En Stratejik STRATEJİ: Gelişmiş Ülkelerin AR-GE Altyapıları ve Türkiye İçin Öneriler Saleh Sultansoy* 1955 ile 2010 arasında aşikar görünen değişimin nedeni İlim-İrfan ın ayrılmaz parçası olan Doğa Bilimlerine (Göklerdeki ve Yerdeki Ayetlere) yaklaşım farkıdır. Tarih boyunca Bilim ve Teknolojide önde olan toplumlar Dünyayı yönetmiştir. İslam Rönesans ının temeli müminlere düşünmeyi ve İlim yapmayı emreden yüzlerce Ayetin doğru anlaşılmasına dayanıyor. Maalesef, 11.yızyılda kısmen ve 16.yüzyılın sonundan itibaren tamamen Göklerde ve Yerde var olan nice Ayetlerden yüz çevirdik (16.yüzyılın sonunda dünyanın en büyük gözlemevi olan İstanbul Rasathanesini yok etmekle yetinmeyip, doğa bilimlerini medrese eğitiminden çıkardık.) Yarının İlmi nedir? Halbuki gayet müthiş. Maddenin kudret-i zerriyesi uğraştığı iş! 1. En Stratejik STRATEJİ M.A. Ersoy, Safahat, 1919 Muasır medeniyet seviyesinin temelinde doğru belirlenmiş, etkin Bilim ve Teknoloji stratejisi yatıyor. Anglosaksonların ve genel olarak Batının yükselişinin asıl nedeni son yüzyıllarda bilim ve dolayısıyla teknoloji alanlarında gerçekleştirdikleri atılımdır. Japonya ve Güney Kore faz geçidini 15 yılda başardı! Aşağıdaki Tabloda Japonya, G. Kore, Türkiye ve İsrail in kişi başına gayri-safi milli hasılası ve AR-GE harcamaları karşılaştırılmıştır. 2. Gelişmiş ülkelerin AR-GE altyapıları Gelişmiş ülkelerin AR-GE altyapılarını irdelersek üç ana model ortaya çıkıyor: Anglosakson modeli (en etkin örneği ABD), Kıta Avrupası modeli (en etkin örneği Almanya) ve Uzak Doğu modeli (en etkin örnekler Japonya ve Güney Kore). Son modelin özelliği kalkınmanın kısa sürede sağlanmasıdır. Konu bazında baktığımız zaman 21. yüzyılın çehresini belirleyecek: ~ 10 stratejik (kritik, jenerik) teknoloji, ~ 10 öncelikli (temel) araştırma alanı, ~ 250 alt-alan saptanmıştır. Tüm modellerin ortak özelliği: Stratejik teknolojiler ve temel araştırma alanlarının hepsinde binlerce bilim insanının çalıştığı en azından birer ulusal araştırma merkezi (laboratuvarı, enstitüsü, kurumu) 1 Alt-alanların birçoğunda (yüzlerce çalışanı olan) orta çaplı araştırma merkezleri gelişmiş ülkelerin her birinde kurulmuştur. (*) Prof. Dr., TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi, Ankara. AMEA Fizika İnstitutu, Bakı. ATLAS, LHeC and FCC Collaborations, CERN.
2 Aşağıdaki tabloda bu laboratuvarların bağlı olduğu veya finansmanını sağladığı kurumlar belirtilmiştir. Ülkeler Ulusal Laboratuvarlar Sistemi Alt-alan Laboratuvarları ABD DOE (Enerji Bakanlığı) NSF vb Almanya Von Helmholtz Association Japonya Tsukuba Science City JSPS vb Max Planck Society Türkiye - TÜBİTAK 2.1. AR-GE harcamaları Dünya standartlarına göre AR-GE harcamalarının eşik değerleri: kitabımızda bu mevzu çok net bir şekilde vurgulanmıştır: Bakara 164, Yunus 6, Yunus 101 ve 105, Casiye 3 ve 13, Rum 25, Ankebüt 44, Âli İmran 190-191. Bu bakımdan Türkiye de temel bilimlere olan duyarsızlığı anlamak mümkün değil. Gençlerimizin temel bilim bölümlerini seçememesinin ana nedeni istihdam problemidir. Bu problemin çözümü Ulusal Laboratuvar Sistemimizi kurmamıza ve Temel araştırmalara azami bütçe ayrılmamıza bağlıdır. 2.2. Ulusal Laboratuvarlar Sistemi AR-GE/GSMH Asgari Optimum 1970 ler %1 > %2 2010 lar %2 > %3 2003 yılından itibaren alınan BTYK kararlarına (5 yılda %2, 10 yılda %3) rağmen, Türkiye halen 1970 lerin asgari düzeyini yakalayamamıştır. Diğer Türk ve İslam ülkelerinde de bu değer %1 in (birçoğunda %0.5 in bile) altındadır. Avrupa Birliği ile ilgili iki not: 15 yıl bundan önce kabul edilen Lizbon Kararları gerçekleşse idi (2010 da tüm AB ülkelerinde AR-GE/GSMH > %3), bugün AB krizle karşılaşmayabilirdi, Almanya nın Ulusal Araştırma Laboratuvarları aşağıdaki resimde gösterilmiştir. Bunlardan 4 ü doğrudan Hızlandırıcı Laboratuvarıdır. Bu değer Yunanistan da %1 civarında, Portekiz, İspanya ve İtalya da %1.5 in altındadır. AR-GE sistemi üç ana kısımdan oluşuyor: Temel araştırmalar, Uygulamalı araştırmalar ve İnovasyon. Gelişmiş ülkelerde bu kısımlara toplam AR-GE harcamalarında ayrılan paylar: %15-20, %20-25 ve %55-65 civarındadır (Güney Kore %18, %18 ve %64). Temel araştırmaların finansmanı kamu (devlet) tarafından sağlanmaktadır. Uygulamalı araştırmaların finansmanı: kamu %50, özel sektör %50. İnovasyon ise >90 özel sektör. Burada Temel araştırmaların, yani Göklerde ve Yerde var olan Ayetlerin, önemini vurgulamam gerekiyor. Aslında kutsal
AR-GE ye ayrılan harcamalar kadar bu harcamaların etkin bir şekilde yapılması da çok önemlidir. Burada tüm gelişmiş ülkelerin sahip olduğu Ulusal Araştırma Laboratuvarlar Sistemi ile ilgili bazı bilgiler aktarıyorum. Yukarıda belirttiğim gibi ABD de Ulusal Laboratuvarların çoğu Enerji Bakanlığına bağlıdır. Bunlardan 7 si doğrudan Hızlandırıcı Laboratuvarıdır. Bu laboratuvarlardan bazıları 3.bölümde irdelenecektir. 2.3. Bilim Kentleri Uzak Doğu modelinin ana eksenini (Axis Mundi) Bilim Kentleri oluşturuyor. Yukarıda bahsettiğimiz ulusal ve alt-alan laboratuvarlarının çoğu Japonya da Tsukuba, Güney Kore de Daedeok bilim kentlerinde kurulmuştur. Japonya Tsukuba Bilim Kentini 1964 yılında kuruyor, 1970 ler Japon mucizesi. Güney Kore Daedeok Bilim Kentini 1973 yılında kuruyor, 1980 ler Kore mucizesi. Güney Kore Sejong da ikinci Bilim Kentini kurmaya başladı, 5 yıllık süre için ayrılan harcama 40 milyar dolar (yani Türkiye nin 5 yıllık toplam AR-GE harcamasından fazla). İlk Türk Bilim Kenti (Ankara Temel Araştırmalar Merkezi - ATAM) projesi 1994 yılında önerildi ve ilgili Kanun Tasarısı TBMM ne sunuldu (bak bölüm 5.1) 3. Kalkınmayı Hızlandıran Teknoloji Bu başlık 2004 yılında Ankara Ticaret Odasının desteğiyle düzenlediğimiz 2.Ulusal Parçacık Hızlandırıcıları ve Uygulamaları kongresinin şiarı olarak kabul edilmişti. Gerçekten de, Hızlandırıcı teknolojisine sahip olmadan diğer stratejik teknolojilerin, öncelikli alanların ve alt-alanların birçoğunu geliştirmek imkansızdır. Hızlandırıcıların uygulama alanlarını üç ana başlıkla göstermek olur: Parçacık Fiziği ve Nükleer Fizikte Temel Araştırmalar. Örnek: Elektrozayıf ve kuvvetli etkileşmelerin Standart Modeli (19.yüzyılda elektro-manyetik birleşmenin analogu) Fiziksel, Kimyasal ve Biyolojik Nesnelerin Analizi. Örnek: İnsan Genomu (Sinkrotron Işınımı ve Nötron Spallasyon kaynakları olmadan mümkün olmazdı) Maddenin Fiziksel, Kimyasal ve Biyolojik Özelliklerinin Modifikasyonu. Örnek: İyon İmplantasyonu (çağdaş mikro-elektroniğin temel taşı) Hızlandırıcı teknolojisinin önemini vurgulamak için ABD Enerji Bakanlığını 2004 yılında yayınladığı beyanının giriş kısmını aşağıda veriyorum: 3
4 Türkçe çevirisi: Hızlandırıcılar, Bilim Ofisinin her etkinliğinin ve giderek artan bir oranda tüm bilim müessesesinin temelini oluştururlar. Biyolojiden tıbba, malzemelerden metalürjiye, temel parçacıklardan kozmosa, hızlandırıcılar bilimsel anlayış ve uygulamaların temelini oluşturan mikroskobik bilgiyi sağlarlar. Zemin ve uydu bazlı gözlemevlerinin ve parçacık hızlandırıcılarının kombinasyonu dünyamızla, gökadamızla, evrenimizle ve kendimizle ilgili olan anlayışımızı ilerletecektir. Bu beyanattan esinlenerek Accelerator Technology for the Mankind başlıklı bildiri hazırladım ve 2006 yılında düzenlenen Avrasya Nükleer Bilimler ve Uygulamaları konferansında sunum yaptım. 2009 Ekim ayında Washington DC de Accelerators for America s Future başlıklı toplantında ABD nin hızlandırıcılarla ilgili stratejisi belirlendi. Yukarıda bahsettiğimiz gibi, ABD 7 adet, Almanya ise 4 adet Ulusal Hızlandırıcı Laboratuvarına sahiptir. Bunların bazı örnekleri (ABD için SLAC ve ORNL, Almanya için DESY) aşağıda gösterilmiştir. Oak Ridge National Laboratory (TN, USA). 1943 yılında Manhattan projesi çerçevesinde kuruldu. Yıllık bütçesi 1.65 milyar $. 3000 ni alim ve mühendis olmak üzere 4600 tam zamanlı personel. Her yıl 3000 misafir araştırmacıya ev sahipliği yapıyor. The Spallation Neutron Source (Oak Ridge, TN, USA). 2006 yılında kuruldu. Maliyeti 1.4 milyar $. 15 deney istasyonuna sahip Dünyanın en güçlü nötron kaynağı. Bir sonraki resimde Almanya nın en büyük ulusal araştırma merkezi DESY nin (Alman Elektron Sinkrotronu) şeması gösterilmiştir. HERA halkasının uzunluğu 6 km. SLAC National Accelerator Laboratory (Silicon Valley, USA). 1962 yılında kuruldu. Kuark modeli burada kanıtlandı. Dünyadaki ilk X-FEL tesisi 2009 yılından itibaren burada çalıştırılıyor. Deutsches Elektronen-Synchrotron DESY (Hamburg, Almanya). 1959 yılında kuruldu. Yıllık bütçesi 230 milyon. 1500 ü alim ve mühendis olmak üzere 2300 tam zamanlı personel. Her yıl 3000 misafir araştırmacıya ev sahipliği yapıyor. Avrupa ın X-FEL tesisi burada kuruluyor. Maliyeti ~2 milyar. Aşağıdaki resimde Japonya nın ulusal hızlandırıcı laboratuvarlarından en büyüğü
olan KEK gösterilmiştir. Büyük halkanın çevresi 6 km. problemi önümüzdeki yıllarda yeni enerji depolama teknolojileri sayesinde giderilebilir). Pahalılık problemi gelişmiş ülkeleri bile halen zorlamaktadır. KEK Japonya Hızlandırıcı Kurumu. Temeli 1964 yılında Tsukuba Bilim Kentinin ilk tesisi olarak atılmıştır. Madde-antimadde asimetrisini inceleyen en etkin parçacık fabrikası burada çalışmaktadır. İngiltere, Fransa, G.Kore, Rusya, Çin, Hindistan ın hepsinde birkaç tane Ulusal Hızlandırıcı Laboratuvarı mevcuttur. Türkiye için 1993 yılında önerilen Ulusal Hızlandırıcı Laboratuvarı projesi bölüm 5.2 de irdelenecektir. 4. Toryum, Toryum, Toryum! Enerji üretimi ve tüketimi ülkelerin gelişmişlik düzeyinin en önemli göstergeleri arasında yer almaktadır. Özellikle elektrik tüketimi refah düzeyi ile doğrudan orantılıdır. Bu bakımdan enerji kaynakları çeşitliliği ve optimizasyonu çok önemlidir. Günümüzde enerji üretiminin aslan payını fosil kaynaklar almaktadır; ama küresel ısınmayı azaltmak açısından fosil kaynakların oranı hızla düşürülmelidir. Enerji arzını gereken düzeyde karşılamak açısından iki seçeneğimiz var: yenilenebilir enerji kaynakları ve nükleer enerji. Aslında bu iki kaynak bir-birinin alternatifi olarak değil; tamamlayıcısı olarak ele alınmalıdır. Yenilenebilir kaynaklardan elektrik üretiminin iki önemli dezavantajı vardır: pahalı olması ve sürekli olmaması (süreklilik Gelişmekte olan ve azgelişmiş ülkeler açısından nükleer enerjinin ciddi bir alternatifi yoktur. Burada iki önemli problemle karşılaşıyoruz: kaza riski ve nükleer atıklar. 3 üncü ve özellikle 4 üncü nesil teknolojiler güvenirlik problemini çözüyor (Çernobil ve Fukushima 2 inci nesil teknolojiye dayalıydı). Uranyum yakıtlı reaktörlere nazaran çok daha güvenli olan Toryum yakıtlı nükleer sistemler, özellikle hızlandırıcı sürümlü reaktörler, atık problemini de çözme imkanını sağlayacaktır. Bu sistemlerde oluşan atık miktarı çok daha düşük olmakla birlikte, bunlar uranyum yakıtlı reaktörlerden alınan atıkları yakmak için de kullanılabilirler. Öte yandan bilinen Uranyum rezervleri 50-60 yıllık sürede tükenecekken, Toryum rezervleri insanlığın enerji gereksinimi bin yıllar boyunca karşılayabilir. 4.1. Bazı rakamlar Türkiye nin cari açığının en önemli nedeni İlimden uzak durmamız ve bu nedenle ileri teknoloji üretemememizdir. İkinci önemli neden ise enerji kaynakları ithalatıdır. Aşağıdaki Tabloda 2007 yılında kişi başına elektrik enerji tüketimi (kwh) verilmiştir. Tablodan görüldüğü gibi nüfusa oranla dünya ortalamasının biraz üzerinde, G8 in 1/3, ABD nin 1/4 düzeyindeyiz. 2030 yılında gelişmiş ülkelerin bugünkü düzeyini yakalayabilmemiz için en az 100 GW lık ek güç kurulmalıdır (2012 de kurulu gücümüz 60 GW). Enerji kaynaklarını dışarıdan elde etmeye devam edersek cari açık artacaktır! Bir yılda 1 GW lık kesintisiz güç üretmek için: 3.5 milyon ton kömür veya 200 ton Uranyum veya 1 ton Toryum gerekmektedir. 5
6 Türkiye nin 60 GW lık kurulu gücüne eşdeğer nükleer santral kurulmuş olsa idi: mevcut uranyum rezervimiz ile (7300 ton) bunun ikamesi 1 yıl dahi karşılanamazdı. toryum rezervimizin ise 12000 yıl yeterli olacağı teorik olarak elde edilebilir. Türkiye nin Toryum rezervi 100 boyunca Dünya nın elektrik enerji gereksinimi karşılamak için yeterlidir. Asıl problem: bu teknolojiye sahip olmalıyız! Geleneksel Teknolojiler arasında Toryum kullanmaya müsait olanlar: Heavy Water Reactors (PHWRs): en uygun! HighTemperature Gas Cooled Reactors (HTRs) Boiling (Light) Water Reactors (BWRs) Pressurised (Light) Water Reactors (PWRs) Fast Neutron Reactors (FNRs) Akkuyu sonrası reaktör ihalelerinde bunlardan biri seçilmelidir. Öte yandan ABD, Çin ve Hindistan başta olmakla birçok ülkede özel olarak Toryum kullanımına yönelik Molten Salt Reactors (MSRs) teknolojisi gelişmeltedir. Bu reaktörlerin 2020 lerde enerji üretiminde kullanımı planlanmaktadır. Türkiye en kısa zamanda MSR çalışmalarını başlatmalıdır. Dünya Toryum rezervleri (Kaynak: Nature 492 (2012) 33; 6 December 2012) 4.2. Toryum un Enerji Teknolojilerinde Kullanılabilirliği Toryum un kullanılması için tetikleyici dış nötron kaynağına ihtiyaç var. Bu bağlamda üç seçenek öne çıkıyor: a) Geleneksel Teknolojiler (MOX: %5 U veya Pl, %95 Th) b) Hızlandırıcı Sürümlü Sistemler (ADS) c) Füzyon-Fisyon Sistem(ler) Hızlandırıcı Sürümlü Sistemler. Sözün tam anlamında Yeşil Nükleer Enerji: U ve Pl gerekmiyor! Aynı zamanda atık problemi de çözülüyor. Bu bağlamda en kısa zamanda Ulusal Proton Hızlandırıcısı Laboratuvarımızı kurmalıyız. Aynı teknoloji gelişmiş ülkelerde en etkin kanser tedavi yöntemi olarak kullanılmaktadır. Füzyon-Fisyon Sistemleri. Prof. Dr. Sümer Şahin in grubu dünya liderleri arasındadır. Bu bağlamda özel bir araştırma merkezi kurulmalıdır. Öte yandan geliştirilmekte olan ileri düzey nötron jeneratörleri, d-t çarpıştırıcısı, μcf, elektron demetli ADS gibi yöntemler de göz ardı edilmemelidir. 4.3. Hızlandırıcı Sürümlü Sistemler (ADS) Bu bağlamda en ilerlemiş teknoloji olarak Nobel Ödülü sahibi Prof. Dr. Carlo Rubbia önderliğinde geliştirilen Enerji Yük-
selteci öne çıkıyor. AB, Hindistan, Çin, Japonya, Güney Kore ve Rusya da sürdürülen ulusal ve uluslararası programlar sayesinde ADS nin önümüzdeki 10-15 yıl içinde ticarileşeceği öngörülmektedir. Hızlandırıcı Sürümlü Sistemlerinin kullanımı üç başlıkta sınıflandırılabilir: Geleneksel nükleer reaktörlerde üretilen atıkların yakılması (bu nükleer teknolojiye sahip gelişmiş ülkeleri ilgilendiriyor) Toryumun (ve U-238) yakıt olarak kullanılması (bu bizi ilgilendiriyor) Plutonyum un yakılması (bu nükleer silahlara sahip ülkeleri ilgilendiriyor) 6-7 Ocak 2003 tarihlerinde Türk Fizik Derneği, DPT ve TAEK desteğiyle Eskişehirde Toryum Yakıtlı Nükleer Teknolojiler Çalıştayı düzenledik. Bunun ardınca düzenlenen Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulunda (BTYK-9) Toryumun Enerji Kaynağı Olarak Potansiyelinin Araştırılması başlıklı karar kabul edildi. 2005 yılında düzenlenen BTYK-12 kararları arasında Nükleer Teknoloji kapsamında: Toryumun cevherden ayrıştırılması ve saflaştırılması proseslerinin geliştirilmesi Hızlandırıcılı sıvı metal soğutmalı reaktör (enerji yükselteci) tipiyle ilgili çalışmalar öngörülüyordu. Kaynak: KEK ve JAERI nin ortak kurduğu J-PARC ın web sayfası (Japonya) Türk bilim insanları ADS ile ilgili çalışmalara 1997 yılında Nobel Ödülü sahibi Profesör Carlo RUBBIA nın CERN de yapılan çalışmaların evraklarını bize iletmesi ile başladı. Bu evrakları inceledikten sonra 1998 yılında TAEK başkanlığına konuyla ilgili bir Bilgi Notu sunduk. 2001 yılında düzenlediğimiz 1.Ulusal Parçacık Hızlandırıcıları ve Uygulamaları Kongresinde ADS ile ilgili birkaç sunum yapıldı. 2007 yılında düzenlenen BTYK-15 nükleer teknoloji ile ilgili aşağıdaki kararı kabul etmiştir: Ulusal Nükleer Teknoloji Geliştirme Programı nın uzun vadeli bir devlet politikası olarak gerçekleştirilmesi için gereken tüm tedbirlerin alınması, program bütçesinin gerek görüldüğünde revize edilmek kaydıyla, 2007-2015 dönemi için tahsis edilmesi ve Ulusal Nükleer Teknoloji Geliştirme Programı nın ilgili kurum ve kuruluşlarla birlikte eşgüdüm içinde Türkiye Atom Enerjisi Kurumu tarafından gerçekleştirilmesi. Bunun ardınca düzenlenen BTYK-16 da Sinop Nükleer Teknoloji Merkezi (SNTM) kurulması kapsamında yürütülen faaliyetler arasında SNTM de Toryum Mükemmeliyet Merkezi kurulması çalışmaları sürdürülmektedir ibaresi yer almaktadır 7 4.4. Öngörü Önümüzdeki 5-10 yıl: Toryum yakıtlı (%90 ve üzeri) geleneksel tipli nükleer reaktörlerin ticarileşmesi, Önümüzdeki 10-20 yıl: %100 Toryum yakıtlı (gerçek anlamda yeşil nükleer ener-
8 ji) hızlandırıcı sürümlü (ADS) nükleer reaktörlerin ticarileşmesi kuvvetle muhtemeldir. Buna ilaveten, ADS: Geleneksel uranyum yakıtlı nükleer reaktörlerden çıkan atıkların yakılmasına, Askeri Plutonyumun yakılmasına, U238 i nükleer yakıt olarak kullanılmasına imkan sağlayacaktır. Asya da Toryum çalışmaları Çin, Hindistan, Rusya, Güney Kore ve Japonya da hızlı şekilde ilerlemektedir. Bu çalışmaları Türk ve İslam coğrafyasında da başlatmalıyız! 5. Türkiye İçin Öneriler 5.1. ATAM Projesi Ankara Temel Araştırmalar Merkezi projesi 1993-1994 yıllarında Ankara Üniversitesi ve Gazi Üniversitesi öğretim üyelerinden oluşan 15 kişilik bir grup tarafından gelişmiş ülkelerdeki durum incelenerek hazırlandı. 1994 yılı sonunda proje TBMM ne sunuldu ve ilgili Kanun tasarısı gündemin 2.sırasına kadar yükseldi. Maalesef, erken seçimden dolayı proje rafa kaldırıldı. ATAM projesi çerçevesinde isimleri aşağıda verilen ulusal araştırma enstitülerinin kurulması önerilmişti: 1) Yüksek Enerji Fiziği 2) Termonükleer Füzyon 3) Yüksek Sıcaklık Süperiletkenliği 4) Atom ve Molekül Fiziği (Lazerler ve Spektroskopi) 8) Yeni ve Yenilenebilir Enerji Kaynakları 5) Bilişim Teknolojileri 6) Moleküler Biyoloji 7) Biyoteknoloji 9) Lineer Olmayan Çalışmalar 10) Jeolojik Sistemler 11) Uzay Araştırmaları 12) Yeni Malzemeler 13) Polimer Araştırmaları 14) Biyosistemler ve Çevre Bilimi 15) Optoelektronik 16) Nükleer Teknoloji 17) Ergonomi (İnsan Mühendisliği) Bu listeyi son 20 yılın gelişmelerini göz önünde tutarak güncelleyerek, Türk Bilim Kenti projesini yeniden TBMM gündemine taşımalıyız. 5.2. TAC (Turkic Accelerator Complex) projesi Ulusal Yüksek Enerji Fiziği (YEF) merkezinin kurulması fikri Eylül 1991 de Prof. Dr. Engin ARIK ve Prof. Dr. Asim BA- RUT ile Bodrum da düzenlenen Uluslararası Yaz Okulu esnasında yaptığımız sohbet sırasında doğdu. Aynı ilin Kasım ayında KEK te (Japonya) düzenlenen Uluslararası YEF konferansında kurulacak ulusal merkezimizin mutlaka KEK benzeri bir hızlandırıcı kompleksine sahip olması gerektiğini düşündüm. Bu kompleks bir taraftan çeşitli hızlandırıcı teknolojilerini içermeli, diğer taraftan ise hem temel, hem de uygulamalı araştırmalar yapmaya imkan sağlamalıydı. İstenen özellikleri taşıyan linak-halka tipli charm-tau fabrikası projesi ile ilgili bildiri 1992 yılında düzenlenen Türk Fizik Derneği kongresinde sunuldu ve 1993 yılında Türk Fizik Dergisinde yayınlandı. Konu ile ilgili Plenary ECFA CERN Meeting (25-26 November 2010, CERN) toplantısında yaptığım sunumdan iki slayt aşağıdadır.
bitimine dek durdurulması onarılması mümkün olmayacak feci bir hatadır! Muasır medeniyet seviyesinin üzerine çıkmayı amaçlıyorsak bu hata en kısa zamanda düzeltilmelidir. 5.3. Toryum TAC projesi 1997 yılından itibaren DPT (şimdiki Kalkınma Bakanlığı) desteği ile sürdürülmektedir. 1997-2000 yıllarını kapsayan ilk aşamada Hızlandırıcı teknolojilerinin gelişmiş ülkelerdeki hali irdelenerek Türkiye de yapılması gerekenler belirlendi. İkinci aşamada (2002-2005) TAC projesinin genel tasarım raporu hazırlandı. Bu aşamada TAC projesi temel parçacık fiziğine yönelik Linak-Halka tipli Super-Charm Fabrikası, pozitron halkası temelinde sinkrotron ışınımı kaynağını, linak bazlı serbest elektron lazerini ve GeV enerjili proton hızlandırıcısını içeriyordu. Bunlardan birincisi Maddenin kudret-i zerriyesinin ülkemizde de incelenmesi bakımından, sonuncusu ise Toryumun enerji kaynağı olarak kullanılması bakımından istisnai öneme sahiptir. Maalesef, teknik tasarım raporu ve küçük çaplı eğitim amaçlı hızlandırıcı kurulması içeren 3.aşama (2006-2010) zamanında tamamlanamadı ve 2015 yılına kadar uzadı. 2009 yılında kurulması gereken eğitim amaçlı normal iletken hızlandırıcı TARLA isimli kullanıcı amaçlı süper iletken hızlandırıcıya dönüştürüldü ve tamamlanması 2019 yılına sarktı Aslında bağımsız bir projeye dönüşen TARLA hızlandırıcısı acilen TAC kapsamının dışına çıkarılmalıdır. Aksi takdirde Ulusal Hızlandırıcı Laboratuvarı projesi olarak önerilen TAC ı TARLA ya gömmüş oluruz. TAC ın finansmanı 2010 yılından itibaren de-facto ve 2015 yılından itibaren de-jure kesilmiştir. TAC projesi ile ilgili çalışmaların TARLA nın 2003 yılından sonra Toryum ile ilgili alınan 4 adet BTYK kararının gereği yapılmalıdır. Acil olarak Ulusal Toryum Programı hazırlamalıyız (Toryum ile ilgili ulusal programlar birçok ülkede mevcuttur, son olarak Ağustos 2016 da Rusya ulusal Toryum programını açıkladı). AB projesi MYRRHA başta olmak üzere Toryumla ilgili yürütülen çeşitli projelerde yer almalıyız. 5.4. Uluslarası İşbirliği CERN: maalesef, 2012 yılında tam üyelik başvurumuzu geri çekip, asosiye (yedek) üyeliğine başvurduk ve 2015 yılında asosiye üye olduk. Bizimle birlikte tam üyeliğe başvuran İsrail süreci tamamlayarak bayrağını CERN ün girişine dikti. En kısa zamanda tam üyelik sürecini yeniden başlatmalıyız. Güney Kıbrıs ın veto hakkını engellemenin yollarını aramalıyız. ESA, EuroFEL, ESS, vb uluslararası işbirliklerine üyelik başvurusunda bulunmalıyız. Avrupa Çerçeve Programının benzerini Türk ve İslam devletleriyle başlatmalıyız. Türkiye de birkaç alanda Uluslararası Merkez kurma çalışmalarına başlamalıyız. 5.5. Diğer Öneriler 7 den 77 ye Bilim: bu bakımdan son yıllarda farklı illerimizde kurulan Bilim Merkezleri büyük öneme sahiptir. Buna ilaveten tüm bilim alanlarında farklı yaş ve eğitim düzeylerine hitan eden kitaplar yayınlamalıyız. Yabancı dillerde yayınlanan kaliteli kitapları Türkçeye çevirmeliyiz. Çocuklar için çizgi 9
10 filmleri çok yararlı olur. Türk ve İslam alimlerinin hayatı ile ilgili belgeseller toplumun İlim-İrfana yönlendirilmesinde faydalı olur. Bu görevi TÜBİTAK ve Milli Eğitim bakanlığımız üstlenmelidir. AR-GE harcamaları: bu mevzuda 2003 yılında itibaren alınan BTYK kararlarının neden uygulanmadığı irdelenmelidir. 2023 yılında %3 değerine ulaşmak istiyorsak 2017 yılından itibaren AR-GE/GSMH değerlerini her yıl %20 oranında artırmamız gerekiyor. Eklenen bütçenin yarısını Türk Bilim Kentinin kuruluşuna ayrılırsa, 2023 yılında yolun yarısını kat etmiş oluruz. Türkçe bilim terminolojisi: bilim ve teknolojinin çeşitli alanlarında kullanılan terimlerin bir çoğunu Türkçeleştirmek yararlı olur (aşırıya varmamak şartıyla!!!). Bunu yaparken tüm Türk lehçeleri dikkate alınmalıdır (2017 de düzenlenecek Türk Dünyası Bilim Kurultayının ana mevzularından biri). Asım ın nesli: maddenin kudret-i zerriyesi ni umursamayanlar Asımın nesli olamaz. Mehmet Akif ERSOY u, İsmail Bey GASPRALI yı ve diğer büyüklerimizi doğru anlayıp yeni kuşaklara anlatmalıyız. En önemlisi: Diyanet İşleri Başkanlığı ve İlahiyat Fakülteleri Kuran daki İlimle ilgili Ayetlerin doğru anlaşılmasından sorumlu tutulmalıdır. Son söz Türkiye nin asıl görevi yeni bir Türk-İslam Rönesans ını başlatmaktır. Bunun için ivedilikle (gelişmiş ülkelerin Ar-Ge altyapısını göz önünde tutarak) etkin bir Bilim ve Teknoloji Stratejisi hazırlayıp hayata geçirmeliyiz. İlim-İrfan ın bizim coğrafyada yaygınlaşması için azami gayret sarf etmeliyiz. Bunu yaparsak Türk-İslam aleminin (ve genelde İnsanlığın) huzur ve refaha kavuşmasını sağlayabiliriz. Yeter ki Göklerdeki ve Yerdeki Ayetlerden yüz çevirmeyelim!!! Bu bakımdan 3-6 Ekim 2016 tarihlerinde YTSAM ın düzenlediği Uluslararası Bilim ve Teknoloji Konferansının devamı olarak: Mart 2017 de Türk Dünyası Bilim ve Teknoloji Kurultayı, Ekim 2017 de İslam Dünyası Bilim ve Teknoloji Kurultayı, Mart 2018 de İnsanlığın Refahı için Bilim ve Teknoloji başlıklı Ümum-Dünya Kurultayı düzenlemeyi öneriyorum.