu hadislerdir. Merfu olmayan riba hadislerini de yüzeysel olarak inceledik, bu konudaki değerlendirmemiz tezimizin son bölümündedir. Biz riba hadislerini, metnin içerisinde ارب ي الرب ا رب ي kelimeleri geçenler olarak belirledik. Tezimize de öncelikle bu kelimelerin geçtiği hadisleri tespit etmekle başladık. Bu çalışmamız esnasında klasik hadis külliyatından faydalanmakla birlikte, Mektebetü l-elfiye li s-sünnetü n-nebeviye ve Kütübü Tis'a CD'lerine de başvurduk. Riba hadislerinin tespitini tamamladıktan sonra her bir hadisin senedinde geçen ravileri rical kitaplarında araştırarak tespit ettiğimiz cerh ta'dil lafızlarını rumuzlarla tezimize aktardık. Cerh ve ta dilin tearuzu durumunda ise, muadiller sayıca çok olsa bile, müfesser cerh mutlak ta dile tercih edilmiştir.(ibnu s-salah, Mukaddime, s.52) Eğer cerh müphem ta dil müfesser ise ta dil tercih edilmiştir. Her ikisininde müphem olması durumunda ise muadillerin veya carihlerin sayı fazlalığına göre tercih yapılmıştır.(suyuti, el-itkan, I, 310) Her hadisin sıhhat durumunu ''değerlendirme'' başlığı altında belirttik. Daha sonra birden fazla varyantı bulunan hadislerin şemalarının çizdik. Senedin muttasıl olup olmadığını tespitte ravilerin ölüm yıllarını, ölüm yılını tespit edemediklerimizde de hoca- öğrenci ilişkisini esas aldık. Bunları şemamızda her ravinin yanında parantez içinde belirttik. Şemalarda metin farklılıklarını hem metni yazarak hem de bunlara rumuz vererek belirttik. Şemalarda son ravinin altında yazan harf ve rakamlar metin farklılığını ve hadisin tezimiz içerisinde hangi numarada olduğunu göstermektedir. Riba hadislerini dipnotumuzda önce yazarın adını sonra hadisin hangi kitap başlığı altında geçtiğini daha sonrada hadisin bab numarasını son olarakta hadisin numarasını vererek gösterdik. Hadislerin sened ve metinlerini çizgilerle ayırarak gösterdik. Tezimizin son bölümünde genel bir değerlendirme yaptık. Burada riba hadislerine dair daha önce yapılmış çalışmalara bazı eleştirilerimiz oldu. Eleştirilerimiz hadislerin cem'i ve tercihi noktasında olmuştur. Riba meselesi daha önce belirttiğimiz gibi tamamı hadisler üzerine
12 kurulmuştur. Bu hadislerin sıhhatlerini bilmeden verilen hükümler ya da değerlendirmeler bazı yanlışları da beraberinde getirmektedir. Riba ile ilgili merfu hadisleri içeren hadis külliyatı tezimizde kullandığımız ilk kaynaklar olmuştur. Bu kaynakları biz ağırlıklı olarak Kütüb ü-tis a ile sınırladık. Ancak ulaşabildiğimiz noktadada diğer hadis külliyatınada başvurduk. Bunlar arasında Buhari nin es-sahihi, Müslim in es-sahihi, İbn Mace nin Sünen i, Ebu Davud un Sünen i, Tırmizi nin Sünen i, Nesai nin Sünen i ( el- Mücteba ), Darimi nin Sünen i, Darekutni nin Sünen i, Abdurrezzak b. Hemmam ın Musannef i, Abdullah b. Zübeyr in Müsned i, Ebu Ya la nın Müsned i ve Mu cem i, Ebu Avane nin Müsned i, Ahmet b. Hanbel'in Müsned i gibi eserlerdir. Buhari ve Müslim'in sahihleri konularına göre tasnif edilmiş hadis edebiyatının cami adıyla tanımlanan grubuna girerler. Cami'ler dini konuların tamamını kapsayan sekiz ana bölümünü ihtiva etme özelliğine sahiptir. Her birine kitap adı verilen bu sekiz bölüm şunlardır: İman, ahkâm, rikak, adap, tefsir, siyertarih-cihat, menakıp, fiten-melahim. Cami'ler bu sekiz bölümden herhangi birini ihtiva etmezlerse veya eksik olarak ihtiva ederlerse cami niteliğini kaybederler. İbn Mace'nin, Ebu Davud'un Tırmizi'nin, Nesai'nin, Darimi'nin eserleri sünen kitaplarıdır. Sünenler taharetten vasiyete kadar bütün fıkhi konulara dair hadisleri içeren eserlerdir. Kısacası sünenler, fıkıh bablarına göre tasnif edilmiş ahkâm hadislerini içeren kitaplardır. Sünenler fıkhi görüşle tasnif edildikleri için, genellikle, Hz. Peygamberin söz, fiil ve takrirlerini bize nakleden merfu hadis malzemesini içerir. Mevkuf ve maktu hadislere pek yer vermezler. Sünenlerin muhtevasını, ibadat, muamelat ve ukubat bölümleri ile özetlemek mümkündür. Ahmet b. Hanbel'in eseri ise müsned türü hadis edebiyatıdır. Müsnedler ale'r-rical sistemine göre tasnif edilmiş hadis eserleridir. Bu sistemde hadisler, konularına bakılmaksızın sahabi ravilerine göre ard arda sıralanır. Musannefler ise konularına göre tasnif edilen hadis edebiyatı eserleridir. Musannefler merfu hadisleri içermekle birlikte mevkuf ve maktu hadisleride ihtiva eden eserlerdir. Merfu nitelikli riba hadislerini hadis kitaplarından tespit ettikten sonra, bu hadislerin senetlerinde geçen ravilerin durumlarını incelemeye başladık. Bu araştırmamızda rical kitaplarından, İbn Hacer'in Takribu't-Tehzib ve Tehzibu't-Tehzib, İbn Ebi Hatim er- Razi'nin Kitabu'l-Cerh ve't-ta'dil, el-mizzi'nin Tehzibu'l-Kemal adlı eserlerinden faydalandık. İbn Ebi Hatim er-razi'nin Kitabu'l-Cerh ve't-ta'dil adlı eseri bir
13 mukaddime ile başlamaktadır. Mukaddimesinde hadis ilminin önemini, cerh ta'dil ilminin gerekliliğini, bazı temel kurallarını zikreder. Eserde önce biyografisi verilecek şahsın adının ilk harfi ve babasının adının ilk harfi dikkate alınarak sıralama yapılmıştır. Ancak her harfteki sahabi bu kuraldan istisna edilerek biyografisi öncelikle verilmiştir. Yazar eserinde ravinin tam adını, nesebini, lakabını ve künyesini belirtir. Meşhur hocalarını ve öğrencilerini, yaşadığı ve yerleştiği yerleri kaydeder. Bazı ravilerin doğum ve vefat tarihlerine yer verir. Ravinin eseri varsa bunların bir kısmının adını verir ve örnek olarak ta meşhur bir rivayetini belirtir. el-mizzi'nin Tehzibu'l-Kemal adlı eseri Makdisi'nin el-kemal fi Marifeti Esmai'r-Rical adlı eseri üzerine yapılmış bir çalışmadır. Alfabetik olarak tertip olunan eserde Makdisi'nin kitabından farklı olarak sahabe için özel bölümler ayrılmamış, onlarda alfabetik tasnife göre sıralanmışlardır. Müellif eserinde ravinin cerh ta'dili ile ilgili olarak cerh-ta'dil imamlarından gelen bilgileri genelde isnatlı olarak vermektedir. Verdiği bilginin kaynağından emin olmadığı durumlarda ise bilgileri isnadsız olarak verir. Ravi künyesi ile meşhur ise ve adı da bilinmiyorsa raviyi künyesine göre sıralamıştır. Hanım raviler hakkında da aynı işlemi yapmıştır. Biyografisini anlattığı ravilerin ölüm tarihlerini vermiş ve bu konudaki ihtilafları belirtmiştir. Ravilerin hocalarını ve talebelerini mümkün olduğu ölçüde vermeye çalışmış, bunların sıralamasında da alfabetik sisteme uygun hareket etmiştir. Eserde açılan üç özel fasıldan birincisinde Hz. Peygamberin biyografisini ele almış, ikincide Kütüb-i Sitte imamlarının şartlarını zikretmiş, üçüncüde ise sika ravilerden rivayette bulunmanın önemini anlatmıştır. İbn Hacer el-askalani'nin eseri Tehzibu't-Tehzib, el-mizzi'nin eseri üzerine yapılan muhtasar çalışmalarından biridir. Yazar eserinde Mizzi'nin Tehzib'inden kimseyi çıkarmamış, Mizzi'nin kitabında yer alması gerektiği halde almadığını düşündüğü bazı ravileri eklemiştir. Mizzi'nin aksine biyografilerde, ravinin hoca ve öğrencileri çoksa bunların tamamını zikretmeyip sadece meşhur olanlarını belirtmiştir. Mümkün olduğunca uzatmalardan kaçınmıştır. Ravinin cerh ve ta'dili ile hoca ve öğrencileri hakkındaki bilgileri de kısaltarak vermiş, fakat kısa olan biyografileri aynen aktarmıştır. Ravilerin ölüm tarihlerindeki ihtilafları zikretmek yerine tercih ettiği tarihleri vermekle yetinmiştir. İbn Hacer el-askalani'nin Takribu't-Tehzib adlı eseri, Zehebi'nin Tehzibu'l- Kemal isimli eseri üzerine yazılan muhtasar çalışmalardandır. Bu eser raviler hakkındaki bilgileri çok kısa tutmuştur. İki cilt olmasından dolayı kullanımı çok
14 pratiktir. Yazar kitabı iki ana kısma ayırmış, birinci kısımda erkeklerin ikinci kısımda da hanım ravilerin biyografilerine yer vermiştir. Erkekler kısmını üç bölümde ele almış, birinci bölümde isimlerine, ikinci bölümde künyelerine göre ravileri sıralamıştır. Üçüncü bölüm olan hatime bölümünde ise bu iki kategoriye göre sıralanamayan ravileri ''falancanın oğlu olarak bilinenler'', ''lakabıyla bilinenler'' gibi sekiz başlık halinde sıralamıştır. Kadınlar kısmını da aynı şekilde tertip etmiş, ancak hatime bölümünü daha kısa tutmuştur. Eser harf sırasına göre tertip edilmiş olmasına rağmen ''hemze ve mim'' harflerinde ''Ahmet ve Muhammed'' isimleri başa alınmıştır. Bu eserler arasında özellikle Takribu't-Tehzip kullanımda pratiklik sağlaması dolayısıyla en fazla faydalandığımız eserdir. Raviler hakkındaki bilgileri çok kısa tutması, cerh-ta'dil imamlarının farklı görüşlerine yer vermeyip, tercih edilen görüşü sunması bu pratikliği sağlamaktadır. Hoca-öğrenci ilişkisi gibi daha geniş bilgilere ihtiyaç duyulduğunda ise Tehzibu'l-Kemal adlı eser faydalı olmuştur. Elfiye CD'si kelime araması yapabilme açısından hadisleri bulmada kolaylık sağlamaktadır. Kütüb'ü- Tis'a CD'si ise hadislerin farklı varyantlarını, ravilerin durumunu ve senetteki inkıtayı göstermesi açısından değerlidir. Tezimizle ilgili olarak daha önce yapılan çalışma Süleyman Uludağ ın İslam da Faiz Meselesine Yeni Bir Bakış adlı eseridir. Eser yedi bölümden oluşmaktadır. Yazar birinci bölümde Kuran'da ribayı, ikinci bölümde hadislerde ribayı, üçüncü bölümde fıkıhta ribayı, dördüncü bölümde İslam da faiz alıp vermenin yollarını, beşinci bölümde faiz konusunda yeni açıklamaları, altıncı bölümde ribanın haram oluşunun sebebi ve hikmetini, yedinci bölümde de eski kavimlerde ve medeniyetlerde faizi, ribayı ele almıştır. Bu eserin ikinci bölümü riba hadislerine ayrılmıştır. Bu bölümde hadisler sadece metinleri dikkate alınarak değerlendirme yapılmış, senetleri incelenmemiştir. Hâlbuki hadis, sened ve metin olarak bir bütündür. Hadisler rivayet edilirken metnin güvenirliği açısından, hicri I. Asrın ortalarına doğru isnad sistemi kullanılmış, senedde geçen ravilerin güvenilir olup olmadıkları bu sistemle tespit edilmeye başlanılmıştır. Böylece Hz. Peygamberin (S.A.V) söz, fiil ve takrirleri gelecek nesillere ilk günkü haliyle aktarılmış olunacak ve hadis sayesinde dinin tahribatına imkân olmayacaktır. Sadece metne bağlı eleştiriler büyük hatalara sebebiyet
15 vermektedir. Bu eser hakkındaki eleştirilerimiz tezimizin değerlendirme bölümünde yer almaktadır. Sahih hadisin şartları dört tanedir. Hadisin senedinin muttasıl olması, ravilerinin adil ve zabit olması, hadisin şazz olmaması ve hadisin illetten uzak olmasıdır. Biz hadislerin sıhhati konusunda hüküm verirken ilk üç şartı göz önünde bulundurduk. Hadisin ravilerinden biri hakkında saduk lafzı kullanıldı ise bu hadisi hasen olarak kabul ettik. Saduk lafzı, adil olmakla birlikte hafızası kötü olan ve hadisleri hasen lizatihi veya hasen ligayrihi olarak kabul edilen raviler hakkında kullanılmıştır.(suyuti, Tedribu rravi, I, 128) Tezin birinci bölümünde ribayı tarif eden hadisleri ele aldık Alt başlıklar olarak ta, ribe'l-fadl, ribe'n- nesieye ve kalitesiz hurma karşılığı kaliteli hurma almaya dair hadislere yer verdik. İkinci bölümde ribayı kötüleyen hadisleri ele aldık. Alt başlıklar olarak ta, riba yiyeni lanetleyen-nehyeden hadisler, yedi ve dokuz günahı sayan hadisler, ribanın tozunun bulaşamadık insan kalmayacağıma dair hadisler, cahiliyye ribasının ortadan kaldırıldığına dair hadisler ve ribayı kötüleyen diğer hadislere yer verdik. Üçüncü bölümde riba ayetleriyle ilgili hadisleri ve riba ile ilgili diğer hadisleri ele aldık. Alt başlık olarak, riba ayetinin nazili esnasında olanlara dair hadisler, riba ayetinin nazil olan son ayet olduğuna dair hadisler ve riba ile ilgili diğer hadislere yer verdik. Sonuç olarak, ribaya dair yapılan çalışmalarda hadislerin metinleri dikkate alınıp senedlerinin sıhhatine bakılmadığı, bu durumunda yanlış sonuçlara ulaştırdığını belirledik.
16 BİRİNCİ BÖLÜM RİBAYI TARİF EDEN HADİSLER
17 1. RİBE L-FADL A DAİR HADİSLER 1.1 Ribe'l-Fadl'a Dair Altı Maddeyi İçeren Hadisler (1-A)1 حدثنا أبو بكر بن أبي شيبة حدثنا وآيع حدثنا إسماعيل بن م سلم العب دي ح دثنا أب و المتوآ ل الن اجي ع ن أبي سعيد الخدري قال---- قال رسول االله صلى االله عليه وسلم ثم الذهب بال ذهب والف ضة بالف ضة والب ر ب البر والشعير بالشعير والتمر بالتمر والملح بالملح مثلا بمثل یدا بيد فمن زاد أو اس تزاد فق د أرب ى الا خ ذ والمعط ي في ه سواء 2971) Müsakat, 82, (Müslim, Müslim'in bir rivayeti şöyledir: "Altın altınla, gümüş gümüşle, buğday buğdayla, arpa arpayla, hurma hurma ile tuz tuzla başbaşa misliyle, peşin olarak satılır. Kim artırır veya artırılmasını taleb ederse ribâya girmiştir. Bu işte alan da veren de birdir." عبداالله بن محمد بن ابي شيبة ث (Darimi: Ehli ilim; Ahmet b. Hanbel: Saduk; İcli, Ebu Hatim er-razi: Sika. Cerh müphem ta dil müfesser olduğundan dolayı raviyi sika olarak kabul ettik.mizzi, a.g.e., XVI, 24 ) وآيع بن الجراح ث 283) II, (İbn Hacer, a.g.e., إسماعيل بن مسلم العبدي ث 197) III, (Mizzi, a.g.e., علي بن داود ث 426) XX, (Mizzi, a.g.e., سعد بن مالك بن سنان بن عبيد الانصاري ث (345,I (İbn Hacer, Takribu t-tehzib, Bu hadisin bütün ravileri sika olduğundan dolayı hadis sahihtir. (2-B)2 حدثنا عبيد االله بن عمر القواریري حدثنا حماد بن زید عن أیوب عن أبي قلابه قال آنت بالشام في حلقة فيها مسلم بن یسار فجاء أبو الا شعث قال قالوا أبو الا شعث أبو الا شعث والحاصل فقلت له حدث أخانا حدیث عبادة بن الصامت قال نعم غزونا غزاة وعلى الناس معاویة فغنمنا غناي م آثيرة فكان فيما غنمنا ا نية من فضة فا مر معاویة رجلا أن یبيعها في أعطيات الناس فتسارع الناس في ذلك فبلغ عبادة بن الصامت فقام---- فقال ثم إني سمعت رسول االله صلى االله عليه وسلم ینهى عن بيع الذهب بالذهب والفضة بالفضة والبر بالبر والشعير بالشعير والتمر بالتمر والملح بالملح إلا سواء بسواء عينا بعين فمن زاد أو ازداد فقد أربى فرد الناس ما الشاة فبلغ ذلك معاویة فقام خطيبا فقال ألا ما بال رجال یتحدثون عن رسول االله صلى االله عليه وسلم أحادیث قد آنا نشهده ونصحبه فلم نسمعها منه فقام عبادة بن الصامت فا عاد القصة ثم قال
18 لنحدثن بما سمعنا من رسول االله صلى االله عليه وسلم وإن آره معاویة أو قال وإن رغم ما أبالي أن لا أصحبه في جنده ليلة سوداء قال حماد هذا أو نحوه( 2969 Müsakat,,83 (Müslim, Müslim den gelen diğer bir rivayette Bu hadis Muaviye ye ulaşınca ayağa kalktı ve İnsanlara ne oluyorki biz Allah Rasulunün ashapları olduğumuz halde ondan işitmediğimiz hadisleri rivayet ediyorlar dedi. Bu söz Ubade b. Samit e ulaşınca ayağa kalkıp hadisi tekrarladı ve Muhakkakki biz Rasülullah tan işittiğimizi rivayet ediyoruz dedi. عبيد االله بن عمر بن ميسرة الجشمي ص (İcli, Nesai, Yahya b. Main, Ebu Hatim er-razi: Saduk; Muhammed b. Sa dun: Sika; demişlerdir. Bu ravi hakkında münekkidler tearuza düşmüşlerdir. Cerh ve ta dil lafızları müphemdir. Cerh-ta dil imamları saduk lafzını daha fazla zikrettiklerinden dolayı bu lafzı tercih ettik.mizzi, a.g.e., XIX. 133) حماد بن زید بن درهم الازدي الجهضمي- ث (252 VII, (Mizzi, a.g.e., ایوب بن ابي تميمة ث- (463 III, (Mizzi, a.g.e., عبداالله بن زید بن عمرو الجرمي البصري ث (567 XIV, (Mizzi, a.g.e., شراحيل بن ا دة ث 408) XII, (Mizzi, a.g.e., عبادة بن الصامت بن قيس بن اصرم بن فهر بن غنم بن سلم ث (182 XIV, (Mizzi, a.g.e., Bu hadisin ravileri arasında saduk bir ravinin bulunmasından dolayı hadis hasendir. Ancak, (Müslim, Müsakat, 2973;Nesai, Buyu, 4488;Nesai, Buyu, 44939;Darimi, Buyu, 2466) gibi hadisi destekleyen rivayetlerin bulunmasından dolayı hadis sahih li ğayrihi derecesine ulaşmaktadır. (3-C)3 حدثنا سوید بن نصر حدثنا عبد االله بن المبارك أخبرنا سفيان عن خالد الحذاء عن أبي قلابة عن أبي الا شعث عن عبادة بن الصامت عن النبي صلى االله عليه وسلم ---- قال ثم الذهب بالذهب مثلا بمثل والفضة بالفضة مثلا بمثل والتمر بالتمر مثلا بمثل والبر بالبر مثلا بمثل والملح بالملح مثلا بمثل والشعير بالشعير مثلا بمثل فمن زاد أو ازداد فقد أربى بيعوا الذهب بالفضة آيف شي تم یدا بيد وبيعوا البر بالتمر آيف شي تم یدا بيد وبيعوا الشعير بالتمر آيف شي تم یدا بيد قال وفي الباب عن أبي سعيد وأبي هریرة وبلال وأنس قال أبو عيسى حدیث عبادة حدیث حسن صحيح وقد روى بعضهم هذا الحدیث عن خالد بهذا الا سناد وقال بيعوا البر بالشعير آيف شي تم یدا بيد وروى بعضهم هذا الحدیث عن خالد عن أبي قلابة عن أبي الا شعث عن عبادة عن النبي صلى االله عليه وسلم الحدیث وزاد فيه قال خالد قال أبو قلابة بيعوا البر بالشعير آيف شي تم
19 فذآر الحدیث والعمل على هذا ثم أهل العلم أن یباع البر بالبر إلا مثلا بمثل والشعير بالشعير إلا مثلابمثل فا ذا اختلفت الا صناف فلا با س أن یباع متفاضلا إذا آان یدا بيد وهذا قول أآثر أهل العلم من أصحاب النبي صلى االله عليه وسلم وغيرهم وهو قول سفيان الثوري والشافعي وأحمد وإسحاق قال الشافعي والحجة في ذلك قول النبي صلى االله عليه وسلم بيعوا الشعير بالبر آيف شي تم یدا بيد بن (1161 Buyu,,23 (Tirmizi, Tirmizi nin rivayetinde Peygamber (s.a.v.) şöyle buyurmaktadır. "Altın altınla, gümüş gümüşle, buğday buğdayla, arpa arpayla, hurma hurma ile tuz tuzla başbaşa misliyle, peşin olarak satılır. Kim artırır veya artırılmasını taleb ederse ribâya girmiştir. Bu işte alan da veren de birdir. Altını gümüşle, buğdayı hurmayla, arpayı hurmayla peşin olmak şartıyla dilediğiniz gibi satın. Ebu İsa Ubade nin hadisine hasen demiştir. Bazıları bu hadisi Halit ten bu isnadla rivayet ederken, diğer bir kısım ise Halid, Ebu Kalabe, Ebu Eş as, Ubade ve Peygamber (s.a.v.) isnadı ile rivayet etmiştir. Ehli ilim buğdayın buğdayla, arpanın arpayla eşit olarak satılmasını ancak sınıfları farklı olunca peşin olmak şartıyla fazlalıkta bir beis olmadığını zikrettiler. Bu görüş aynı zamanda ashabın çoğunluluğunun görüşüdür. Aynı zamanda Süfyan es-sevri, eş-şafii ve İshak ın görüşüde bu doğrultudadır. Eş-Şafii nin bu konudaki delili Peygamber in (s.a.v.) arpayı buğdayla peşin olmak şartıyla dilediğiniz gibi satın sözüdür. سوید بن نصر بن سوید المرزي ث (274 XII, (Mizzi, a.g.e., عبد االله بن المبارك بن وا ضح الحنظلي ث (16 XVI, (Mizzi, a.g.e., سفيان بن عيينة بن ابي عمران ميمون ث-( 189 XI, (Mizzi, a.g.e., خالد بن مهران ابو النازل النصري الحذاء ث (177 VIII, (Mizzi, a.g.e., عبداالله بن زید عمرو الجرمي البصري ث (567 XIV, (Mizzi, a.g.e., شراحيل بن ا دة ث 408) XII, (Mizzi, a.g.e., عبادة بن الصامت بن قيس بن اصرم بن فهر بن غنم بن سلم ث (182 XIV, (Mizzi, a.g.e., Bu hadisin bütün ravileri sika olduğundan dolayı hadis sahihtir.
20 (4-D)4 أخبرنا عمرو بن عون انا خالد عن خالد الحذاء عن أبي قلابة عن أبي الا شعث الصنعاني قال قام أناس في إمارة معاویة یبيعون ا نية الذهب والفضة إلى العطاء فقام عبادة بن الصامت---- فقال ثم ان رسول االله صلى االله عليه وسلم نهى عن بيع الذهب بالذهب والفضة بالفضة والبر بالبر والتمر بالتمر والشعير بالشعير والملح بالملح الا مثلا بمثل سواء بسواء فمن زاد وازداد فقد أربى (15,2466 Buyu, (Darimi, Müslim in rivayeti ile aynıdır. عمرو بن عون بن اوس بن الجعد السلمي ث (179 XXII, (Mizzi, a.g.e., خالد بن عبدالله بن عبدالرحمان بن یزید الواسطي ث (259,I (İbn Hacer, Takribu t-tehzib, خالد بن مهران ابو النازل النصري الحذاء ث (177 VII, (Mizzi, a.g.e., عبداالله بن زید عمرو الجرمي البصري ث (567 XIV, (Mizzi, a.g.e., شراحيل بن ا دة ث 408) XII, (Mizzi, a.g.e., عبادة بن الصامت بن قيس بن اصرم بن فهر بن غنم بن سلم ث (182 XIV, (Mizzi, a.g.e., Bu hadisin bütün ravileri sika olduğundan dolayı hadis sahihtir. (5-E)5 حدثنا الحسن بن علي ثنا بشر بن عمر ثنا همام عن قتادة عن أبي الخليل عن مسلم المكي عن أبي الا شعث الصنعاني عن عبادة بن الصامت ---- أن رسول االله صلى االله عليه وسلم قال ثم الذهب بالذهب تبرها وعينها والفضة بالفضة تبرها وعينها والبر بالبر مدى بمدى والشعير بالشعير مدى بمدى والتمر بالتمر مدى بمدى والملح بالملح مدى بمدى فمن زاد أو ازداد فقد أربى ولا با س ببيع الذهب بالفضة والفضة أآثرهما یدا بيد وأما نسيي ة فلا ولا با س ببيع البر بالشعير والشعير أآثرهما یدا بيد وأما نسيي ة فلا قال أبو داود روى هذا الحدیث سعيد بن أبي عروبة وهشام الدستواي ي عن قتادة عن مسلم بن یسار با سناده (2907 Buyu,,12 (Ebu Davud, Müslim in rivayetinden farklı olarak Ubade b. Samet şöyle rivayet etmektedir Altınla gümüşün herikisinden daha fazla olan gümüşle peşin olarak satışında bir beis yoktur. Ancak vadeli satışı caiz değildir. Arpayla buğdayın herikisinden daha fazla arpayla peşin olarak satışında bir beis yoktur. Ancak vadeli satışı caiz değildir. الحسن بن علي بن محمد الهذالي ث (263 VI, (Mizzi, a.g.e., بشر بن عمر بن الحكم بن عقبة الزهراني الازدي ث (139 IV, (Mizzi, a.g.e., همام بن یحيي بن دینار العوذى المحلمي ث (305 XXX, (Mizzi, a.g.e.,
21 قتادة بن دعامة بن قتادة بن عزیز بن عمرو بن الحارث بن سدوس ث (507 XIII, (Mizzi, a.g.e., صالح بن ابي مریم الضبعي ث-( 432,I (İbn Hacer, Takribu t-tehzib, مسلم بن یسار البصري ث-( 181 II, (İbn Hacer, a.g.e., شراحيل بن ا دة ث 408) XII, (Mizzi, a.g..e, عبادة بن الصامت بن قيس بن اصرم بن فهر بن غنم بن سلم ث (182 XIV, (Mizzi, Bu hadisin bütün ravileri sika olduğundan dolayı hadis sahihtir. ( 6(F-6 أخبرنا إسماعيل بن مسعود قال حدثنا بشر بن المفضل قال حدثنا سلمة بن علقمة عن محمد قال حدثني مسلم بن یسار وعبد االله بن عبيد قالا جمع المنزل بين عبادة بن الصامت وبين معاویة فقال عبادة ---- ثم نهى رسول االله صلى االله عليه وسلم أن نبيع الذهب بالذهب والورق بالورق والبر بالبر والشعير بالشعير والتمر بالتمر قال أحدهما والملح بالملح ولم یقل الا خر إلا سواء بسواء مثلا بمثل قال أحدهما من زاد أو ازداد فقد أربى ولم یقل الا خر وأمرنا أن نبيع الذهب بالورق والورق بالذهب والبر بالشعير والشعير بالبر یدا بيد آيف شي نا فبلغ هذا الحدیث معاویة فقام فقال ما بال رجال یحدثون أحادیث عن رسول االله صلى االله عليه وسلم قد صحبناه ولم نسمعه منه فبلغ ذلك عبادة بن الصامت فقام فا عاد الحدیث فقال لنحدثن بما سمعناه من رسول االله صلى االله عليه وسلم وإن رغم معاویة خالفه قتادة رواه عن مسلم بن یسار عن أبي الا شعث عن عبادة( 4486 Buyu,,43 (Nesai, Nesai nin rivayetinde Müslim in rivayetinden farklı olarak Tuzla tuzu dedikten sonra başka bir şey demedi. Bize altınla gümüşü, gümüşle altını, arpayla buğdayı, buğdayla altını peşin olmak şartıyla dilediğimiz gibi satmamızı emretti. Bu hadis Muaviye ye ulaşınca ayağa kalktı ve İnsanlara ne oluyorki biz Allah Rasulunün ashapları olduğumuz halde ondan işitmediğimiz hadisleri rivayet ediyorlar dedi. Bu söz Ubbade b. Samit e ulaşınca ayağa kalkıp hadisi tekrarladı ve Muhakkakki biz Rasülullah tan işittiğimizi rivayet ediyoruz dedi. إسماعيل بن مسعود الجحد ري ث (196 III, (Mizzi, a.g.e., بشر بن المفضل بن لاحق الرقشي ث (150 IV, (Mizzi, a.g.e., سلمة بن علقمة التميمي ث (298 XI, (Mizzi, a.g.e., محمد بن سيرین الانصاري ث 85)- II, (İbn Hacer, Takribu t-tehzib, مسلم بن یسا ر البصري ث- 181) II, ( İbn Hacer, a.g.e., عبد االله بن عبيد بن عمير بن قتادة بن سعد بن حندع ث (260 XV, (Mizzi, a.g.e., عبادة بن الصامت بن قيس بن اصرم بن فهر بن غنم بن سلم ث (182 XIV, (Mizzi,
22 Bu hadisin bütün ravileri sika olduğundan dolayı hadis sahihtir. (7-G)7 أخبرني محمد بن المثنى ویعقوب بن إبراهيم قالا حدثنا عمرو بن عاصم قال حدثنا همام قال حدثنا قتادة عن أبي الخليل عن مسلم المكي عن أبي الا شعث الصنعاني عن عبادة بن الصامت قال ---- قال رسول االله صلى االله عليه وسلم ثم الذهب بالذهب تبره وعينه وزنا بوزن والفضة بالفضة تبره وعينه وزنا بوزن والملح بالملح والتمر بالتمر البر بالبر والشعير بالشعير سواء بسواء مثلا بمثل فمن زاد أو ازداد فقد أربى واللفظ لمحمد ولم یذآر یعقوب والشعير بالشعير( 4488 Buyu, 44, (Nesai, Nesai nin rivayeti Müslim in rivayeti ile aynı olup sadece şu fark vardır. Yakup arpayla arpayı zikretmedi. محمد بن المثنى بن عبيد بن قيس بن دینار العنزلي ث -(362 XXVI, ( Mizzi, a.g.e., ابراهيم بن یعقوب الجوزجاني ث 69) I, (İbn Hacer, Takribu't-Tehzib, عمرو بن عاصم بن عبيد بن الوا زع الكلابي القيسي ث (89 XXII, (Mizzi, a.g.e., همام بن یحي بن دینار العوذي ث -(305 XXX, (Mizzi, a.g.e., قتادة بن دعامة بن قتادة بن عزیز بن عمرو بن الحارث بن سدوس ث (507 XXIII, (Mizzi, a.g.e., صالح بن ابي مریم الضبعي ث-( 432,I (İbn Hacer, Takribu t-tehzib, مسلم بن یسار البصري ث 181) II, (İbn Hacer, a.g.e., شراحيل بن ا دة ث ) 408 XXII, ( Mizzi, a.g.e., عبادة بن الصامت بن قيس بن اصرم بن فهر بن غنم بن سلم ث (182 XIV, (Mizzi, a.g.e., Bu hadisin bütün ravileri sika olduğundan dolayı hadis sahihtir. 1.2. Ribe'l-Fadl'a Dair Dört Maddeyi İçeren Hadisler (1-A)8 حدثنا قتيبة بن سعيد حدثنا ليث ح وحدثنا محمد بن رمح أخبرنا الليث عن بن شهاب عن مالك بن أوس بن الحدثان ---- أنه قال أقبلت أقول من یصطرف الدراهم فقال طلحة بن عبيد االله وهو ثمعمر بن الخطاب أرنا ذهبك ثم اي تنا إذا جاء خادمنا نعطيك ورقك فقال عمر بن الخطاب آلا واالله لتعطيه ورقه أو لتردن إليه ذهبه فا ن رسول االله صلى االله عليه
23 وسلم قال ثم الورق بالذهب ربا إلا هاء وهاء والبر بالبر ربا إلا هاء وهاء والشعير بالشعير ربا إلا هاء وهاء والتمر بالتمر ربا إلا هاء وهاء( 2968 Müsakat,,79 (Müslim, Ömer İbnu'l-Hattâb (r.a.) anlatıyor: Resûlullah (s.a.v.) buyurdular ki: "Altın altınla peşin satılmaz ise ribâdır. Buğday buğdayla peşin satılmazsa ribâdır. Arpa arpayla peşin satılmazsa ribâdır. Kuru hurma kuru hurmayla peşin satılmazsa ribâdır." قتيبة بن سعيد بن جميل بن عبداالله الثقفي ث- (Mizzi, Ebu l-haccac Yusuf, Tehzibu l-kemal fi Esmai r-rical, XXVIII, 529, Beyrut, 2002) ليث بن سعد بن عبدالرحمان الفهمي ث- (261 XIV, ( Mizzi, a.g.e., محمد بن رمح بن المهاجر بن سالم التجيبي ث (205 XV, ( Mizzi, a.g.e., محمد بن مسلم بن عبيداالله بن عبداالله بن شهاب بن غالب الزهري ث- (1257,V ( Mizzi, a.g.e., مالك بن أوس بن الحدثان بن سعد بن یربوع ث (123 XVII, ( Mizzi, a.g.e., عمر بن الخطاب بن نفيل بن عبدالعزي بن ریاح بن عبداالله بن قرط بن آعب لو ي بن غالب ث a.g.e., ( Mizzi, XXI, 322) Bu hadisin bütün ravileri sika olduğundan dolayı hadis sahihtir. (2-A)9 حدثنا علي حدثنا سفيان آان عمرو بن دینار یحدثه عن الزهري عن مالك بن أوس ---- أنه قال من عنده صرف فقال طلحة أنا حتى یجيء خازننا من الغابة قال سفيان هو الذي حفظناه من الزهري ليس فيه زیادة فقال أخبرني مالك بن أوس سمع عمر بن الخطاب رضي االله عنه یخبر عن رسول االله صلى االله عليه وسلم ثم قال الذهب بالذهب ربا إلا هاء وهاء والبر بالبر ربا إلا هاء وهاء والتمر بالتمر ربا إلا هاء وهاء والشعير بالشعير ربا إلا هاء وهاء (Buhari, Buyu,54, 1990) Müslim in rivayeti ile aynıdır. علي بن عبداالله بن جعفر بن رجيح ث (697,I (İbn Hacer, Takribu't-Tehzib, سفيان بن عيينة بن ابي عمران ث (189 XI, ( Mizzi, a.g.e., عمرو بن دینار المكي ث 10) XII, (Mizzi a.g.e., محمد بن مسلم بن عبيداالله بن عبداالله بن شهاب بن غالب الزهري ث- (432 XXVI, ( Mizzi, a.g.e., مالك بن أوس بن الحدثان بن سعد بن یربوع ث (123 XXVII, ( Mizzi, a.g.e.,
24 ( Mizzi, a.g.e., عمر بن الخطاب بن نفيل بن عبدالعزي بن ریاح بن عبداالله بن قرط بن آعب لو ي بن غالب ث XXI, 322) Bu hadisin bütün ravileri sika olduğundan dolayı hadis sahihtir. (3-A)10 حدثنا عبد االله بن یوسف أخبرنا مالك عن بن شهاب عن مالك بن أوس أخبره -----ثم أنه التمس صرفا بماي ة دینار فدعاني طلحة بن عبيد االله فتراوضنا حتى اصطرف مني فا خذ الذهب یقلبها في یده ثم قال حتى یا تي خازني من الغابة وعمر یسمع ذلك فقال واالله لا تفارقه حتى تا خذ منه قال رسول االله صلى االله عليه وسلم الذهب بالذهب ربا إلا هاء وهاء والبر بالبر ربا إلا هاء وهاء والشعير بالشعير ربا إلا هاء وهاء والتمر بالتمر ربا إلا هاء وهاء (Buhari, Buyu,74, 2028) Müslim in rivayeti ile aynıdır. عبد االله بن یوسف التنيسي ث -(335 XVI, (Mizzi, a.g.e., مالك بن انس بن مالك بن ابي عامر ث -(1995 Beyrut, (İbn Hacer, Takribu t-tehzib, II,,151 محمد بن مسلم بن عبيداالله بن عبداالله بن شهاب بن غالب الزهري ث- (432 XXVI, (Mizzi,Tehzibu l-kemal, مالك بن أوس بن الحدثان بن سعد بن یربوع ث (123 XXVII, ( Mizzi, a.g.e., عمر بن الخطاب بن نفيل بن عبدالعزي بن آعب لو ي بن غالب ث (322 XXI, ( Mizzi, a.g.e., Bu hadisin bütün ravileri sika olduğundan dolayı hadis sahihtir. (4-A)11 حدثنا قتيبة حدثنا الليث عن بن شهاب عن مالك بن أوس بن الحدثان أنه قال اقبلت أقول من یصطرف الدراهم فقال طلحة بن عبيد االله وهو ثم عمر بن الخطاب أرنا ذهبك ثم اي تنا إذا جاء خادمنا نعطك ورقك فقال عمر آلا واالله لتعطينه ورقه أو لتردن إليه ذهبه ---- فا ن رسول االله صلى االله عليه وسلم قال الورق بالذهب ربا إلا هاء وهاء والبر بالبر ربا إلا هاء وهاء والشعير بالشعير ربا إلا هاء وهاء والتمر بالتمر ربا إلا هاء وهاء قال أبو عيسى هذا حدیث حسن صحيح والعمل على هذا ثم أهل ومعنى قوله إلا هاء وهاء یقول یدا بيد (1164 Buyu,,24 (Tirmizi, Müslim in rivayeti ile aynı olup farklı olarak Tirmizi bu hadisi hasen sahih kabuletmiştir. قتيبة بن سعيد بن جميل بن عبداالله الثقفي ث- (529 XXIII, (Mizzi, a.g.e., ليث بن سعد بن عبدالرحمان الفهمي ث- (13 XII, (Mizzi, a.g.e., محمد بن مسلم بن عبيداالله بن عبداالله بن شهاب بن غالب الزهري ث- (432 XXVI, (Mizzi, a.g.e.,
25 مالك بن أوس بن الحدثان بن سعد بن یربوع ث (123 XXVII, (Mizzi, a.g.e., عمر بن الخطاب بن نفيل بن عبدالعزي بن آعب لو ي بن غالب ث (322 XXI, (Mizzi, a.g.e., Bu hadisin bütün ravileri sika olduğundan dolayı hadis sahihtir. (5-A)12 حدثنا عبد االله بن مسلمة عن مالك عن بن شهاب عن مالك بن أوس عن عمر رضي االله عنه قال---- قال رسول االله صلى االله عليه وسلم ثم الذهب بالورق ربا إلا هاء وهاء والبر بالبر ربا إلا هاء وهاء والتمر بالتمر ربا إلا هاء وهاء والشعير بالشعير ربا إلا هاء وهاء( 2906 (Ebu Davud, Buyu,12 Müslim in rivayeti ile aynıdır. عبد االله بن مسلمة القعنبي ث- (535 II, (İbn Hacer, Takribu t-tehzib, محمد بن مسلم بن عبيداالله بن عبداالله بن شهاب بن غالب الزهري ث- (432 XXVI, (Mizzi, a.g.e., مالك بن انس بن مالك بن ابي عامر ث -(151 II, (İbn Hacer, Takribu t-tehzib, مالك بن أوس بن الحدثان بن سعد بن یربوع ث (123 XXVII, (Mizzi, a.g.e., عمر بن الخطاب بن نفيل بن عبدالعزي بن ریاح بن عبداالله بن قرط بن آعب لو ي بن غالب ث a.g.e., (Mizzi, XXI, 322) Bu hadisin bütün ravileri sika olduğundan dolayı hadis sahihtir. (6-A)13 أخبرنا إسحاق بن إبراهيم قال حدثنا سفيان عن الزهري عن مالك بن أوس بن الحدثان أنه سمع عمر بن الخطاب یقول ----قال رسول االله صلى االله عليه وسلم ثم الذهب بالورق ربا إلا هاء وهاء والتمر بالتمر ربا إلا هاء وهاء والبر بالبر ربا إلا هاء وهاء والشعير بالشعير ربا إلا هاء وهاء (4482 Buyu,,41 (Nesai, Müslim in rivayeti ile aynıdır. إسحاق بن إبراهيم بن مخلد بن ابراهيم بن مطر الحنظلي ث (384 II, (Mizzi, a.g.e., سفيان بن عيينة بن ابي عمران ث XI,189) (Mizzi, a.g.e., محمد بن مسلم بن عبيداالله بن عبداالله بن شهاب بن غالب الزهري ث- (432 XXVI, (Mizzi, a.g.e., مالك بن اوس بن الحدثان بن سعد بن یربوع ث (123 XXVII, (Mizzi, a.g.e., عمر بن الخطاب بن نفيل بن عبدالعزي بن غالب ث (322 XXI, (Mizzi, a.g.e.,
26 Bu hadisin bütün ravileri sika olduğundan dolayı hadis sahihtir. (7-A)14 حدثنا أبو بكر بن أبي شيبة وعلي بن محمد وهشام بن عمار ونصر بن علي ومحمد قالوا ثنا سفيان بن عيينة عن الزهري عن مالك بن أوس بن الحدثان النصري قال سمعت عمر بن الخطاب یقول ----- قال رسول االله صلى االله عليه وسلم ثم الذهب بالذهب ربا إلا هاء وهاء والبر بالبر ربا إلا هاء وهاء والشعير بالشعير ربا إلا هاء وهاء والتمر بالتمر ربا إلا هاء وهاء (2244 Ticarat,,50 (İbn Mace, Müslim in rivayeti ile aynıdır. عبداالله بن محمد بن ابي شيبة ث (Darimi: Ehli ilim; Ahmet b. Hanbel: Saduk; İcli, Ebu Hatim er-razi: Sika. Cerh müphem ta dil müfesser olduğundan dolayı raviyi sika olarak kabul ettik.mizzi, a.g.e., XVI, 24 ) علي بن عبداالله بن جعفر بن رجيح ث (697,I (İbn Hacer, Takribu't-Tehzib, شام بن عمار بن نصير بن ميسرة بن ابا المسلمي ث (247 XXX, (Mizzi, a.g.e., نصر بن علي بن صهبان بن الجهضمي ث (358 XXIX, (Mizzi, a.g.e., محمد بن الصباح بن سفيان ص 88) II, (İbn Hacer, Takribu t-tehzib, سفيان بن عيينة بن ابي عمران ث (189 XI, (Mizzi, a.g.e., محمد بن مسلم بن عبيداالله بن عبداالله بن شهاب بن غالب الزهري ث -(432 XXVI, (Mizzi, a.g.e., مالك بن اوس بن الحدثان بن سعد بن یربوع ث (123 XXVII, (Mizzi, a.g.e., عمر بن الخطاب بن نفيل بن عبدالعزي بن غالب ث (322 XXI, (Mizzi, a.g.e., Bu hadisin ravileri arasında saduk bir ravi bulunduğundan hadis hasendir. Ancak, (Buhari, Buyu, 2028;Tirmizi, Buyu, 1164;Ebu Davud, Buyu, 2906;Nesai, Buyu, 4482) gibi hadisi destekleyen rivayetlerin bulunmasından dolayı hadis sahih li ğayrihi derecesine ulaşmaktadır. ( 15(B-8 أخبرنا واصل بن عبد الا على قال حدثنا بن فضيل عن أبيه عن أبي زرعة عن أبي هریرة قال ---- قال رسول االله صلى االله عليه وسلم ثم التمر بالتمر والحنطة بالحنطة والشعير بالشعير والملح بالملح یدا بيد فمن زاد أو ازداد فقد أربى إلا ما اختلفت ألوانه( 4483 Buyu,,41 (Nesai, Nesai den rivayetine göre peygamberimiz(s.a.v.) şöyle buyurmaktadırlar Hurmanın hurmayla, buğdayın buğdayla, arpanın arpayla, tuzun tuzla satılması peşindir. Kim artırır ya da artırmak isterse o ribadır. Ancak sayılan bu maddelerin renkleri farklı olursa
27 o riba değildir. واصل بن عبد الا على بن هلال الاسدي ث (405 XXX, (Mizzi, a.g.e., محمد بن فضيل بن غزوان بن جریر الضبي ث (125 II, (İbn Hacer, Takribu t-tehzib, فضيل بن غزوان بن جریر ث (15 II, (İbn Hacer, a.g.e., ابو زرعة بن عمرو بن جریر بن عبداالله البجلي الكوفي ث (325 a.g.e.,xxxiii, (Mizzi, عبدالرحمان بن صخر ث 575) I, (İbn Hacer, a.g.e., Bu hadisin bütün ravileri sika olduğundan dolayı hadis sahihtir. (9-A)16 حدثنا عبد االله حدثني أبي ثنا سفيان عن الزهري سمع مالك بن أوس بن الحدثان سمع عم ر ب ن الخط اب رض ي االله عنه یقول ---- قال رسول االله صلى االله عليه وسلم وقال سفيان مرة سمع رسول االله ص لى االله علي ه وس لم یق ول ث م الذهب بالورق ربا إلا هاء وهاء والبر بالبر ربا إلا هاء وهاء والشعير بالشعير ربا إلا هاء وهاء والتمر ب التمر رب ا إلا هاء وهاء 157) Müsnedü'l-Aşretü, (Ahmet b. Hanbel, Müslim in rivayeti ile aynıdır. سفيان بن عيينة بن ابي عمران ث XI,189) (Mizzi, a.g.e., محمد بن مسلم بن عبيداالله بن عبداالله بن شهاب بن غالب الزهري ث- (432 XXVI, (Mizzi, a.g.e., مالك بن اوس بن الحدثان بن سعد بن یربوع ث (123 XXVII, (Mizzi, a.g.e., عمر بن الخطاب بن نفيل بن عبدالعزي بن غالب ث (322 XXI, (Mizzi, a.g.e., Bu hadisin bütün ravileri sika olduğundan dolayı hadis sahihtir. 1.3. Ribe'l-Fadl'a Dair İki Maddeyi İçeren Hadisler (1-A)17 حدثنا أبو آریب وواصل بن عبد الا على قالا حدثنا بن فضيل عن أبيه عن بن أب ي نع يم ع ن أب ي هری رة ق ال ---- قال رسول االله صلى االله عليه وسلم ثم الذهب بالذهب وزنا بوزن مثلا بمثل والفضة بالفضة وزنا بوزن مثلا بمثل فمن زاد أو استزاد فهو ربا( 2973 Müsakat,,82 (Müslim, Müslim in rivayetine göre peygamberimiz (s.a.v.) şöyle buyurmaktadır. Altının
28 altınla satışı, gümüşün gümüşle satışı eşit ve peşin olmalıdır. Kim artırır ya da artırmayı isterse o ribadır. محمد بن العلاء بن آریب الهمداني ث -(247 XXVI, (Mizzi, a.g.e., واصل بن عبد الا على بن هلال الاسدي ث- (405 XXX, (Mizzi, a.g.e., محمد بن فضيل بن غزوان بن جریر الضبي ث (125 II, (İbn Hacer, Takribu t-tehzib, فضيل بن غزوان بن جریر الضبي ث- (15 II, (İbn Hacer, a.g.e., عبدالرحمان بن ابي نعم ص 593)- I, (İbn Hacer, a.g.e., عبدالرحمان بن صخر ث-( 575 I, (İbn Hacer, a.g.e., Bu hadisin ravileri arasında saduk bir ravi bulunmasından dolayı hadis hasendir. Ancak, (Müslim, Müsakat, 2973;Nesai, Buyu, 4488;Nesai, Buyu, 44939;Darimi, Buyu, 2466) gibi hadisi destekleyen rivayetlerin bulunmasından dolayı hadis sahih li ğayrihi derecesine ulaşmaktadır. (2-A)18 أخبرنا واصل بن عبد الا على قال حدثنا محمد بن فضيل عن أبيه عن بن أبي نعم عن أبي هریرة قال ---- قال رسول االله صلى االله عليه وسلم ثم الذهب بالذهب وزنا بوزن مثلا بمثل والفضة بالفضة وزنا بوزن مثلا بمثل فمن زاد أو ازداد فقد أربى (4493 Buyu,41, (Nesai, Müslim in rivayeti ile aynıdır. واصل بن عبد الا على بن هلال الاسدي ث (405 XXX, (Mizzi, a.g.e., محمد بن فضيل بن غزوان بن جریر الضبي ث (125 II, (İbn Hacer, Takribu t-tehzib, فضل بن غزوان بن جریر ث 15) II, (İbn Hacer, a.g.e., عبدالرحمان بن ابي نعيم ص 593) I, (İbn Hacer, a.g.e., عبدالرحمان بن صخر ث 575) I, (İbn Hacer, a.g.e., Bu hadisin ravileri arasında saduk bir ravinin bulunmasından dolayı hadis hasendir. Ancak, (Müslim, Müsakat, 2973;Nesai, Buyu, 4488;Darimi, Buyu, 2466) gibi hadisi
29 destekleyen rivayetlerin bulunması sebebiyle hadis sahih li ğayrihi derecesine ulaşmaktadır. (3-B)19 حدثنا أحمد بن منيع أخبرنا حسين بن محمد أخبرنا شيبان عن یحيى بن أبي آثير عن نافع قال انطلقت أنا وابن عمر إلى أبي سعيد فحدثنا ---- أن رسول االله صلى االله عليه وسلم قال ثم سمعته أذناي هاتان یقول لا تبيعوا الذهب بالذهب إلا مثلا بمثل والفضة بالفضة إلا مثلا بمثل لا یشف بعضه على بعض ولا تبيعوا منه غاي با بناجز قال أبو عيسى وفي الباب عن أبي بكر وعمر وعثمان وأبي هریرة وهشام بن عامر والبراء وزید بن أرقم وفضالة بن عبيد وأبي بكرة وابن عمر وأبي الدرداء وبلال قال وحدیث أبي سعيد عن النبي صلى االله عليه وسلم في الربا حدیث حسن صحيح والعمل على هذا ثم أهل العلم من أصحاب النبي صلى االله عليه وسلم وغيرهم إلا ما روي عن بن عباس أنه آان لا یرى با سا أن یباع الذهب بالذهب متفاضلا والفضة بالفضة متفاضلا إذا آان یدا بيد وقال إنما الربا في النسيي ة وآذلك روى عن بعض أصحابه شيء من هذا وقد روي عن بن عباس أنه رجع عن قوله حين حدثه أبو سعيد الخدري عن النبي صلى االله عليه وسلم والقول الا ول أصح والعمل على هذا ثم أهل العلم من أصحاب النبي صلى االله عليه وسلم وغيرهم وهو قول سفيان الثوري وابن المبارك والشافعي وأحمد وإسحاق وروي عن بن المبارك أنه قال ليس في الصرف اختلاف Buyu,23, (Tirmizi, 1162) Ebu Said el-hudri (r.a.) rivayet olunduğuna göre, peygamberimiz (s.a.v.) Altın ile altını, gümüş ile gümüşü misli misline olursa satın, birbiri üzerine fazlalık yapmayın. Onlardan gaib olanı hazırla dahi satmayın. buyurmuştur. İbn Abbas (r.a.) altının altınla ve gümüşün gümüş ile peşin olmak şartıyla fazla olarak satışında bir beis görmemiştir. Sahabeden bazılarıda bu görüşe katılmıştır. Ancak İbn Abbas (r.a.) Ebu Said el- Hudri nin (r.a.) peygamberimizden (s.a.v.) rivayet ettiği hadisi işitince bu görüşünden vazgeçmiştir. أحمد بن منيع بن عبدالرحمان ث (47,I (İbn Hacer, Takribu't-Tehzib, حسين بن محمد بن بهرام التميمي ث (218,I (İbn Hacer, a.g.e., شيبان بن عبدالرحمن ث 424) I, (İbn Hacer, a.g.e., یحيى بن أبي آثير الطائ ث 313) II, (İbn Hacer, a.g.e., نافع ملي ابن عمر ث 239) II, (İbn Hacer, a.g.e., سعد بن ماك بن سنان بن عبيد الانصاري ث (345,I (İbn Hacer, a.g.e., Bu hadisin bütün ravileri sika olduğundan dolayı hadis sahihtir.
30 1.4. Ribe'l Fadl'a Dair Bir Maddeyi İçeren Hadisler (1-A)20 حدثنا أبو بكر بن أبي شيبة ثنا سفيان بن عيينة عن الزهري سمع مالك بن أوس بن الح دثان یق ول س معت عم ر یقول ---- قال رسول االله صلى االله عليه وسلم ثم ال ذهب ب الورق رب ا إلا ه اء وه اء ق ال أب و بك ر ب ن أب ي ش يبة س معت سفيان یقول الذهب بالورق احفظوا (2250 Ticarat,50, (İbn Mace, Hz. Ömer (r.a.) den rivayet olunduğuna göre Peygamber imiz (s.a.v.) Altının altınla satışı peşin olması hariç ribadır. buyurmuştur. Ebu Bekir b. Ebi Şeybe (r.a.) Süfyan(r.a.) dan şöyle işittiğini rivayet eder. Altının altınla satışından sakının عبداالله بن محمد بن ابي شيبة ث (Darimi: Ehli ilim; Ahmet b. Hanbel: Saduk; İcli, Ebu Hatim er-razi: Sika. Cerh müphem ta dil müfesser olduğundan dolayı raviyi sika olarak kabul ettik.mizzi, a.g.e., XVI, 24 ) سفيان بن عيينة بن ابي عمران ث (189 XI, (Mizzi, a.g.e., محمد بن مسلم بن عبيداالله بن عبداالله بن شهاب بن غالب الزهري ث- (432 XXVI, (Mizzi, a.g.e., مالك بن اوس بن الحدثان بن سعد بن یربوع ث (123 XXVII, (Mizzi, a.g.e., عمر بن الخطاب بن نفيل بن عبدالعزي بن غالب ث (322 XXI, (Mizzi, a.g.e., Bu hadisin bütün ravileri sika olduğundan hadis sahihtir. (2-A)21 حدثنا محمد بن رمح أنبا نا الليث بن سعد عن بن شهاب عن مالك بن أوس بن الحدثان قال ثم أقبلت أقول من یصطرف الدراهم فقال طلحة بن عبيد االله وهو ثم عمر بن الخطاب أرنا ذهبك ثم إي تنا إذا جاء خازننا نعطك ورقك فقال عمر آلا واالله لتعطينه ورقه أو لتردن إليه ذهبه ---- فا ن رسول االله صلى االله عليه وسلم قال الورق بالذهب ربا إلا هاء وهاء (İbn Mace, Ticarat,51, 2251) Müslim in rivayeti ile aynıdır. محمد بن رمح بن المهاجر بن المحرر بن سالم التجيبي ث (205 XXV, (Mizzi, a.g.e., ليث بن سعد بن عبد الرحمان الفهمي ث (261 XXIV, (Mizzi, a.g.e., محمد بن مسلم بن عبيداالله بن عبداالله بن شهاب بن غالب الزهري ث- (432 XXVI, (Mizzi, a.g.e.,
31 مالك بن اوس بن الحدثان بن سعد بن یربوع ث (123 XXVII, (Mizzi, a.g.e., عمر بن الخطاب بن نفيل بن عبدالعزي بن بن غالب ث (322 XXI, (Mizzi, a.g.e., Bu hadisin bütün ravileri sika olduğundan dolayı hadis sahihtir. (3-B)22 حدثنا هشام بن عمار ثنا یحيى بن حمزة حدثني برد بن سنان عن إسحاق بن قبيصة عن أبيه أن عبادة بن الصامت الا نصاري ----- النقيب صاحب رسول االله صلى االله عليه وسلم ثم غزا مع معاویة أرض الروم فنظر إلى الناس وهم یتبایعون آسر الذهب بالدنانير وآسر الفضة بالدراهم فقال یا أیها الناس إنكم تا آلون الربا سمعت رسول االله صلى االله عليه وسلم یقول لا تبتاعوا الذهب بالذهب إلا مثلا بمثل لا زیادة بينهما ولا نظرة فقال له معاویة یا أبا الوليد لا أرى الربا في هذا إلا ما آان من نظرة فقال عبادة أحدثك عن رسول االله صلى االله عليه وسلم وتحدثني عن رأیك لي ن أخرجني االله لا أساآنك با رض لك علي فيها إمرة فلما قفل لحق بالمدینة فقال له عمر بن الخطاب ما أقدمك یا أبا الوليد فقص عليه القصة وما قال من مساآنته فقال ارجع یا أبا الوليد إلى أرضك فقبح االله أرضا لست فيها وأمثالك وآتب إلى معاویة لا إمرة لك عليه واحمل الناس على ما قال فا نه هو الا مر( 18 Mukaddime, (İbn Mace, Ubade b. Samit in peygamberimizden (s.a.v.) rivayet ettiğine göre Muaviye ile birlikte Rum topraklarında gazvede idi. Oradaki insanları altın parçalarıyla dinarları ve dirhemleri sattıklarını gördü. İnsanlara sizler riba yiyorsunuz, ben Rasülulllah tan şöyle işittim Altınla altını ancak eşit, aralarında fazlalık olmamak ve vadede olmamak şartıyla satın dedi. هشام بن عما ر بن نصير بن ميسرة بن السلمي ص (268 II, ( İbn Hacer, Takribu t-tehzib, یحيى بن حمزة بن واقد الحضرمي ث (300 II, ( İbn Hacer, a.g.e., برد بن سنان الشامي ص (46 IV, (Mizzi, a.g.e., إسحاق بن قبيصة بن ذؤیب الخزاعي الشامي ص (468 II, (Mizzi, a.g.e., قبيصة بن ذؤیب ث 27) II, (İbn Hacer, Takribu t-tehzib, عبادة بن الصامت بن قيس بن اصرم بن فهر بن غنم بن سلم ث (182 XIV, (Mizzi, a.g.e., Bu hadisin ravileri arasında saduk ravilerin bulunmasından dolayı hadis hasendir.
32 1.5. Ribe'l Fadl'a Dair Üç Maddeyi İçeren Hadisleri (1-A)23 حدثنا أبو الوليد حدثنا الليث عن بن شهاب عن مالك بن أوس سمع عمر رضي االله عنهما عن النبي صلى االله عليه وسلم ---- قال ثم البر بالبر ربا إلا هاء وهاء والشعير بالشعير ربا إلا هاء وهاء والتمر بالتمر ربا إلا هاء وهاء (Buhari, Buyu,74, 2025) Hz. Ömer in Rasülullah tan (s.a.v.) rivayeti şöyledir. Buğdayla buğdayı, arpayla arpayı, kuru hurmayla kuru hurmayı peşin satmadıkça ribadır. ( Mizzi, a.g.e., XXX, 230) هشام بن عبداللك الباهلي ث ليث بن سعد بن عبدالرحمان الفهمي ث- (261 XXIV, ( Mizzi, a.g.e., محمد بن مسلم بن عبيداالله بن عبداالله بن شهاب بن غالب الزهري ث-( 432 XXVI, ( Mizzi, a.g.e., مالك بن أوس بن الحدثان بن سعد بن یربوع ث- (123 XXVII, ( Mizzi, a.g.e., عمر بن الخطاب بن نفيل بن عبدالعزي بن ریاح بن عبداالله بن قرط بن آعب لو ي بن غالب ث a.g.e., ( Mizzi, XXI, 322) Bu hadisin bütün ravileri sika olduğundan dolayı hadis sahihtir. (2-B)24 حدثنا عبد االله حدثني أبي ثنا یحيى قال ثنا فضيل بن غزوان قال حدثني ب ن أب ي نع م ع ن أب ي هری رة ع ن النب ي صلى االله عليه وسلم---- قال ثم الذهب بالذهب والفضة بالفضة والورق بالورق مثلا بمثل ی دا بي د م ن زاد أو ازداد فق د أربى 9264) Baki, (Ahmet b. Hanbel, Müsnedü l Ebu Hureyre nin Rasülullah tan rivayetine göre şöyle buyurmaktadır. Altınla altını, gümüşle gümüşü, verikle veriki peşin ve eşit olarak satın. Kim artırır ya da artırmayı isterse bu ribadır. یحيي بن سعيد بن قيس الانصاري ث (303 II, (İbn Hacer, a.g.e., فضيل بن غزوان بن جریر الضبي ث- (15 II, (İbn Hacer, a.g.e., عبدالرحمان بن ابي نعم ص 593)- I, (İbn Hacer, a.g.e., عبدالرحمان بن صخر ث-( 575 I, (İbn Hacer, a.g.e.,