MADECİLİK Aralık December 99 Cilt Volume XXX ayı o TTK Yeraltı işyerlerinde olunabilir Toz Koşullarının Ayrıntılı Değerlendirilmesi A Detailed Evaluation of the Respirable Dust Conditions in Underground Workings of TTK Vedat DİDARİ (*) Alaaddin ÇAKIR (**) ÖZET Bu yazıda, Türkiye Taşkömürü Kurumu ( TTK) ocaklarında 98089 arasındaki toz ölçümleri ile ilgili olarak birikmiş olan veriler uygun bir bilgisayar programı kullanılarak sınıflandırılmıştır. Daha sonra sınıflandırılmış veriler, güvenilir uzun süreli ortalama yoğunlukları elde etmek üzere bir istatiksel teknikle işlenmiştir. onuçta, solunabilir toz koşullarının ayrıntılı bir değerlendirilmesi yapılmıştır. ABTRACT In this paper, the accumulated data of dust measurements in TTK mines between 98089 have been classified using a suitable computer program. Then, the classified data have been processed by a statistical technique to obtain reliable long term mean concentrations of each working and group of workers. Finally, a detailed evaluation of the respirable dust conditions have been made. (*) Doç. DnMaden Y. Müh., H.Ü. Zonguldak Müh. Fak. Maden Müh. Böl., ZOULDAK (**) Araş. önmaden Y. Müh., H.Ü. Zonguldak Müh. Fak. Maden Müh. Böl., ZOULDAK
. İRİŞ Kömür ocakların da havada askıda bulunan ince (solunabilir) tozların yol açtığı akciğer toz (pnömokonyoz) rahatsızlığı, kömür üreticisi tüm ülkelerde olduğu gibi, ülkemizde de üzerinde en fazla çalışılan meslek hastalıklarının başında gelmektedir. TTK İşçi ağlığı ve İş üvenliği birimi, 70'li yılların sonlarından itibaren Zonguldak Havzası' nda tüm ocakları ve iş yerlerini kapsayan düzenli toz ölçümlerini yürütmektedir. Kurumun toz durumunu içeren çeşitli araştırmalar da yapılmıştır (Didari, 988; Didari ve Yaprak, 990). Kömür işçileri pnömokonyozu'nun oluşumunda etkili olan prarametreler; solunabilir tozun miktarı, bileşimi, soluma süresi, bünyesel bağışıklık vb. şeklinde sıralanabilmektedir. Bu değişkenlerin en önemlileri olan miktar ve soluma süresi arasındaki ilişkiler belirlenmiş bulunmaktadır. Alman ve İngiliz araştırmacıların bulgularına göre uzun süreli toz etkilenmelerinin ortalaması olmak ve MRE toz ölçerleriyle vardiya boyu örneklemeye dayalı olmak koşullarıyla; mg/m toz yoğunluğu "normal" ve mg/m ise "zararsız" olarak nitelenebilmektedir. Bu yoğunluklar, kömür ocaklarında genelde rastlanan kuvars oranı düşük (<%) karışık tozlar için geçerli olup kuvarsın daha yüksek oranlarda yer aldığı tozlar için daha düşük toz yoğunlukları ya da doğrudan kuvars tozunun yoğunluğu esas alınarak değerlendirme yapılmaktadır (Breuer, 978; Didari, 98; Reisner ve ark., 98). Bu araştırmada, Zonguldak Havzası'nda faaliyette bulunan tüm işletmeler ve işyerleri için, birikmiş olan ölçü sonuçlarının değerlendirilmesiyle, toz koşullarının ve karşı karşıya bulunulan risklerin belirlenmesine çalışılmıştır. Araştırma daha önce genel bir değerlendirmenin yapıldığı bir çalışmanın (Didari ve Yaprak, 990) devamı niteliğindedir.. İCELEME YÖTEMİ Daha önce havzanın genel değerlendirilmesinin yapıldığı istatistiksel çalışma, burada, tüm müesseseler ve tüm işyerleri için ayrıntılandırılarak yürütülmüştür. Uygulanan yöntemin adım lan şu şekildedir: TTK genelinde ve Armutçuk, Kozlu, Üzülmez, Karadon ve Amasra Müesseselerinde 980989 0 yıllık döneminde yapılmış olan tüm ölçüler; göçertmeli ayaklar, dolgulu ayaklar, taban yolları, galeriler ve nakliyat işyerleri olarak altı grup halinde derlenerek birikimli sıklık dağılımı çizelgeleri çıkarılmıştır (Çizelgel). Çizelge. Ölçülerin Derlenmesine Örnek Toz Yoğ. (mg/m ) Müessese, İşletme yada Işyeri'nde ölçülerin Değeri oranı (%7 0 a b c d Birikimli ıklık (%) a a+b a+b+c a+b+c+d Bu çizelgeler lognormal dağılımın karakteristiklerini bulmak üzere, yatay ekseni (toz yoğunluğu) logaritmik ölçekte ve düşey ekseni (birikimli sıklık) olasılıklar ölçeğinde düzenlenmiş grafiklere aktarılmıştır (Şekil ). Lognormal dağılımın karakteristikleri olarak geometrik ortalama ve standart sapma değerleri, Şekil 'de açıklandığı üzere, bu grafiklerden çıkarılmıştır. Dağılımın karakteristikleri Çizelge 'de işletmeler ve işyerleri bazında topluca verilmektedir. Şekil. Kullanılan grafik tekniğin açıklaması (Didari ve Yaprak, 990) İşletmeler bazında, çeşitli işyerleri gamlandırılarak, ortalama değerler, iki beş yıllık dönem olarak karşılaştırılmış ve 0 yıllık dönemi temsil eden ortalamalar çıkarılmıştır (Çizelge, ve ). Çizelge 'deki ortalamalardan görüleceği
Çizelge. Birikimli ıklık Dağılımlarının Karakteristikleri C r t a I a m a T O Z Y o ğ u n I u k I a r Müessese* ve öçertmeli Ayaklar Dolgulu Ayaklar Topuklu Ayaklar Tabanlar aleriler akliyat İşletme ()* ()* () () () () () () () () () () ÜZÜLMEZ Dilaver 97 0, 8 0, 0, 7 67 0,8 0, 0 96 0,9 0..0 0 0,8 0,0 6 0, 6 0, Asma 9 0, 06 0, 0, 0 0,97 0, ~' 09 0, 98 0,7 0, 7 0, 8 0, 70 0, 79 0, Çaydamar KOZLU İhsan iye 8 0, 0 96 0,6, 0,8 0,,60 0,8 6,00 0,00 6,90 0,00 7 0, 8 0,9 99 0,7 7 0,9 87 7 0, 0,0 0, 0,00 7 0,0 0, 9. Harmanı,90 0,7 78 0, 67,6 0,8, 0,0 8,60 0,7 7 88 0,7 6 0,8 0,7,0 0,0 0 0,6 0,8 9 0,8 9 0,67 KARADO elik 8 f 0 0,8 0,7 7 0,0 97,0.60 0.0 0.60 0.6 0.8 0. 0,9 0,7 Karadon 0 0, 0, 0, 6 _ 8 0, 9 0,0 7 0, 0, 0 0,7 0, Kilimli 0, 7 0,8 : 78 0, 7 0, 0, 0,8,0 0,9 0, ARMUTÇUK Kandilli 8,0 0, 0,00 8 0,0 0, 9,6 0,8 6 0,6 0, 8 0,7 0, 6 0, Alacaağzı 0,7 6 0,6 0,9 06 86,0 ü, 6.0 0, 0,0 0,7 9 0, 0, AMARA Amasra 6,0 0, 7,0 0, 0,00 6 0..9 0,0, *: Ölçü ayısı : eometrik Ortalama : tandart apma (): 9808 Dönemi (): 9889 Dönemi üzere, görece sorunsuz olan galeri ve nakliyat işyerleri elenerek, işletmelerin en küçük idari birimleri olan ocaklara göre ortalamaların çizelgeleri hazırlanmıştır (Çizelge 6,7,8,9 ve 0). Bu çizelgelerden yararlanılarak düzenlenen çubuk diyagramlar da Şekil 'de verilmektedir. Bu çalışmalar sonunda, gerek işletmelerin ve gerekse her bir işletmenin bünyesinde yeralan ocakların uzun süreli ortalamalara dayalı durum değerlendirmeleri olanaklı duruma gelmiştir.. DEĞERLEDİRME Değerlendirme çalışması, işletmeler ve ocaklar için ayrı ayrı yapılmıştır.
.. İşletmelerde Durum aleri ve nakliyat işyerlerinde (Çizelge ): enelde koşullar zararsız niteliktedir. mg/m ortalama, beş işletmede aşılmaktadır (Ihsaniye, Incirharmanı, Karadon, Kilimli ve Amasra). Bu işletmelerde ikinci beş yıllık dönemlerde ortalamalarda düşüş görüldüğü de dikkate alınacak olursa, bu tür işyerlerinde çalışma yöntemlerinde çok önemli bir değişim gündeme gelmedikçe, uygulanan tozla mücadele teknikleri ilerde de yeterli olacaktır. 0 yıldan daha önceki çalışma yaşamlarında yoğun tozlu ortamlardan etkilenmesi olmayan işçiler için bu işyerleri, risksiz niteliktedir. Taban yolları ve topuklu ayaklarda (Çizelge ) : Biri (Incirharmanı) dışında mg/m 'ün aşıldığı işletme bulunmamaktadır. Incirharmanı topuklu ayakları, mg/m ortalama yoğunlukla bu tür işyerlerinde tek risk grubunu oluşturmaktadır. İkinci beş yıllık dönemde ortalamalarda azalma oluşu, mücadelenin biraz daha özenli yapılması ile bu işyerlerinde de zararsız koşulların sağlanabileceğini göstermektedir. Çizelge. Taban Yolu İlerlemeleri ve Topuklu Ayaklarda Durum Ortalama Toz Yoğunlukları (mg/m ) Müessese ^ ~ ~ " ~ " ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ve Taban Yolu İlerlemeleri Topuklu Ayaklar İşletme ()* ()* ORT* () () ORT Dilaver Asma Çaydamar 0,9 0,7 0,97 0,9 0,9 _ Çizelge. aleri ve akliyat İşyerlerinde Durum KOZLU Ihsaniye I. Harmanı 0,8,0,90,8,60, Müessese ve İşletme Ortalama Toz Yoğunlukları (mg/m ) aleri ürme ()* ()* ORT* akliyat işyerleri () () ORT KARADO elik,0,97 Karadon,9 Kilimli, ÜZÜLMEZ Dilaver 0,8 0,7 Asma 0,7 Çaydamar 0,7 KOZLU Ihsaniye I. Harmanı,0 0,6 0,89,06 KARADO elik 0,7 Karadon,0 Kilimli 0,8 0,7 ARMUTÇUK Kandilli 0,6 Alacaağzı 0, 0, 0,8 0,67 0,67, 0,79 0,7 0,8,0,7 0,7 0, 0,7 0, AMARA Amasra,, * :() : 9808 Dönemi () : 9889 Dönemi ORT : Ağırlıklı Ortalama (0 yıl) ARMUTÇUK Kandilli Alacaağzı AMARA Amasra 0,7 * :() : 9808 Dönemi () : 9889 Dönemi ORT : Ağırlıklı Ortalama (0 yıl),6,6,0, Uzun ayaklarda (Çizelge ) : Yüksek ortalamalar, sadece üç işletmede dikkati çekmektedir (Ihsaniye, Incirharmanı ve Kandilli). En yüksek değer, mg/m ile Ihsaniye dolgulu ayaklarına ajttir. Buna ikinci beş yıllık dönemdeki artışın neden olduğu düşünülecek olursa, bu işletmede tozla mücadelenin sorunları olduğu söylenebilir. Ocaklar ile ilgili ortalamalar değerlendirilirken Bölüm.'deki açıklamaların ışığında galeri ve nakliyat işyerleri dikkate alınmamıştır. Ocaklara göre değerlendirmelerin ilginç yönü, buradaki ortalamaların aynı işçilerin etkilendikleri toz yoğunluklarına karşı düşmesidir. Başka bir deyişle, bu çizelgelerden yararlanarak işyerlerinin durumu yanında 0 yıldır çalışmakta olan işçilerin de durumlarını yorumlamak olanaklıdır.
Çizelge. Uzun Ayaklarda Müesse ve işletme ÜZÜLMEZ Dilaver Asma Çaydamar KOZLU İhsan iye I. Harmanı KARADO elik Karadon Kilimli Durum Ortalama Toz Yoğunlukları (mg/m ) öçertmeli Çalışmalar Dolgulu Çalışmalar ()* ()* ÖRT* () () ORT 0,,90,0 ARMUTÇUK Kandilli,0 Alacaağzı AMARA Amasra,0 0,,,0 0,,09,,7,7,,08 0,9,8 * :() = 9808 Dönemi () = 9889 Dönemi ORT = : Ağırlıklı Ortalama (0 yıl) 0,67,6 0,8 0,97,60,,0 Çizelge 6. Üzülmez Müessesesinde Durum 0,6,0,8,6,0, Üzülmez Müessesesi İşletmeleri (Çizelge 6) : Bu müesseseye ait işletmelerdeki hiç bir ocakta ayaklar ve taban yollarında mg/m 'ün üzerinde ortalama toz yoğunlukları bulunmamaktadır. Havzanın sağlığa zararlı toz açısından en iyi durumdaki işletmeleri bunlardır. Kozlu Müessesesi İşletmeleri (Çizelge: 7): Üzülmez'in tersine havzanın en sorunlu ayaklan, Kozlu Müessesesinde yer almaktadır. En tozlu ocak,,6 mg/m ortalama ile Ihsaniye. Ocak olup, mg/m ile İnsaniye. Ocak ve, mg/m ile Incirharmanı. Ocak, normal koşulları zorlayan diğer ocaklardır. Bunlar dışında 8 ocakta da mg/m arasında ortalamalar bulunmaktadır. 6 ocaktan sadece ' inde koşullar zararsızdır. Bu müessesede mg/m 'ü aşan taban yolları, Ihsaniye. Ocak (,7 mg/m ) ve Incirharmanı 8. Ocak (, mg/m ) işyerlerinde bulunmakta olup diğer ocakların taban yollarında koşullar, zararsız niteliktedir. Karadon Müessesi İşletmeleri (Çizelge 8 ): En tozlu ayaklar, mg/m ile elik 7.0cakta yer almaktadır. enel olarak, Karadon Müessesesi'nde çalışan ayaklarda önemli bir tozla mücadele sorunu bulunmamaktadır. Taban yolları olarak mgmf'ü aşan işyerleri de elik. ve. Ocaklarda yer almaktadır (, ve, mg/m ). İşletme ve Ocak öçertmeli Ayak. ()* ()* ORT* Ortalama Toz Yoğunlukları (mg/m ) Topuklı u Ayaklar () () ORT Tabanlar () O) ORT DİLAVER 0, 0, 0,7 0, 0,7 0,7 0,7 0,6 0, 0,67 0,69 0,76 0,7 0,7 0,9,09 0,7,09 0,86 AMA,90,90,9,96,7,08,.00 0,9.00 0,7 0,7,9 0,9 0,9 ÇAYDAMAR,0,70,0,8,6,6, 0,9 0,6 0,98 0,98,0 :()= 9808 Dönemi () = 9889 Dönemi 0RT= Ağırlıklı Ortalama (0 yıl)
Çizelge 7. Kozlu Müessesesinde Durum Ortalama Toz Yoğunlukları (mg/m ) İşletme ve öçertmeli Ayak. Topuklu Ayaklar Tabanlar Ocak ()* ()* ORT* () () ORT () () ORT İHAİYE 6 7 8,00,0,0,00,90,60,70,0,90,6,7,9,7,67,90,,70,60,8,0,60 0,7 0,77,0 0,77,70,70 0,9,87,7,8,68,76,6 I. HARMAI 6 7 8,0,0,80,6,0,80,60,0,,0,,70,,7,66,7,06,0,67,7,0,0,9,0, 0,77,00 0,77,0 * : () = 9808 Dönemi () = 9889 Dönemi ORT= Ağırlıklı Ortalama (0 yıl) Çizelge 8. Karadon Müessesesinde Durum Ortalama Toz Yoğunlukları (mg/m ) İşletme ve öçertmeli Ayaklar Topuklu Ayaklar Ocak ()* ()* ORT* () () ORT 0) Tabanlar () ORT ELİK 6 7 8,0,6,0,0,90,0,7,0,,6,,8,8,0,90,90,0,70,0,7,70,,79,6,7,7,8 KARADO,0,0,, 0,8,6,0,70,0,70,9,6,0 0,7,70,8 0,96 0,7, KİLİMLİ 0,,8,,6 0,97 0,,76,76,,8,7,70,7,7 0, 0,8 0,68,8,7, 0,9 0,99 * :() = 9808 Dönemi () = 9889 Dönemi 0RT= Ağırlıklı Ortalama (0 yıl) 6
Armutçuk Müessesesi İşletmeleri (Çizelge 9): Kozlu'dan sonra en sorunlu işyerleri bu müessesede yer almaktadır. En tozlu ayaklar Kandilli. Ocakta (, mg/m ) ve en tozlu taban yolları Alacaağzı 7. ve 9. Ocakta ( ve 6 mg/m ) çalışılmaktadır. Kandilli'de sadece. Ocak ayaklarında zararsız toz koşulları bulunmakta olup, Alacaağzı'nda. Ocak dışındaki ayaklarda zararsız koşullar hakimdir. Amasra Müessesi İşletmeleri (Çizelge 0): Amasra. Ocak dışında mg/m 'û aşan işyeri bulunmamakta olup, Üzülmüz ile birlikte en sorunsuz ocaklara sahip müessesedir. Taban yollarında mg/m 'ü aşan ortalama yoğunluklara rastanmamaktadır. 7
. OUÇLAR. ÖERİLER orunun genel olarak ele alındığı daha önceki bir çalışmada (Didari ve Yaprak, 990) tozla mücadele açısından en sorunlu müessese olarak Kozlu ve işyerleri olarak da taban yollarına dikkat çekilmiştir. Bunun dışında havzanın, genelde, normal toz koşullarına sahip olduğu vurgulanmıştır. Bu çalışma ile durum değerlendirmesinin daha ayrıntılı olarak yapılması olanaklıdır. onuçların, genelde, daha önceki çalışmanın bulgularını desteklediği görülmektedir. onuçların şu şekilde sıralanması olanaklıdır: aleri ve nakliyat işyerlerinde tüm işletme ve ocaklarda zararsız koşullar bulunmaktadır. Taban yollarında toz yoğunlukları biraz daha yüksek olmakla birlikte yine de zararsız sayılabilecek düzeyde kalmaktadır. Ayaklarda, üç işletmede normal koşullar zorlanmakta olup genelde zararsız koşulların üstünde ortalamalar bulunmaktadır. Üzülmez ve Amasra müesseseleri, sağlığa zararlı tozlar açısından sorunsuz ocaklara sahiptirler. Bu müesseselerde 980 yılından sonraki iş yaşamları için işçilerin risksiz koşullarda bulundukları söylenebilir. Kozlu ve Armutçuk ise en sorunlu ayaklara sahip olan müesseselerdir. İnsaniye. ve. Ocak, Incirharmanı. Ocak ve kandilli. Ocak ayaklarında çalışan işçiler ile Ihsaniye. Ocak, Incirharmanı 8. Ocak ve Alacaağzı 7. ve 9. Ocak taban yolu işçileri, tüm havzada en riskli iş gruplarını oluşturmaktadır. Kozlu Müessesesi'nde normal koşulları temsil eden değerin üzerinde toz yoğunluklarına sahip iş yerinde. beş yıllık dönemde gözlenen %700 oranlarında artışlar dikkate alındığında bu müessesede tozla mücadele çalışmalarında iyileştirmelere gereksinim olduğu söylenebilir. 6 elik dışında Karadon Müessesesi, sorunsuz ocaklara sahiptir. Bu işletmede özellikle. ve. Ocakların taban yolu işçileri risk grubu oluşturmaktadır. Rutin toz ölçümleri ile ilgili değerlerin sürekli olarak birikmesi ile havzada işyerlerinin toz koşullarının sağlıklı olarak belirlenebilme şansı giderek artmaktadır. Bu araştırma ile 0 yıl gibi oldukça yeterli bir sürenin ortalamaları olarak hemen tüm birimlerin tozluluk koşulları ve iş gruplarının toz etkilenmeleri çıkarılmıştır. Bu değerlerin kullanılması ile işyerlerinin toz koşullarında iyileştirme çabalarının gerekliliğinin ve önceliklerin belirlenmesi kolaylaşmakta, risk gruplarındaki işçilerin toz etkilenmelerinin değerlendirilmesi ve buna bağlı olarak işçinin çalıştığı birimin değiştirilmesi ya da sağlık denetimlerinin sıklaştırılmasına karar verilmesi olası duruma gelmektedir. Ayrıca, osyal igortalar Kurumu'nca TTK aleyhine açılan tazminat davalarında kaçınılmaz maluliyetlerin bu çalışmada saptanmış ortalamalara dayalı olarak ele alınmasıyla daha gerçekçi değerlendirmeler yapılabileceği söylenebilir. TEŞEKKÜR Yazarlar, araştırmada kullanılan verilerin derlenmesinde gösterilen kolaylık ve yardımlar için TTK yetkililerine ve Maden Y. Müh. efail Yapraka burada teşekkürü bir borç bilirler. KAYAKLAR BREUER, H., 978; "ynthesis Report on Research in rd Program", CEC Yayını, Lüksemburg, 0 s. DİDARİ, V., 988;A tudy of the Respirable Dust Conditions of the Zonguldak Coal Mines, Turkey", Mining ci.& Tech., o.7, s. 677. DIDARI, V., YAPRAK,., 990; "TTK Ocaklannda olunabilir Toz Koşullarının İstatistiksel Bir Değerlendirmesi", T. 7. Kömür Kong. Bildiriler Kitabı, TMMOB MMO Yayını, s.. DİDARİ, V., 98; "Toz Durumlarının Kitlesel Toz Ölçme Yöntemleriyle Belirlenmesi", Madencilik, C. Mart, s.7. REIER, M.T.R., ve ARK., 98; "Pneumokoniose und taubexposition...', ilikosebericht ordrhein Westfalen, C., Vertag lükauf, Essen, s. 8. 9