Naylon Torba Tekniğinde Sonuçları Etkileyen Faktörler

Özet Naylon Torba Tekniğinde Sonuçları Etkileyen Faktörler Ünal KILIÇ, B. Zehra SARIÇİÇEK Günümüzde yemlerin sindirilebilirliklerinin tayininde pek çok metod kullanılmaktadır. Özellikle yüksek verimli ruminantların beslenmesinde yemlerin rumende parçalanabilirliğinin önemli bir yeri vardır. Rumen parçalanabilirliğinin ölçülmesinde in situ (in sacco) naylon torba tekniği yıllardır kullanılmaktadır. Aynı laboratuarda farklı araştırıcıların aynı yem hammaddesi için farklı parçalanma değerlerini elde etmesi ve aynı yem hammaddesine ait literatür taramaları sonrasında çok farklı sonuçlarla karşılaşılması bu konuyu ele almamızı zorunlu kılmıştır. Naylon torba tekniği ile sonuçlar arasındaki faklılıklar bir çok faktöre bağlanmaktadır. Bu derlemede sonuçları etkileyen faktörlerden özellikle hayvana, yeme, naylon torbalara ait özellikler yanında parçalanabilirliklerin hesaplanmasında kullanılan matematiksel bileşenlere ait özellikler incelenmiş ve metodun standardizasyon u konusunda bilgi verilmeye çalışılmıştır. Bu teknikte standardizasyona gidilmesi şüphesiz aynı yem hammaddesi için elde edilen değerler arasındaki varyasyonu azaltacak, karşılaştırmalarda daha güvenilir sonuçlar verecektir. Anahtar Kelimeler: naylon torba tekniği, in situ, parçalanabilirlik, standardizasyon FACTORS AFFECTING THE RESULTS OF NYLON BAG TECHNIQUE Abstract At present, a great deal of methods are used to determine the digestibilities of the feeds. The ruminal degradabilities of the feeds are important for high producing ruminants. In situ (in sacco) nylon bag technique has been widely used for years. The fact that the different researchs reported various degradability values for the same feeds encouraged us to focus on this subject. There are a lot of factors which affect the result of nylon bag technique. In this rewiew, the properties of the mathematical components used to determine the the degradabilities and also the properties of the animals, feeds and nylon bags were discussed and it was aimed to give information on standardization of method. This standardization process will decrease the variations between the degradabilities obtained for the same feeds and so more reliable results can be attained. Key Words: nylon bag technique, in situ, degradability, standardization GİRİŞ Günümüzde yemlerin sindirilebilirliklerinin tayininde pek çok metod kullanılmaktadır. Bunlar genel olarak in vivo ve in vitro olmak üzere iki grupta toplanmaktadır. Yemlerin sindirilebilirliklerinin tayininde önceleri sadece in vivo metodlar kullanılmıştır. Fakat, gerek fazla zaman alması ve gerekse pahalı olması nedeniyle in vivo metodlara alternatif olarak in vitro metodlar üzerinde de çalışmalar yoğunlaşmıştır. Genel olarak in vivo metodlar; klasik sindirim denemeleri, oransal teknikler metodu, dışkı indeksi metodu, mikro sindirim tekniği, nükleer teknikler ve naylon torba tekniği olmak üzere gruplandırılmaktadır. Yüksek verimli ruminantların beslenmesinde protein parçalanabilirliğinin önemli bir yeri vardır. Rumen mikroorganizmaları tarafından parçalanan proteinin ölçülmesi zor bir iştir. Proteinlerin parçalanabilirliğinin ölçülmesinde in vivo ve in vitro metodlar arasında yapılan karşılaştırmalarda in vivo sonuçların ve bunlar arasında da in situ tekniklerin zor, zaman alıcı ve iş yoğunluğunun fazla olmasına rağmen daha güvenilir olduğu ve naylon torba tekniğinin daima in vitro metodlardan daha iyi sonuçlar verdiği görülmüştür (NRC, 985). İn vivo metodların en gelişmişi olan naylon torba tekniğinin esası Quin ve ark. (938) na dayanmakta olup, Orskov ve McDonald (979), tarafından tarafından geliştirilmiştir. Naylon torba tekniğinde, hayvanın günlük yem tüketimi, canlı ağırlık artışı ve yemin metabolik enerjisi hesaplanabilir ayrıca matematiksel bir model kullanılarak; rumende yemlerin parçalanabilirliği ve etkin parçalanabilirlikleri ile parçalanma karakteristikleri (a, b, a+b, c) de hesaplanabilmektedir. (NRC, 985; Çetinkaya,99). Özellikle son zamanlarda geniş bir kullanım alanı bulmuş olan naylon torba tekniği bir kaç yem değerlendirme sisteminde sindirilebilirliğin tayininde temel olarak alınmaktadır. (Chalupa, 976; NRC, 985; Madsen, 985; AFRC, 99). Ondokuz Mayıs Üniv. Ziraat Fak. Zootekni Bölümü, Yemler ve Hayvan Besleme Anabilim Dalı

TEKNİĞİNİN AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARI Yem maddelerinin sindirilebilirliklerinin tespitinde kullanılan diğer yöntemlere göre basit olması, daha kısa sürede ve doğru sonuç alınabilmesi, aynı zaman periyodu içerisinde bir çok yem maddesinin inkübasyona alınabilmesi, canlı hayvan üzerinde çalışıldığından sindirilebilirliğin tespit edilmesinde standart olarak kullanılabilmesi, yemlerin sindirilebilirliğinin belirlenmesinde in vitro yöntemler ve kimyasal analizlere göre daha doğru sonuç elde edilebilmesi, rumende gerek kaba gerekse kesif yemlerin partikül büyüklüklerinin, katı ve sıvı sindirim içeriğinin akış hızlarının ve dönüşüm oranlarının belirlenmesi, hayvana verilen rasyonun rumende oluşturduğu ortama (sıcaklık, ph, tampon substratı, enzimler v.s.) yakın bir ortamı in vivo olarak sağlayarak, in vitro ortamın hazırlanması güçlüğünün ortadan kaldırılması, yeni yem maddelerinin değerlerinin ortaya konulmasında öncülük etmesi, çeşitli katkı maddelerinin, kaba yemlerin rumende parçalanma hızı üzerine olumlu ve olumsuz etkilerinin belirlenebilmesi, sadece besin maddelerinin parçalanma oranlarını değil aynı zamanda parçalanma olaylarına etki eden faktörler hakkında da bilgi sağlanması, kaba yemlerin, protein ek yemlerinin ve otların rumende parçalanma oranlarının ve potansiyel büyüklüklerinin hesaplanabilmesi, yemlerin rumende parçalanmadan korunmuş (by-pass) protein içeriklerinin belirlenmesi tekniğin avantajları olarak belirtilmektedir (Orskov ve ark., 980; Orskov 985; Madsen, 985; Bhargava ve Orskov, 987; Nocek 988; Ensminger ve ark., 990; Çetinkaya, 99; Yılmaz, 995; Küçükersan ve Çolpan, 997). Fistüllü veya kanüllü hayvanlara gereksinim duyulması, yem rumen içi şartlarda bulunmakla birlikte, tamamen rumendeki şartların (çiğneme, geviş getirme, yemin sindirim sistemindeki yolculuğu v.s.) sağlanamaması, sonuçların hayvana, naylon torbalara (torbaların büyüklüğü, gözenek çapı ve sayısı) ve örneğe (örnek miktarı, örnek partikül büyüklüğü vb.) ait bir çok faktöre bağlı olarak değişebilmesi, inkübasyona alınacak yemlerin torbayı terk edecek küçüklükte bir ölçüye parçalanmasının gerekmemesi yani parçalandığı halde örneğin partikül büyüklüğünün torbadan çıkmaya yetecek küçüklükte olmaması ile besin maddelerinin naylon torbadan kaybolabilirliği ve parçalanabilirliği kavramlarının aynı anlama gelmemesi naylon torba tekniğinin dezavantajları olarak belirtilmektedir (Orskov ve ark., 980; Bhargava ve Orskov, 987; Nocek, 988; Çetinkaya, 99; Yılmaz, 995). NAYLON TORBA TEKNİĞİNDE SONUÇLARI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Naylon torba tekniği ile yapılan çalışmalarda parçalanma sonuçlarını etkileyen bir çok faktör vardır. Bunlar; yemin rumende kalış süresi, yem alımı seviyesi, rumen organik madde sindirimi, rumen şartları, hayvana ait özellikler, substrata ait özellikler, torbaya ait özellikler, kaba yemlerde olgunluk safhası, yemlerin nem içeriği, mekanik işleme, sıcaklık, yem hammaddeleri arasındaki farklılıklar, yemlerin toplam ham protein içeriği, yıkama ve çalkalama esnasındaki varyasyonlar, muameleye ait diğer konular ve matematiksel bileşenler olarak belirtilmektedir (NRC, 985; Vanzant ve ark., 998; Meyer, 000). Çizelge. de bazı araştırıcıların naylon torba tekniği için belirttikleri öneriler karşılaştırmalı olarak verilmiştir. Naylon torbaların özellikleri; rumen ortamında parçalanmayan sentetik bezlerin (dakron, naylon, poliester v.s.) sentetik iplikle dikilmesiyle veya kenarlarına sıcak press uygulamasıyla hazırlanmaktadır. Sentetik bezin dokunmasında gözenek büyüklüğü, rumen mikroorganizmalarının gözeneklerden kolaylıkla girip çıkabileceği kadar büyük, içine konulan öğütülmüş yem maddesinin çıkamayacağı kadar da küçük olmalıdır (Orskov, 980; Çetinkaya, 986). Araştırıcılar tarafından kullanılan torba gözeneklerinin büyüklükleri farklıdır. Uden ve ark. (984), 30 µ ve 35 µ olan torbalarda KM kaybının gözenek büyüklüğü 53 µ olan torbadan daha düşük olduğunu bildirirken, Van Hellen ve Ellis (977), gözenek büyüklüğü 0µ olduğunda KM kayıplarının önlendiğini bildirmişlerdir. Orskov ve ark. (980), ise kullandıkları torbaların gözenek büyüklüğünün µ olduğunu, fakat bunun ancak denemeler arasında torbaların iyice yıkanması eğer mümkünse periyodik olarak mikroskopla incelenmesi durumunda geçerli olabileceğini bildirmişlerdir. Torbaların gözenek büyüklüğünün artması in situ ölçümlerde büyük varyasyonların ortaya çıkmasına yol açmaktadır (Van Hellen ve Ellis, 977; Nocek, 985). Gözenek büyüklüğü genelde 0-60 µm arasında tavsiye edilmektedir. 0 µm den küçük gözenekli torbalarda protozoaların torba içerisine giremedikleri ve 75 µm den büyük gözeneğe sahip torbalarda ise içeriye NDF nin girdiği ve dolayısıyla hatalara neden olduğu bildirilirken en uygun gözenek büyüklüğünün 40-60 µm olması durumunda ortaya çıkan varyasyonların önemsiz olduğu belirtilmektedir (Vanzant ve ark., 998). Naylon torbalarda örnek büyüklüğü/yüzey alanı oranı (ÖB/YA) için 0-0 mg/cm değerleri tavsiye edilmekle beraber ÖB/YA oranının basit olması ve geniş bir ÖB/YA aralığında önemli farklılıklar beklenmesi nedeniyle genelde 0 mg/cm önerilmektedir (Vanzant ve ark,998). Yapılan literatür çalışmalarında araştırıcıların çoğunluğunun 40-60 µm arasında gözenek büyüklüğüne ve 0-0 mg/cm ÖB/YA oranına sahip torbaların kullandığı saptanmıştır. 3

Çizelge. Naylon torba tekniğinde bazı araştırıcıların uygulamaları Özellikler Orskov (98) Diyet Uygulamadaki diyete yakın Yemleme Düzeyi Torba Materyal Por Büyüklüğü ÖB/YA Örnek Öğütme Büyüklüğü Konsantre Yem Kaba Yem Hayvan Türü Tekrarlama Hayvan Sayısı Gün Sayısı Torba Sayısı İnkübasyon şartlar Ruminal Yerleşim Yerleştirme- Çıkarma Durumu 0-40 µm -0 mg/cm,5-3,0 mm,5-5 mm Koyun veya sığır -4 - -4 Sıvı ve katı maddelere temas halinde Eş zamanlı yerleştirme Lindberg, (985) %50 kuru ot %50 kesif yem Yaşama payı 35-40 µm 0-5 mg/cm,5 mm,5 mm sığır 3-4 Ventral kese (serbest) Nocek (988) Uygulamadaki diyete yakın Serbest yemleme 40-60 µm 0-0 mg/cm mm 5 mm Uygulamada kullanılan tür Eş zamanlı çıkarma AFRC (99) %60 kuru ot %40 kesif yem Yaşama payı 40-50 µm mg/cm,5 mm 4 mm Sarıçiçek ve Ocak, (997)/ Garipoğlu (00) %70 kuru ot %30 kesif yem Yaşama payı x.5 40-45 µm 0-5 mg/cm mm mm Çerçi ve ark., (003) %75 kuru ot %5 kesif yem Yaşama payı x.5 40 µm 5 mg/cm mm mm Koyun Koyun 3 Sıvı faz içinde (serbest) Herhangi biri 3 Ventral kese (serbest) Eş zamanlı. Yerleş.-çıkar. 3 Çalkalama El ile El ile El ile Makine ile El ile Kullanılmıştır Mikrobiyal Düzeltme Doğru Doğru Doğru Standart Yem Kullanılmış Kullanılmıştır Kullanılmıştır Örnek miktarı; inkübasyondan sonra yapılacak analizlere ve torbanın büyüklüğüne göre, kaba yemler için,.5-3.0 g, yağlı tohum küspeleri (proteince zengin yem maddeleri) için ise 5.0-6.0 g olarak önerilmektedir (Orskov ve ark., 980; Bhargava ve Orskov, 987). Figroid ve ark. (97), mm büyüklüğünde öğütüldükten sonra 0. x 7.8 cm lik torbalara konulan sorghum danesinin 3 ve 6 saatlik inkübasyon süreleri için örnek miktarı g dan 0 g a çıkarıldığında KM kaybında farklılık olmadığını bildirmişlerdir. Bununla beraber araştırıcılar tavsiye edilen miktarda örnek kullandıklarında kimi zaman inkübasyon sonrası yapılacak analizlerine yetecek kadar örnek bulamayabilmektedir. Konulacak örnek miktarının hesaplanmasında ÖB/YA oranının korunacak şekilde (en azından ÖB/YA =0 mg/cm olmalı) ayarlama yapılması uygun olacaktır. Hayvanların beslenmesi; Her ne kadar Nocek (988) in situ çalışmalarda serbest yemleme düzeyinde besleme yapılmasını önerse de AFRC (99) ve Madsen ve Hvelplund (994) yaşama payı düzeyinde bir beslemeyi önermektedirler. Bhargava ve Orskov, (987) ise yaşama payı x.5 düzeyinde beslemeyi önermektedirler. Prange (98), ise yem alımı vücut ağırlığının % sini aştığında yemin rumende kalış süresinin azaldığını bildirmektedir. Ülkemizde yapılan araştırmalarda ise genelde yaşama payı x.5 düzeyinde besleme yapılmaktadır. Günde bir kez yemlenen hayvanlarda bakteriyel ve protozoal populasyonlarda gün içinde dalgalanmalar olduğu bildirilmektedir. Bu gibi dalgalanmalar yemleme sıklığının artmasına paralel olarak azalma göstermektedir (Dehority ve Orpin, 988). Sık yemleme yapılması durumunda bakterilerin sentetik torbalara hızlı bir şekilde ve yüksek düzeylerde girdiği saptanmıştır. Bundan dolayı daha sık yemleme in situ fermantasyonu artırıcı yönde etki yapmaktadır. Günde tek yemlemeden kaynaklanan günlük dalgalanmalar, özellikle aynı zamanda çıkarılacak torbaların rumene farklı zamanlarda yerleştirilmesi 4

durumunda sorun olmaktadır. Farklı inkübasyon süreleri için yerleştirilen torbalar, farklı inkübasyon şartlarına maruz kalmakta ve parçalanma değerleri değişkenlik göstermektedir. Bu nedenle genelde günde minimum yemleme yapılması önerilmekte (Vanzant ve ark,998) ve çoğunlukla araştırıcılar günde kez yemleme uygulamaktadırlar. Hayvan türü; Smith ve ark, (99) yapmış oldukları bir çalışmada, farklı kaba yemler, tahıl artıkları ve tarımsal yan ürünleri sığır, koyun ve keçi gibi farklı türlerde kullanmışlar ve yemlerdeki kuru madde parçalanabilirliğini belirlemişlerdir. Kullandıkları bütün yemlerde koyunlar, keçiler ve sığırlar arasında kuru madde parçalanabilirliği bakımından istatistiki bir farkla karşılaşmamışlar ancak bazı yemlerin kendi aralarında kuru madde parçalanabilirliği bakımından istatistiki fark bulunmuştur. Flachowsky ve Tiroke, (993) yapmış oldukları araştırmada, kullandıkları yemlerde kuru madde parçalanabilirliği bakımından koyunlar ve keçiler arasında istatistiki olarak bir fark bulamamışlardır. Kullanılan hayvanın belirtilmesi ve uygun sayıda kullanılması şartıyla herhangi bir ruminant kullanılabileceğini öneriyoruz. Rumen ph; değeri; mikrobiyal aktivitenin en iyi olması için 6-7 arasında olmalıdır ancak ph 5.5-7 arasında da olabilir bununla beraber, protein çözünebilirlikleri ve parçalanabilirliklerinde bu değerler arasında bile değişmeler görüldüğü bilinmektedir. Kullanılan yemlere ve yemlerin oranına göre bu değer değişmekte ve in situ çalışma sonuçlarını etkileyebilmektedir. Bu nedenle standart yemler kullanılması tavsiye edilmektedir. Yem örneklerine uygulanan işlemler; yemlerin işlenmesinin, ısıtma, pişirme ve özellikle öğütme büyüklüğünün, in situ torbalardan yem bileşenlerinin kayıp düzeyi üzerindeki etkisi ile gözenek boyutunun etkisi arasında önemli interaksiyon vardır Örnek büyüklüğü; Naylon torba tekniğinde, inkübasyon için torbalara konmak üzere hazırlanacak örnek büyüklüğü, yemlerin değerlendirilmesinde doğru sonuç alabilme açısından önem taşımaktadır. İnkübasyon için torbalara konulacak örnek büyüklüğü, kaba yemler (buğday veya arpa samanı, yonca kuru otu, çayır kuru otu v.b.),5 mm büyüklüğünde öğütülerek, su oranı yüksek olan silaj gibi öğütülmeye uygun olmayan yemler dondurulduktan sonra 5 mm büyüklüğünde kıyılarak, yağlı tohum küspeleri ve kesif yemler karmalara katıldıkları şekilde, dane yemlerin,5 mm lik elekten geçirilerek kullanılması önerilmektedir. (Orskov ve ark., 980; Bhargava ve Orskov, 987; Nocek, 988). Ayrıca Nocek (988), soya küspesi ve balık unu gibi protein ek yemleri ile kepek, mısır gluten unu, mısır gluten yemi gibi yan ürünlerin öğütülmeden kullanılmasını önermektedir. Örnek büyüklüğünün -6 mm arasında değişmekle beraber, konsantre yemler için,5-3,0 mm, kaba yemler için ise,5-5,0 mm öğütme büyüklüğü tavsiye edilmekte ise de genelde bütün yem ham maddelerinin in situ analizleri için mm öğütme büyüklüğü önerilmektedir (Vanzant ve ark,998). Örneklerin inkubasyondan önce ön ıslatmaya tabi tutulmasının avantajları ve dezavantajlarını ortaya koyacak düzeyde bilgi bulunmamaktadır. Örneklerin rumene konmadan önce ıslatılması teorik olarak mikroorganizmaların substratlara bağlanma düzeyini artırır ki bu durum özellikle kısa süre inkübasyona bırakılan örnekler için önem arz etmektedir (NRC, 985). Yemlerin parçalanabilirliklerini yemlerin depolanması ve işlenmesi sırasında gördüğü muameleler (buharlama, kaynatma, ekstrüzyon, peletleme vb.) ve sıcaklık gibi faktörler etkilemektedir (NRC, 985). Isıtma işlemiyle proteinler parçalanmaya karşı daha dayanıklı olurlar. Balık unu ve ısıya maruz kalmış soya ürünleri yüksek korunmuş protein değerlerine sahiptirler ve yüksek oranda, kaliteli amino asitler içerirler (NRC, 985). Çevre sıcaklığı yemin rumende kalış süresini etkiler. Knnedy ve ark., (984), koyunlarda soğuk havalarda sindirim içeriğinin geçiş oranının yükseldiğini, bunun ise mikrobiyal protein ve korunmuş protein miktarını yükselttiğini bildirmişlerdir. İnkübasyon zamanları ise bir çok araştırıcı tarafından farklı şekillerde uygulanmaktadır, bu konuda rumende inkübasyona maruz bırakılacak yemler için parçalanma eğrisini belirlemek oldukça önem taşımaktadır. Bu nedenle saatler arasında büyük farklılıklar varsa asimtot değere ulaşıncaya kadar devam edilmesi gerekmektedir. Bununla beraber, kaba yemler için alınacak inkübasyon zamanları genelde kısa süreli inkübasyonlarda parçalanma az olduğundan 8, 6, 4, 48, 7 ve 96 saat, proteince zengin yem maddeleri için 4, 8, 6, 4 ve 48 saat olarak önerilmiştir (Orskov ve ark.,980; Bhargava ve Orskov, 987; Michalet- Doreu ve Ould- Bah, 99). İnkübasyona son verme zamanı ve parçalanma eğrilerinin doğru tanımlanması için en uygun inkübasyon süresinin eğrinin şekline bağlı olduğunu ve bu yüzden bütün sübstratlar için sabit olmadığı genel görüş olarak benimsenmiştir. Asimptot değere ulaşılıncaya kadar inkübasyona devam edilmelidir. Torbaların rumene daldırılması; bu konuda değişik araştırıcılar tarafından farklı uygulamlar dikkati çekmektedir. Torbaların yerleştirilmeleri ve çıkarılmaları hakkında değişik araştırıcılar tarafından ya eş zamanlı yerleştirme ya eş zamanlı çıkarma ya da herhangi birinin kullanıldığı modeller uygulanmaktadır. 5

Paine ve ark. (98), torba yerleştirme işlemi için herhangi bir in situ denemenin 6 inkübasyon zamanında ve maksimum 48 saatlik inkübasyon süresiyle 5 günlük çalışma gününün normal çalışma zamanlarında bitirilmesine imkan veren, torbaların aynı anda yerleştirilmesi ve aynı anda çıkarılmasını öneren tümden değiştirme metodunu geliştirmişlerdir. Başka, araştırıcıların yaklaşımları eş zamanlı yerleştirme ve çıkarmanın faydalarını gerçekleştirememekte ve bir seri inkübasyonun tamamlanabilmesi için daha uzun süreye ihtiyaç duyulacağını bildirmektedirler. Değişik inkübasyon sürelerini temsil eden torbaların benzer ruminal şartlara maruz kalmalarını sağlamak amacıyla torbaların aynı zamanda rumen ortamına konulmaları tarafımızdan önerilmektedir. Torbaların rumendeki konumu; rumen içinde farklı bölgelerde sindirimin olduğu 54 yıl öncesinden bilinmektedir (Balch ve Johnson, 950). Genelde, in situ torbaların rumenin ventral kesesinde tutulması fayda sağlamaktadır. Bu durumu Adesogan, (00), Stewart (979) a atfen dorsal kesede kolonizasyon oranlarının az olmasına bağlamaktadır Araştırıcılar torbaları rumen içine yerleştirmek için değişik teknikler kullanmışlardır. Sığır rumeninde bir sicim boyunca yerleştirilmiş naylon torbalarda 48 saat süredeki tahmini KM kaybı kanüle olan mesafe arttıkça yaklaşık %0 düzeyinde artış gösterdiğini bildirmektedir (Hawley, 98). De Boer ve ark. (987), naylon sicim boyunca asılmış veya gözenekli bir torba içinde yerleştirilmiş torbalardan olan KM ve N kaybını karşılaştırmış ve efektif parçalanabilirlik değerleri arasında fark olmadığını belirtmişlerdir. Orskov ve ark. (980), torbaların rumende rahat hareket etmesi için torbaların ağzının sıkıca paket lastiği ile bağlanmasını, rumen inkübasyonu için kullanılacak hortumların (koyunlarda 5 cm, sığırlarda 40 cm uzunluğunda) bükülebilir plastikten olmalarını, hortumlara eşit aralıklarla torbaların bağlanmasını ve plastik hortumun bir ucunun rumen kanül kapağına tutturulmasını önermektedirler. Çalkamala; rumende inkübe edilen torbaların çalkalama suyu berraklaşıncaya kadar el ile çalkalama işleminin yeterli olduğu önerilmektedir. Bununla beraber, araştırıcıların büyük çoğunluğunun el ile çalkalama işlemini kullanmakta ve bu işleme çalkalama suyunun berraklaşıncaya kadar devam etmektedir. El ile çalkalama işlemi uygulayan bir kısım araştırıcıların ise belli bir süreyi yada çevirim sayısını dikkate almak üzere çalkalama işlemini sonlandırdığı saptanmıştır. Bir kısım araştırıcıların ise çalkalama işleminde makine kullandıkları görülmüştür. Bu işlem için özel çalkalama aletleri de yapılmış (De Boer ve ark., (987), su duruluğu dikkate alınarak çalkalama işlemine son verilmiştir. El ile ve makine ile çalkalamanın KM ve N kayıpları üzerindeki etkilerinin değerlendirildiği çalışmada Paine ve ark. (98), tarafından çelişkili sonuçlar elde edilmiştir. Makine ile çalkalama esnasında torbalarda yüksek düzeyde N ve KM yıkanmasına rağmen KM kaybı için standart hata daha düşük bulunmuş el ile yıkamada ise N kaybı için standart hata daha düşük bulunmuştur. Cherney ve ark. (990), makine ile aşırı düzeyde çalkalamanın in situ torbalardan normal kayıplara ilaveten küçük partiküllerin uzaklaşmasına da yol açtığını bildirmektedirler. Yıkama esnasında, fiziksel muameleye maruz kalma süresi ve fiziksel muamelenin (çalkalama esnasında el veya eldivenin torbalara verdiği ve torbaların birbirlerine sürtünmesi sonucu meydana gelen zararlar) şiddeti küçük partiküllerin kaybı bakımından büyük önem taşımaktadır. Mikrobiyal bulaşma; İn situ değerlendirmelerde karşılaşılan en büyük güçlüklerden birisi de, inkübe edilen artıklardaki mikrobiyal bulaşmanın ölçülmesinde ortaya çıkmaktadır. Mikrobiyal N, artık N un % 95 i, mikrobiyal KM ise artık KM nin % si seviyesine kadar yükselebilmektedir (Olubobokun ve ark, 990). Rumen parçalanma oranlarının değerlendirildiği çalışmaların ne yazık ki çok az bir kısmında mikrobiyal çalışma için düzeltme kullanılmıştır. Mikrobiyal bulaşmanın özellikle düşük proteinli, yüksek lif içerikli yem maddelerinin parçalanma oranlarının tahmini üzerinde önemli bir etkiye sahip olduğu bildirilmektedir (Vanzant ve ark.,998). Matematiksel bileşenler; Mehrez ve Orskov (977), koyuna, aynı koyun için günlere ve her bir koyunda gün içinde inkübe edilen torbalara bağlı olarak ortaya çıkan varyasyon bileşenlerini torba, gün ve hayvan sayılarının ortalama kayıp tahmin değerlerinin varyansı üzerindeki etkilerini tahmin etmek amacıyla kullanmışlardır. Bununla birlikte bu araştırıcılarca geliştirilen model gün sayısı ile ilgili olan varyasyonu her bir koyun bileşeni içinde güne atfetmekte ve bu yüzden günler arasındaki varyasyonun her bir hayvana özel olduğunu varsaymaktadır. Ayrıca bazı araştırıcılar da (Linberg, 985; Van der Koelen ve ark., 99) aynı yaklaşımı benimsemişlerdir. Varyans bileşenlerinin dağılımı ile ilgili olarak Vanzant ve ark., (998), tarafından yapılan karşılaştırmada varyasyonun yaklaşık %40 lık kısmının hayvanla ilgili etkilere, %30 luk kısmın günlerle ilgili etkilere ve %30 luk geriye kalan kısmın ise torbalarla ilgili etkilere ait olduğu görülmektedir. Elde edilen verilerden günlere bağlı olarak ortaya çıkan varyasyonun %78-96 sının hayvanlar arasında sabit olduğu ortaya çıkmış olup bu durum günler arasındaki in situ çalışmaların 6

tekrarını gerektirmektedir. Bu nedenle, çalkalama tekniklerinde standardizasyon düzeyinin artırılması durumunda günlerin tekrarlanması gerekliliği azalma göstermektedir. Orskov (99), aynı çalışma için; günler (% 4.9), naylon torbalar (% 3.3) ve hayvanlar (% 6.) arasında KM parçalanabilirliği bakımından farklılıklar olduğunu bildirmektedir. Mehrez ve Orskov, (977), naylon torba tekniği ile iyi sonuç alınması için Çizelge. deki verilerin dikkate alınmasını bildirmektedirler. Tekerrür; kontrol edilebilir varyasyon kaynaklarının büyük bir kısmı hesaba katılsa bile hayvanlar arasında, aynı hayvanlar için günler arasında ve belirli bir gün içinde bu hayvanlardaki tekrarlanan torbalar arasında önemli düzeyde varyasyon olma ihtimali vardır. Bu kaynaklardan gelen varyasyonu en düşük düzeye indirmek ve tahminlerimizin tekrarlanabilirlik düzeyini artırmak için belirli bir in situ işlemdeki hayvan sayısı ve torba sayısı ayarlanabilir. Bunun için değişik araştırmacılar tarafından yapılan tavsiyeler dikkate alınmalıdır. Çizelge. Rumende kuru madde ve ham protein parçalanabilirliği için gereksinim duyulan torba (t), gün (g), hayvan (h) sayıları ve ortalama varyansları (Mehrez ve Orskov, 977). Tekerrür Torba Gün Koyun txgxh 4 4 3 3 4 n 6 6 8 8 8 6 Ortalamanın Varyansı, % 3,43 4,5 5,96 4,74 3,9 4,53 Yemin rumende kalış süresi; Yem proteininin rumen ortamında parçalanabilirliği hem rumende yemlerin kalış süresine hem de proteinlerin yapısına bağlıdır..yemlerin yapısında bulunan proteinler; albumin, globulin, prolamin ve glutelin olmak üzere dört gruba ayrılmaktadır. Bunlardan albumin ve globulinler, prolamin ve glutelinlerden daha kolay çözünmektedirler. Proteinler rumende kısa süre kaldıklarında uzun süreye göre daha az parçalanırlar. Yemlerin kalış süresi yemlerin partikül büyüklüğü tarafından etkilenir. Yem partiküllerinin rumende kalış süresini yem alımı da etkilemektedir. Yem tüketim seviyesi ile yemlerin by-pass protein değeri değişmektedir. Yem alımı ve yemlerin rumeni geçiş oranı arttıkça yemlerin rumende kalış süresi ve parçalanmaları azalmaktadır (Sniffen, 974; NRC, 985; Kennely, 998). Boe (988), diyetlerde kesif yem miktarının artırılmasının kaba yemlerin rumen parçalanabilirlik derecesi ve oranını olumsuz olarak etkilediğini bildirmektedir. Parçalanma karakteristikleri; Rumen parçalanma karakteristiklerinin belirlenmesinde yıkanma kaybını kimi araştırıcılar kendileri yem örneğini rumene daldırıp bekletmeden çıkarmakla diğer örneklere yaptığı işlemleri yaparak bulmakta, bir kısım araştırıcılar ise hesaplamada kullanılan program (NEWAY) sayesinde direkt olarak programdan almaktadırlar. Bu durum araştırmalar arasındaki değerlendirmelerde farklılıklara yol açmaktadır. Yine bu programdan elde edilen RSD değeri ya da den düşük olmalıdır ki denemenin güvenilirliği kanıtlansın, oysa incelenen değişik literatürlerde RSD değeri nin üzerinde olsa bile bu değer verilmekte ve yorumlanmaktadır. Matematiksel metodlar; Vanzant ve ark., (998), bazı matematiksel modellerin her tip yem için uygun olmayacağını bildirmektedir. Etkin parçalanabilirliğinin belirlenmesinde temel amaç olması durumunda her ne kadar fraksiyon büyüklükleri ve hız bileşenleri önem kazansa da model seçimi pek önemli olmamaktadır. Araştırıcılara bağlı faktörler; Madsen ve Hvelplund (994), bazı yemlere ait protein çözünebilirliği ve parçalanabilirliği bakımından, ülkeler ve laboratuarlar arasında farklılıklar olup olmadığını belirlemek için, in vivo ve in vitro sonuçları karşılaştırmışlar, in vivo ve in vitro sonuçlar arasında önemli ilişkiler bulmuşlardır. Ayrıca aynı yemler için farklı ülkeler ve laboratuarlardan elde edilen sonuçlar arasında önemli varyasyonlar olduğunu bildirmişlerdir. Bu konuda kullanılan kimyasaldan araştırıcının hassasiyetine kadar bir çok faktör bu varyasyonlara neden olabilmektedir. SONUÇ Naylon torba tekniği bütün avantaj ve dezavantajları dikkate alındığında hayvanların ihtiyaçlarının tespit edilmesinde diğer yöntemlere göre daha güvenilir olup, aynı zamanda kısa sürede bir çok yemin değerlendirilmesine fırsat vermesi bakımından büyük önem taşımaktadır. Farklı laboratuarlarda elde edilen sonuçlar arasında aynı yöntem kullanılmasına rağmen farklılıklar olması yukarıda sayılan faktörlere bağlı olup, bu yöntemle elde edilen değerler kullanılırken sonuçları etkileyen bu etmenler belirtilmelidir. Bu yöntemde henüz tam bir standardizasyon olmamakla birlikte, araştırmalarda mutlaka materyal metod kısımları detaylıca verilmeli ve kıyaslamalar varyasyon kaynakları dikkate alınarak yapılmalıdır. Bilim adamları standardizasyon konusunda bir görüş birliğine vararak bazı ortak kriterler tespit etmeli, sonuçlar arasında ortaya çıkan varyasyonların en aza indirilmesine katkıda bulunmalıdırlar. 7

KAYNAKLAR AFRC, 99. Nutritive requirements of ruminant animals: Protein. AFRC Technical Committee on Responses to Nutrients. Report No:3. NAR (Series B) 57:786-735. Adesogan, A.T., 00. Proceedings 3th annual Florida ruminant nutritionsymposium. Pp, 33-47.URL:www.animal.ufl.edu/dairy/00ruminantconferenc e/adesogan.pdf (erişim tarihi: 0.03.004) Bhargava, P.K., Orskov, E.R., 987. Manual for the use of nylon bag technique in the evaluation of feedstuffs. The Rowett Research Institute, Aberdeen AB 9SB, Scotland. Balch, C.C., V.W.Johnson. 950. Factors affecting the utilization of food by dairy cows.. Factors influencing the rate of breakdown of cellulose (cotton thread) in the rumen of cow. Br. J. Nutr. 4:389-395. Boe, U.B., 988. Associative effects of mixed diets for ruminants (Cows, Sheep), İnternet ortamından çekilmiş bilgi. (http://www.lib.umi.com/dissertations/fulcit?84595) Chalupa.W. 976, Degradation of amino acids by the mixed rumen mikrobial population. J. Anim. Sci. 43:88. Çetinkaya, N., 99. Yem maddelerinin değerlendirilmesinde naylon torba metodunun kullanılması. Yem Magazin Dergisi. 4(4):4-6. Cherney, D.J.R., J.A.Patterson, R.P.Lemanager, 990. Influence of in situ bag rinsing technique on determination of dry matter disappearance. J. Dairy Sci. 73:39-397. Çerçi, İ.H., Tatlı Seven, P., Azman, M.A., Birben, N., 003. Koyunlarda kaba ve yoğun yemlerin naylon kese yöntemiyle organik madde yıkımlanabilirliklerinin ve in vitro enzim tekniği ile organik madde sindirilebilirliğinin saptanması. II. Ulusal Hayvan Besleme Kongresi. Sayfa:9-3. 8-0 Eyül. Konya. De Boer, G., J.J. Murphy, J.J. Kennely. 987. A modified method for determination of in situ rumen degradation of feedstuffs. Can. J. Anim. Sci. 67:93-0. Dehority, B.A., C.G. Orpin. 988. Development of and natural fluctuations in, rumen microbial populations. In:P.N. Hobson (Ed.) The rumen microbial ecosystem. Pp 5-84. Elsevier Science Publishing, New York. Ensminger,M.E., Oldfield, J.E., Heinemann, W.W., 990. Feeds and nutrition (nd ed.) The Ensminger Comp., California. Flachowsky, G., Tiroke, K., 993 İnfluence of type of feeding and rumen incubation time on in sacco dry matter degradability of ryegrass, straw and concentrate in sheep and goats. Small ruminant Research. Vol. 9, ıssue, 4. pp.3-330. Figroid, W., W.H. Hale, B Theurer. 97. An evaluation of the nylon bag technique for estimating rumen utilization of grains. J. Anim. Sci. 35:3-0. Garipoğlu, A.V., 00. Karadeniz Bölgesinde Yetiştirilen Bazı Kaba ve Dane Yemlerin Parçalanma Karakteristiklerinin Belirlenmesi Üzerinde Bir Araştırma. O.M.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, (Basılmamış) Doktora Tezi. Hawley, A.W.L. 98. Effect of bag location along a suspension line on nylon bag digestibility estimates in bison and cattle. J. Range Manage. 34:65-66. Kennedy, P.M., G.P. Hazlewood, L.P.Miligan, 984. A comparison of methods for for the estimation of the proportion of microbial nitrogen in duodenal digesta, and of correction for microbial contamination in nylon bags incubated in the rumen of sheep. Br. J. Nutr.. 5:403-47. Kennely, J., 998. Bypass Protein. İnternet ortamından çekilmiş bilgi. (http://www.afns.ualberta.ca/deag/deagp.htm). Küçükersan, S., Çolpan, İ., 997. Yemlerin yıkılabilirlik özelliklerinin saptanmasında naylon kese tekniğinin kullanılması. Yem Magazin Dergisi. 5: 47-5. Lindberg, J. E. 985. Estimation of rumen degradability of feed proteins with the in sacco technique and various in vitro methods. A rewiew. Acta Agric. Scand. Sect. A- Anim. Sci. Suppl. 5:64-97. Madsen, J., 985. The basis for the proposed Nordic protein evaluation system for ruminants. The AAT-PBV system Acta Agricultural Scandinavia, Supplement No.5:9-0. Madsen. J., Hvelplund, T., 994. Prediction of in situ protein degradability in the rumen results of an Eurean ringstest. Livestock prod. Sci. 39:0-. Mehrez, A.Z., Orskov, E.R., 977. A study of the artifical fiber bag technique for determing the digestibility of feeds in the rumen. Jorunal Agricultural Science., Cambidge. 88:645-650. Meyer, R., 000. Soluble protein. İnternet ortamından çekilmiş bilgi. (http://www.agrinutrition.com/art000006.html). Michalet Doreau, B., M.Y. Ould-Bah. 99. In vitro and in sacco methodsfor the estimation of dietary nitrogen degradability in the rumen: a rewiew. Anim. Feed Sci. Technol. 40: 57-86. Nocek, J.E., 985. Evaluation of spesific variables affecting in situ estimates of ruminal dry matter and protein digestion. J. Anim. Sci. 60:347-358. Nocek, J.E., 988.İn situ and other methods to estimate ruminal protein and energy digestibility. A review. Journal Dairy Science. 7:05-069. NRC,985. Sub committee on nitrogen in ruminants. Committee on animal nutrition, Board On Agriculture. National Research Councıl. National Akademy Press. Washington.D.C. Olubobokun, J., Graıg, W.M., Pond, K.R., 990. Effects of mastication and microbial contamination on ruminal in situ forage dissapparance. J. Anim. Sci. 68:337-338. Orskov, E.R., McDonald, L.,979. The estimation of protein degradability in the rumen from incubation measurements weighted according to rate of passage. J. Agric. Sci. Camb. 9:499-503. Orskov, E.R., Hovell, F.D., Mould, F., 980. The use of nylon bag technique for the evaluation of feedstuffs. Trop. Anim. Prod. 5:95-3. Orskov, E.R. 98. Protein nutrition in ruminants. Academic Press Inc., San Diego, CA. Orskov, E.R., 985. Evaluation crop residues and agroindustrial by products using the nylon bag method. In: Batter utilization of crop residues and by products in animal feeding:research Guidelines.. State of Knowledge (Ed. T.R. Preston, V.L. Koskila, J. Goodwin and S.Reed) FAO Anim. Prod. And Health Paper 50:63-84. Orskov, E.R., 99. Protein nutrition in ruminants utilizing hazelnut kernel oil meal in layer diets (nd ed.). Academic Press, London. Paine., C.A., R. Crawshaw, W.P. Barber. 98. A complete exchange method for the in sacco estimation of rumen degradability on a routine basis. In: D.J. Thomson, D.E. Beever, R.G. Gunn (Ed.) Forage protein in ruminant 8

animal production. BSAP occasional publ. No.6 pp 77-78. British Society of Animal Production, Midlothian, Scotland. Sarıçiçek,B.Z., Ocak, N., 997. Fındık küspesinin korunmuş (by pass) protein ve süt sığırı rasyonlarında kullanılabilme olanaklarının belirlenmesi. TÜBİTAK, VHAG-35 nolu proje Kesin Sonuç Raporu (Basılmamış).VII +36 S. Smith, O.B., Idowu, O.A., Asaolu, V.O., Odunlami, O., 99. Comparative rumen degradability of forages, browse, crop residues and agricultural by-products. Livestock research for rural Development. Vol.3, Number. Sniffen. C.J. 974. Nitrogen utilization as related to solubility of NPN and protein in feeds. P. in Proc. Cornell nutr. Conf. Uden, P., P.J. Van Soest. 984. Invastigations of the in situ bag technique and a comparision of the fermentation in heifers, sheep, ponies and rabbits. J. Anim. Sci. 58:3-. Van Der Koolen, C.J., P.W. Goedhart, A.M. Van Vuuren, G. Savoini. 99. Sources of variation of the in situ nylon bag technique. Anim. Feed Sci. Technol. 38:35-4. Van Hellen, R.W., W.C. Ellis. 977. Sample container porosities for rumen in situ studies. J. Anim. Sci. 44:4-46. Vanzant, E.S., Cochran, C., Titgemeyer, E.C., 998. Standardization of in situ techniques for ruminant feedstuff evaluation. Journal Animal Science. 76:77-79. Yılmaz, A., 995. Ruminant beslemede kullanılan bazı yemlerin in vivo ve in vitro sindirilebilirlikleri arasındaki ilişkiler. (Basılmamış Doktora Tezi) AnkaraÜniv. Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. XXIII + 93s. 9