SYASAL BR MUHALEFET DENEMES OLARAK SERBEST CUMHURYET FIRKASI LIBERAL REPUBLICAN PARTY AS A POLITICAL OPPOSITION EXPERIMENT

ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Aratırmaları Dergisi Issn: 1309-9302 http://sobiad.odu.edu.tr Cilt: 1 Sayı: 2 Aralık 2010 SYASAL BR MUHALEFET DENEMES OLARAK SERBEST CUMHURYET FIRKASI LIBERAL REPUBLICAN PARTY AS A POLITICAL OPPOSITION EXPERIMENT Barı ERTEM Özet 1923 yılında kurulan Türkiye Cumhuriyeti nin ilk muhalefet partisi, 1924 yılının Kasım ayında kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası olmutur. 1925 yılının ubat ayında balayan eyh Sait syanı ndan sonra kapatılan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası nın ardından, 1930 yılının Austos ayında ikinci önemli muhalefet partisi olan Serbest Cumhuriyet Fırkası kurulmutur. Dorudan Atatürk ün talimatıyla kurulan ve kısa süre içerisinde youn ilgi gören bu parti de, 17 Kasım 1930 tarihinde, kurucusu Ali Fethi Bey in kararıyla kendisini feshetmitir. Böylece, Atatürk dönemindeki çok partili sistem denemeleri de sona ermitir. Anahtar Kelimeler: Serbest Cumhuriyet Fırkası, Cumhuriyet Halk Fırkası, Türkiye de siyasal muhalefet, Ali Fethi Okyar. Abstract Progressive Republican party, who founded in November, 1924, was the first opposition party of the Republic of Turkey. After Sheikh Sait (eyh Sait) Rebellion in February, 1925; Progressive Republican Party closed down in same year. After Progressive Republican Party, second opposition party of the Republic of Turkey is founded in August, 1930. Name of this party was Liberal Republican Party. This party founded by directly order of Atatürk. Liberal Republican Party, which taken an intense interest in a very short time, dissolved itself on November 17, 1930. Liberal Republican Party was the last multi-party system experiment on Atatürk period. Keywords: Liberal Republican Party, The Republican People s Party (Turkey), political opposition in Turkey, Ali Fethi Okyar Parti nin Kurulma Süreci Uzman, stanbul Teknik Üniversitesi ertbar@gmail.com

- 72-1930 Austosu nda Serbest Cumhuriyet Fırkası nın kurulmasını, dönemde yaanan sorunlar dikkate alınarak farklı nedenlere balamak mümkündür. 13 ubat 1925 günü balayan eyh Sait Ayaklanması nın, ordunun 26 Mart ta balattıı baarılı karı harekât sonucu 15 Nisan günü bastırılmasına, eyh Sait in ark stiklâl Mahkemesi nde yargılanarak idam edilmesine 1 ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası nın aynı yıl kapatılmı olmasına karın, 4 Mart 1929 tarihine kadar 4 yıl yürürlükte kalan Takrir-i Sûkun Kanunu nun baskıları ve halkın toplumsal huzursuzluu ifade etmesine hiç olanak verilmemesi, Halk Fırkası nın bölgesel ve yerel yöneticilerinin otoriter tavırları, kii özgürlüklerinin yokluu, hükümetin reform politikaları ve gittikçe artan ekonomik sıkıntılar bu nedenlerin baında gelmektedir. 2 1920 li yılların sosyal ve ekonomik sorunlarıyla bunalan toplumda, hükümete karı honutsuzluklar artmaya balamıtır. 1922-1930 yıllarındaki devrimler de, hükümete karı bir direnme tepkisine neden olmutur. Sanayileme siyaseti, alkollü içkiler, sigara, eker, tuz ve deniz nakliyatının devlet tekeline alınması bu honutsuzluu daha da arttırmıtır. Hükümetin uyguladıı devletçi ekonomi politikası, ekonomik durgunlua neden olmutur. Dahası, 1928-1929 yıllarında az mahsul alınmıtır. Cumhuriyet Halk Fırkası üyelerinden bazılarının pozisyonlarından yararlanarak kiisel kazanç ve çıkarlar salamaları da, halkın tepkisini arttırmıtır. 3 Arazi Vergisi ve Anam Vergisi gibi vergileri ödemekte zorlanan köylüler, tefecilerden borç almak zorunda kalmı ve genellikle borçlarını ödeyemedikleri için tefeciler tarafından arazilerine el koyulmutur. 4 Demiryolu inasına yapılan harcamalar nedeniyle tarıma verilen hükümet destei yetersiz kalmıtır. Tüm bunlara, 1929 Ekonomik Buhranı nın etkileri de eklenince, hükümete karı tepkiler sürekli büyümütür. ktidardaki smet Paa Hükümeti nin tek parti sistemi içerisindeki denetimsizliinin, ekonomi politikasındaki yanlı kararların düzeltilmesini imkânsız kıldıı, bunun için de hükümetin denetlenmesi gerektii yönündeki görülere katılan Mustafa Kemal Paa, çözümü kendi kontrolü altında bir muhalefet partisinin kurulmasında görmütür. Buna göre, devletçi bir ekonomik görüe sahip smet Paa Hükümeti ne karı, muhalefet partisi liberal bir görüte olacaktır. Yeni parti, halkın mevcut gerginliinin azalmasına da yardımcı olabilecektir. 5 Ekonomik sıkıntılarla birlikte, CHF Hükümeti nin denetimsizliinin dier bir olumsuz sonucu da halkla arasındaki kopukluu olmutur. stek ve düüncelerini parti yönetimine aktaramayan halk ile eletiriden uzak olan 1 eyh Sait in yargılanma süreci için bkz. Behçet Cemal, eyh Sait syanı, stanbul: Sel, 1955, s.66-121 2 Erik Jan Zürcher, Modernleen Türkiye nin Tarihi, stanbul: letiim, 1995, s.259-260 3 Kemal Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, stanbul: 1967, s.60-61; Mahmut Gololu, Devrimler ve Tepkileri: 1924-1930, stanbul: Bankası, 2007, s.299 4 smail Hüsrev Tökin, Türkiye Köy ktisadiyatı, stanbul: letiim Yayınları, 1990 (2.bsm.), s. 146-147 5 Bernard Lewis, Modern Türkiye nin Douu, Ankara: TTK, 1991 (4.bsm), s.279

- 73 - Cumhuriyet Halk Fırkası arasında büyük bir mesafe açılmıtır. 6 CHF hakkındaki ciddi yolsuzluk ve suistimal iddiaları, ekonomik sıkıntı içerisindeki halk ile CHF arasındaki bu mesafeyi daha da arttırmıtır. 7 Bu nedenle, halkın hükümete yönelik eletirilerini Meclise taıyacak muhalif bir partiye ihtiyaç duyulmutur. Mustafa Kemal Paa nın Batı benzeri-çok partili bir siyasi sistem istei ve tek partili sistemin neden olduu diktatörlük görüntüsü de, yeni bir parti kurulmasını istemesinde önemli bir etkendir. Bir görüme sırasında Ali Fethi Bey e Bugünkü manzaramız aaı yukarı bir dictature manzarasıdır. Vakıa bir meclis vardır. Fakat dahilde ve hariçte bize dictature nazarıyla bakıyorlar demesi 8 bunun önemli bir göstergesidir. Cumhuriyet Halk Fırkası Hükümeti nin denetimsizlik nedeniyle yaptıı rahatsız edici uygulamalar, parti içerisinde de huzursuzluk ve tartımalara neden olmutur. Gazetesiyle ilgili sürmekte olan bir davası stanbul dan Bursa ya alınan Yunus Nadi Bey, uygulamanın kanuna uygun olmadıını söyleyerek Meclis te Adliye Vekili Mahmut Esat Bey le sert bir tartımaya girmitir. Yunus Nadi Bey, daha sonra eletirilerini tüm hükümetin politikalarına yönelterek, özellikle iktisat alanındaki uygulamaları eletirmitir: (...) Memlekette hergün iddetini arttırıp gitmekte olan bir buhran bulunduunu artık hepimiz biliyoruz. Hatta daha fazlasını biliyoruz. Bu buhran yalnız bizde deil, hemen hemen bütün dünyada vardır. (...) imdiki halde hatırda tutulacak hususlar unlardır: Devletin 220 milyonluk bütçesini halen bütün memleket temin etmekte güçlük çekiyor. Halbuki, eer artları bilinir, bulunur ve tatbik olunursa, bu 220 milyonluk varidatı kendi baına yalnız stanbul ve havalisi temin eder. Türkiye nin hakiki bütçesi milyonlar hududunu geçecek, milyarlar hanesine çıkacaktır. Yalnız ufak bir artla; bilmek ve yapmak artıyla. 9 Bunların yanında; Mustafa Kemal Paa nın, 5 yıldır iktidarda bulunan, bu iktidarının 4 yılını Takrir-i Sûkun Kanunu gibi hükümete sınırsız yetkiler veren bir kanunla yürütmü olmasından dolayı kendi güç tabanını oluturmu ve artık Mustafa Kemal Paa dan baımsız hareket edebilme yetenei olan smet Paa yı 6 Esat Öz, Tek Parti Yönetimi ve Siyasal Katılım: 1923-1945, Ankara: Gündoan, 1992, s.103 7 Feridun Kandemir, Siyasi Dargınlıklar 4: Serbes Fırka Nasıl Kuruldu, Nasıl Kapatıldı?, stanbul, Ekicigil, 1955, s.4 8 Esat Öz, a.g.e., s.102; Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlıolu, Fethi Okyar ın Anıları: Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye, Ankara: Bankası, 1997, s.98 9 Kandemir, a.g.e., s.46-50.

- 74 - baskı altına almak ve dengelemek için yeni bir partinin kurulmasını istemi olabilecei de yorumlar arasındadır. 10 Ayrıca, halkın, tek parti sisteminin denetimsiz ortamında smet Paa Hükümeti nin yanlı uygulamalarından, devletin kurucusu ve Cumhurbakanı olan Mustafa Kemal Paa yı sorumlu tutması ve Mustafa Kemal Paa nın liderliinin tartıılabilir duruma gelmesi de rahatsız edici bir risk olmutur. Mustafa Kemal Paa nın; halkla Cumhuriyet Halk Fırkası arasında kopukluk meydana getirdii kadar Cumhuriyet Halk Fırkası içerisinde de honutsuzlukların çıkmasına neden olan, sürekli büyüyen ekonomik sıkıntılara çözüm üretemeyen, hükümeti denetim altına alamayan ve Batılı bazı yazarlar tarafından ekil bakımından Batılı, fakat gerçekte Doulu bir Türk diktatörlüü 11 olarak ifade edilmeye balanan tek partili sisteme son vermek için bir muhalefet partisi kurulması fikri, 1930 Austosu nda hayata geçmitir. Mustafa Kemal Paa nın ikinci parti düüncesini hayata geçirmeye karar verdii günlerde, Türkiye nin Paris Büyükelçisi olarak görev yapan Ali Fethi Bey, tatilini geçirmek için stanbul a dönmütür. Mustafa Kemal Paa, Yalova daki tatili sırasında kendisini ziyarete gelen Ali Fethi Bey e, yeni bir parti kurulması konusundaki düüncesini açmı ve yeni partinin kurulması görevini almasını istemitir. 12 Mustafa Kemal Paa nın, smet Paa ve kendisine; Ben imdi bir babayım, ikiniz de benim çocuklarımsınız. kinizin arasında bana göre hiçbir ayrılık yoktur. Benim istediim, sadece memleket ilerinin Büyük Millet Meclisi nde açıkça tartıılmasıdır. Büyük Millet Meclisi nde, Türk milletinin gözü önünde konuulamayacak hiçbir i yoktur 13 diyerek muhalefet partisi karısında tarafsız kalacaını garanti etmesi ve kız kardei Makbule Hanım ı partiye yazdıracaını söylemesi ile ikna olan Fethi Bey, ikinci partiyi kurma görevini kabul etmitir. Yeni partinin kurulacaı, ilk olarak 8 Austos akamı Yalova da; Mustafa Kemal Paa, Ali Fethi Bey ve smet Paa tarafından, orada hazır bulunan misafirlere açıklanmıtır. 14 smet Paa, hatıralarında Nihayet birgün kendimizi ansızın, Yalova da kendimizi Serbest Fırka kurulması için giritii teebbüsün karısında bulduk. (...) Fakat biz, aramızda fırka tekilini konumu deiliz. Karar safhasına geldikten sonra. Böyle bir siyasi fırka tekil etmek lazım geldiini bana Yalova da söyledi. diyerek 1930 10 Zürcher, a.g.e., s.260; Bernard Lewis, a.g.e., s.279; Süreyya lmen, Dört Ay Yaamı Olan Zavallı Serbest Fırka, stanbul: 1951, s.37; Joseph C. Grew, Yeni Türkiye: Amerika nın lk Türkiye Büyükelçisi nin Anıları, stanbul, 1999, s.184 11 Lord Kinross, Atatürk: Bir Milletin Yeniden Douu, stanbul: Altın Kitaplar, 2007 (19.bsm), s.519 12 Ahmet Aaolu, Serbest Fırka Hatıraları, stanbul: letiim, 1994 (3.bsm.), s.25-27 13 Gololu, a.g.e., s.308 14 Feridun Kandemir, a.g.e., s.55-56; Fethi Bey, Mustafa Kemal Paa dan gelmi olmasına karın, muhalefet partisi kurma teklifini hemen kabul edemedi. Çünkü, özellikle smet Paa nın muhalefet partisine karı dümanca bir tavır almasından korkuyor ve smet Paa ya güvenmiyordu. Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlıolu, a.g.e., s.101

- 75 - Austosu ndan önce yeni fırkayla ilgili bilgisinin olmadıını, Mustafa Kemal Paa nın bu konuyla ilgili kendisini bilgi vermediini ifade etmitir. 15 Ancak smet Paa, düzenli olarak not tuttuu defterlerine 20 Nisan 1930 Pazar günü u notu dümütür: Akam Gazi ile Marmara da. Yeni intihap. Muhalif fırka intihabı. Fethi Bey in muhalefet riyaseti görütük. 16 Buna göre, smet Paa, muhalif parti kurulması konusunu Austos tan çok önce Mustafa Kemal Paa yla görümütür. Hatta muhalif partinin kurucusunun kim olacaına bile karar verilmitir. Yeni partinin kurulacaının duyurulduu günlerden itibaren, Mustafa Kemal Paa nın, kız kardeini yeni partiye üye yapması, Fethi Bey le karılıklı yazılan mektuplar gibi sözlü ve yazılı tarafsızlık teminatlarına karın, Cumhuriyet Halk Fırkası Reisi olarak yeni partiye karı duruunun nasıl olacaı, tarafsız kalıp kalamayacaı konusu netlik kazanamamıtır. Yeni partiye geçmesi söz konusu olan kiiler, Mustafa Kemal Paa dan her fırsatta tarafsız kalacaı konusunda teminat istemilerdir. 17 Bu durumun farkında olan Mustafa Kemal Paa, kalabalık bir toplantı sırasında Fethi Bey e dönerek Cumhuriyet Halk Fırkası reisleriyle çok mücadele edeceinizi tahmin ediyorum. Fakat ben cumhuriyet esaslarının kuvvetlenmesini temin edecek olan bu mücahedeleri memnuniyetle müahede edeceim ve imdiden söylüyorum ki, en çok kavgalı olduunuz geceler sizi soframda birletireceim ve o zaman tekrar ayrı ayrı her birinize soracaım. Sen ne dedin ve ne için dedin? Senin cevabın ne idi? Neye istinat ediyordu? Bugün itiraf ederim ki, bu benim için yüksek bir zevk olacaktır. demitir 18 Ancak, yine Fethi Bey in hatıratına göre Mustafa Kemal Paa, aynı gece konuklar daıldıktan sonra Kütahya Mebusu Nuri Bey ve Yozgat Mebusu Salih Bey le babaa kalmı ve Nuri Bey e Siz aklınızca smet Paa ya muhalefet mi yapmak istiyorsunuz? smet Paa ya karı muhalefet etmek haddiniz mi? smet Paa yakında Sivas ta söyleyecei nutukta sizi paçavraya çevirecektir. Lozan da Lord Curzon u ve Avrupa murahhaslarını iskat etmi olan smet Paa ya karı çıkanların aklına aarım demitir. 19 Ayrıca, Mustafa Kemal Paa ya göre, Fethi Bey muhalefet partisini kendisinin tevikiyle deil zaten kurmak istedii için kurmutur. 20 Fethi Bey in hatıratını hazırlarken yaptıı deerlendirmeye göre, Mustafa Kemal Paa nın o günlerde yeni fırka hakkındaki gerçek düüncesi Nuri Bey e bu söyledikleridir. Nuri Bey, bu konumayı ertesi gün Fethi Bey e nakletmitir. Fethi Bey durumu Mustafa Kemal Paa ya sorduunda ise, Nuri Bey e lâtife ettii yanıtını almıtır. Bu gelimelerle birlikte yeni fırkanın kurulma süreci devam etmitir. Bürokratik ilemlerin tamamlanması ve dilekçenin ileme konmasından sonra, Türkiye Cumhuriyeti nin ikinci muhalefet denemesi olan Serbest Cumhuriyet 15 smet nönü, Hatıralar: kinci Kitap, Ankara: Bilgi, 1987, s.225 16 smet nönü, Defterler: 1919-1973, Cilt 1, (Hazırlayan: Ahmet Demirel), stanbul: Yapı Kredi, 2001, s.148 17 smet nönü, Hatıralar, s.226-227 18 Feridun Kandemir, a.g.e., s.65; Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlıolu a.g.e., s.127 19 Osman Okyar, a.g.e., s.132 20 a.g.e., s.133

- 76 - Fırkası, 12 Austos 1930 günü resmen kurulmutur. 21 Fırkanın kurulu yeri ve merkezi ise stanbul, Taksim dir. 22 Arif Oruç un stanbul da çıkartmakta olduu Yarın Gazetesi nin 9 Austos 1930 tarihinde verdii habere göre, yeni partiye 65 vekil katılacaktır. Yeni parti, vergileri azaltacak, ülkeye yabancı sermeye getirecekti. Seçimler tek dereceli olacak, matbuat serbestleecektir. Dı politikada ise Balkan devletleriyle ortak bir Balkan Devletleri topluluu oluacak, serbest ticaret yapılacaktır. Türkiye nin Londra Büyükelçisi Ferit Bey görevinden istifa ederek yeni partiye katılacak ve partinin umumi katibi olacaktır. 23 Yarın Gazetesi, faaliyette olduu süre boyunca Serbest Fırka yı destekleyen yazılar yazmıtır. Serbest Fırka; Yarın Gazetesi dıında, stanbul da Son Posta, zmir de Yeni Asır ve Serbes Cumhuriyet 24 Gazeteleri tarafından desteklenmitir. Yine zmir de, CHF yi destekleyen Anadolu Gazetesi ne karı, Hizmet Gazetesi nde SCF yi destekleyen yazılar yer almıtır. Ahmet Aaolu ise, Yarın Gazetesi nde çıkan yazıların partiye zarar verdiini savunmu ve Fethi Bey in Arif Oruç la olan yakınlıından rahatsızlık duymutur. Aaolu na göre, Arif Oruç un ve Yarın Gazetesi nin SCF ile ilgili yazıları karanlık ve bozguncu dur. 25 Ali Fethi Bey dıında, Serbest Cumhuriyet Fırkası na Mustafa Kemal Paa nın direktifiyle ya da gönüllü olarak geçen vekillerin partideki görevleri ve bölgeleri ise öyledir: Nuri (Conker) Ahmet (Aaolu) Hasan Tahsin (Uzer) Dr.Reit Galip Mehmet Emin (Yurdakul) Rasim (Öztekin) brahim Süreyya (Tolon) Fırka Umumi Katibi (Kütahya) Aza (Kars) Aza (Erzurum) Aza (Aydın) Aza (ebinkarahisar) Aza (Bilecik) Aza (Kocaeli) Nakiyettin (Yücekök) Aza (Elazı) 21 Türkiye de Siyasi Dernekler II, Ankara: T.C. çileri Bakanlıı, Emniyet Genel Müdürlüü, 1950, s.73; Tarık Zafer Tunaya, Türkiye de Siyasi Partiler: 1859-1952, stanbul: stanbul Üniversitesi, 1952, s.622; Çetin Yetkin, SCF Olayı, stanbul: Otopsi, 2004 (4.bsm), s.54; Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması, stanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2005 (4.bsm), s.251; Milliyet, 13 Austos 1930; Yarın, 12 Austos 1930 22 Tunaya, a.g.e., s.622 23 Yarın, 9 Austos 1930; Fethi Okyar da, Mustafa Kemal Paa tarafından yeni partiye 70-80 vekil verileceini düünmekteydi. Aaolu, a.g.e., s.29 24 Serbes Cumhuriyet Gazetesi, dorudan SCF yi desteklemek amacıyla, partinin kurulmasından yaklaık 2 buçuk ay sonra, zmir de yayına baladı. Parti kapatıldıktan sonra da 2 ay daha yayın hayatına devam etti. lk sayısının tarihi 26 Ekim 1930, son sayısının tarihi ise 14 Ocak 1931 di. Bilgi için bkz. Hakkı Uyar, Serbes Cumhuriyet Gazetesi, Tarih ve Toplum, sayı 95, 1991, s.46-51; Hakkı Uyar, Serbes Cumhuriyet Gazetesi Üzerine Bazı Düünceler ve Tek Parti Yönetiminin Kurulması, Tarih ve Toplum, sayı 102, 1992, s.50-52. 25 Ahmet Aaolu, a.g.e., s.43-46

- 77 - Talat (Sönmez) Aza (Ankara) Ali Haydar (Yulu) Aza (stanbul) Refik smail (Kakmacı) Aza (Sinop) Süreyya (lmen) Aza (stanbul) Ali Galip (Yenen) Aza (Nide) 26 Parti Programı Ali Fethi Bey in, 9 Austos 1930 tarihinde Mustafa Kemal Paa ya yazdıı, partinin genel esaslarını içeren mektubu 27 ayrı bir program olarak deerlendirilmezse, partinin resmi programı 11 maddeden olumaktadır. lk maddeye göre, Serbest Cumhuriyet Fırkası, milliyetçi, laik ve cumhuriyetçi bir partidir. kinci maddeye göre, vergiler çok yüksektir ve yeniden düzenlenmeleri gerekmektedir. Üçüncü maddede ise, hükümetin demiryolu politikası eletirilmektedir. Serbest Cumhuriyet Fırkası nın görüüne göre, demiryolu yapımı çok pahalı bir altyapı çalımasıdır ve Türkiye nin mevcut ekonomik durumuna uygun deildir. Bunların dıında, parti programı, devletçilii eletirerek serbest giriimcilii destekleyen, dı ticareti gelitirmeyi hedefleyen, Türk Lirası nın deerini düzenlemeyi amaçlayan ve tek dereceli seçim sistemini öneren maddeler içermektedir: 1. Serbest Cumhuriyet Fırkası cumhuriyetçilik, milliyetçilik ve laiklik esaslarına balıdır. Bu esasların millet bünyesinde ebedilemesi gayedir. 2. Vergiler millet efradının iktisadi teebbüs kabiliyetini sarsmayacak ve halkın takati hududunu amayacak derecede tahfif olunacaktır. Vergi tarhında daha salim esaslara istinat edilecek ve tahsilindeki yolsuzluklar kaldırılacaktır. 26 SCF ye katılan vekillerle ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Yetkin, a.g.e., s.57-95 27 Ahmet Aaolu, Fethi Okyar ın bu mektubunun Mustafa Kemal Paa, Fethi Okyar ve smet nönü tarafından birlikte hazırlandıını; mektuptaki yazının smet Paa nın el yazısı olduunu ifade etmektedir. Aaolu, a.g.e., s.31-33. Mektubun metni için bkz. Feridun Kandemir, a.g.e., s.66-68; Mustafa Kemal Paa ve Ali Fethi Bey, mektupların bu ekilde hazırlanmasına 6 Austos akamı birlikte karar vermilerdi. Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlıolu, a.g.e., s.105

- 78-3. Fırka, devlet varidatının semereli surette sarfına dikkat ve büyük nafıa teebbüsleri masraflarının yalnız bir nesle tahmilinden içtinap eder. 4. Fırka, paramızın kıymetini biran evvel tesbit için tedbir almak ve memleketimizde i görmek isteyecek harici sermayeye bu suretle yol açmak azmindedir. 5. Fırka, vatandaların refahına mali ve iktisadi her türlü teebbüslerine engel olan hükümet müdahalelerini kabul etmez. Memleketin iktisadi hayatının inkiafında her türlü teebbüs erbabının zahiridir. Cumhuriyetin menfaatleri için giriilmesi icap eden iktisadi ilerde fertlerin kuvveti gayri kafi görüldükçe, devlet dorudan doruya teebbüs eder. Liman inhisarı kaldırılacaktır. 6. Köylünün ve çiftçinin çok ucuz faizle ve mükülatsız usullerle para bulması ve iktisadi bünyemizi zayıf düüren mürabahacılıktan kurtarılması fırkanın en mühim maksatlarındandır. Çiftçinin fedakarlıı ile kurulmu olan Ziraat Bankası nın memleketin zirai kredi ihtiyacını tatmin edecek bir müessese haline çıkarılması umdedir. 7. Dahili sanatların canlanması ve kolaylıkla inkiaf etmesi fırkanın vasıl olmak istedii mühim hedefidir. Teviki Sanayi Kanunu bihakkın tatbik edilecektir. Bu kanunun bahettii himaye ve kolaylıklar icabında tevsi olunacaktır. Sanayi ve Maadin Bankası nın kabiliyet ve faaliyeti arttırılacaktır. Yerli mahsullerin himayesi ve hariç piyasalarda sürümlerinin temini için tedbirler alınacaktır.nakliyat ve liman tarifeleri bu maksatlara hizmet edecek surette tanzim olunacaktır. 8. Halkın hükümet dairelerindeki ileri azami sürat ve suhuletle gördürülecektir. Rüvet ve sui istimallere karı bila merhamet mücadele edilecektir.

- 79-9. Mahkemelerin süratle i bitirmesi için sıkı ve devamlı teftiler yaptırılacaktır. Mahkemeler tekilâtındaki noksanlar bu maksada göre ikmal olunacaktır. 10. Fırka, harici siyasetinde Türkiye Cumhuriyeti nin komu ve bilumum devletlerle münasebetlerinin dostluk ve samimiyet dairesinde cereyan ve takviyesine ve Cemiyeti Akvam müessesesiyle sıkı surette teriki mesaiye ehemmiyet verecektir. 11. Fırka bir dereceli intihap usulünün tesisini ve siyasi hukukun Türk kadınlıına da temilini müdafaa edecektir. 28 Partinin masrafları ise, katılan her üyeden bir defa alınacak en az 25 kuru duhuliye ve her ay alınacak en az 5 kuru aidat ile karılanacaktır. Gücü olmayanlar bu ödemelerden muaftır. 29 Serbest Cumhuriyet Fırkası nın hükümetin özellikle iktisat politikalarını eletiren programının gazetelerde yayımlanması kısa sürede etkisini göstermitir. smet Paa, 17 Austos 1930 günü, hükümetin 5 yıl süre için program ve icraatında en küçük bir deiiklii düünmedii eklinde bir basın açıklaması yapmıtır. Fethi Bey in bu açıklamaya yanıtı ise hükümetlerin ne kadar süre iktidarda kalacaını kendilerinin belirleyemeyecei eklinde olmutur. 30 Bundan birkaç gün önce de Fethi Bey, Yarın Gazetesi ne gönderdii bir yazıda, partisine üye olmak için bavuran kiilere seslenerek Bu arkadaların bize asıl müzaheret vazifelerini kanuni mevsimi halulünde reylerile göstermeleri de bilhassa temenni olunur 31 demi, yeni kurulan partisi için oy istemitir. Yeni parti kurulduktan henüz birkaç gün sonra, iktidara gelmek ya da iktidarda kalmakla ilgili tartımalar ve oy hesapları balamıtır. Partinin stanbul daki faaliyetleri için Galata, Voyvoda Caddesi ndeki Nazlı Han ın birinci katı tutulmu ve bir hafta kadar sonra üye kaydına balanmıtır. 32 Nuri Bey, bu ilemlerin yürütülebilmesi için stanbul a gelmitir. 28 Tunaya, a.g.e., s.633-634; Serbest Cumhuriyet Fırkasının Prensipleri, stanbul: Cumhuriyet Matbaası, 1930, s.8-10 29 Serbest, Laik Cumhuriyet Fırkasının Yasası, Madde 60: Partinin Varidatı, Türkiye de Siyasi Dernekler II, s.84. 30 Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlıolu, a.g.e., s.150-151 31 Yarın, 15 Austos 1930 32 Yarın, 17 Austos 1930

- 80 - Siyasi Faaliyetleri ve Tekilâtlanması Serbest Cumhuriyet Fırkası nın yaklaık 100 gün sürecek olan kısa siyasi yaamındaki ilk önemli faaliyeti, 3-13 Eylül 1930 tarihinde düzenledii Batı Anadolu gezisi olmutur. Ali Fethi Bey, Ahmet (Aaolu), Ali Haydar (Ulu), Tahsin (Uzer) ve daha sonra Nuri (Conker) in katıldıı gezi; 33 sırasıyla zmir, Aydın, Manisa ve Balıkesir i kapsayacak ekilde düzenlenmitir. SCF heyetini taıyan Konya Vapuru, 4 Eylül 1930 günü, Batı Anadolu gezisinin ilk duraı olan zmir e ulamıtır. Mustafa Kemal Paa ya Mahmut Esat Bey tarafından, zmir de Fethi Bey e karı güçlü bir muhalefet olduu ve Fethi Bey in zmir e gelmesinin doru olmayacaı yönünde bilgi verilmi olmasına karın, 34 basındaki haberlere göre, SCF heyetini rıhtımda karılayan kalabalık yaklaık 40 bin kii olmutur. 35 Ali Fethi Bey, zmir Palas Oteli nde kısa bir konuma yaptıktan sonra heyetle birlikte çeitli ziyaretlerde bulunmutur. Ali Fethi Bey in zmir gezisi sırasında, SCF ve CHF li gruplar arasında büyük olaylar yaanmıtır. SCF li kalabalık bir grup, Cumhuriyet Halk Fırkası binasını talamıtır. Daha sonra CHF yi destekleyen Anadolu Gazetesi nin matbaasının talanması sonucu, güvenlik güçleri kalabalıın üzerine ate açmıtır. Necati adlı 14 yaında bir çocuk ölmütür. 36 Necati nin babası, daha sonra zmir Palas Oteli nde, olunu SCF ye adanmı ilk kurban olarak nitelendirmitir. 37 zmir de yaanan olaylar nedeniyle, Batı Anadolu nun birçok bölgesinden Serbest Fırka yetkililerine gönderilen çok sayıdaki geçmi olsun telgrafı, partinin Batı Anadolu da görmekte olduu destei ortaya koymutur. 38 Ali Fethi Bey, zmir mitingini 7 Eylül 1930 günü Alsancak Stadyumu nda yapmıtır. Stadyumda mitinge katılanların sayısı yaklaık 50 bindir. 39 Mitinge katılmak isteyenler, kapılar yetersiz kaldıı için duvarları yıkarak stadyuma girmilerdir. 40 Fethi Bey, büyük ilgi gören mitingde yaptıı yaklaık 1 saatlik konumada; partisinin mürteci olmadıını, giriimciliin desteklenmesi gerektiini, ekonomiye devlet müdahalesinin sınırlandırılmasının gerektiini ve yabancı sermayenin salanmasının önemini vurgulamıtır. Hükümetin demiryolu politikasını eletirmi, demiryolu yapımına 30 milyon lira harcandıını ve bu pahalı yatırımların ülke ekonomisine zarar verdiini savunmutur. smet Paa nın, 33 Yetkin, a.g.e., s.235 34 Kendisine iletilen bu haberler nedeniyle Mustafa Kemal Paa, Fethi Okyar a zmir de dikkatli olmasını ve kendisine karı bir hareket görürse gemiden inmeyip kendisine telsizle haber vermesini istemiti. Aaolu, a.g.e., s.57; Kandemir, a.g.e., s.84. Dönemin Adliye Vekili Mahmut Esat Bey de, Ali Fethi Bey le aynı günlerde zmir e gitmiti. 35 Cumhuriyet, 5 Eylül 1930 36 Son Posta, 7 Eylül 1930; Yetkin, a.g.e., s.242 37 Yetkin, a.g.e., s.243; Aaolu, a.g.e., s.53 38 Son Posta, 8 Eylül 1930 39 Son Posta, 9 Eylül 1930; Fethi Bey, zmir deki olayların büyüyecei kaygısıyla mitingini düzenlemeden önce telgrafla Mustafa Kemal Paa dan izin istemi ve onay aldıktan sonra mitingini düzenlemitir. Tekin Erer, Türkiye de Parti Kavgaları, stanbul, 1963, s.60 40 Yarın, 8 Eylül 1930

- 81 - SCF nin iktisatla ilgili görüleri için itibar hakkından mahrum, hükümetin demiryolu politikası içinse milli vahdet, milli müdafaa ve milli siyaset meselesidir dedii Sivas nutkunu eletirmitir. 41 Tekeller ve vergilerin tüccarlara zarar verdiini savunmutur. Fethi Bey, konumasını kısılmı olan sesiyle, 42 Yaasın sevgili ve çalıkan zmirliler! diyerek bitirmitir. 43 zmir de Anadolu Gazetesi nin ve Cumhuriyet Halk Fırkası na ait binanın talanması olaylarından ve Fethi Bey in mitinginden sonra, 9 Eylül 1930 tarihli Cumhuriyet Gazetesi nde, Yunus Nadi nin Mustafa Kemal Paa ya açık mektubu yayımlanmıtır. Mektupta Yunus Nadi, Mustafa Kemal Paa dan iki parti arasındaki durumunu açıa kavuturmasını talep etmektedir: Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Hazretlerine, zmir de bir matbaamıza taarruz edildii ve Cumhuriyet Halk Fırkası binamız taa tutulduu günden beri memlekette bize düen yeni vazifelerin vücut ve ehemmiyetini takdir ediyoruz. Bu arada ezeli ve ebedi efimiz olarak bildiimiz zatı devletlerini baka ve yeni fırkaların kendilerine maletmee çalıtıklarını görerek, öyle dahi olsa biz kendimizi, bize emanet edilen Cumhuriyetin muhafazası vazifesini eksiksiz ifaya muktedir biliyoruz. Vazifemizin kolaylaması hesabına deil, belki vaziyetin tavzihi namına hal ne ise lütfen ifadesini istirham etmee mecbur kaldık. Her hal ve ihtimalde Cumhuriyetin iyice korunacaından daima emin bulunarak sonsuz hürmetlerimizi lütfen kabul buyurunuz aziz efimiz. Yunus Nadi 44 Yunus Nadi nin mektubuna Mustafa Kemal Paa nın yanıtı, ertesi gün Cumhuriyet Gazetesi nde yayımlanmıtır. Mustafa Kemal Paa, yanıtında Cumhuriyet Halk Fırkasına balı olduunu açıkça ifade etmitir: (...) Ben Cumhuriyet Halk Fırkasının Umumi Reisiyim. Cumhuriyet Halk Fırkası Anadolu ya ilk ayak bastıım andan itibaren teekkül edip benimle çalıan Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinden domutur. Bu teekküle tarihen balıyım. Bu baı çözmem için hiçbir sebep ve lüzum yoktur ve olamaz. 45 41 Yetkin, a.g.e., s.310-312; smet Paa nın Sivas Demiryolunun açılıı nedeniyle yaptıı konumayla ilgili bir özet için bkz. Gololu, a.g.e., s.309-311; konumanın tam metni için ise bkz. Ayın Tarihi, sayı 77, Austos, 1930, s.6527-6547 42 Lord Kinross, a.g.e., s.521 43 Fethi Bey in zmir mitingindeki konumasının tam metni için bkz. Yarın, 8 Eylül 1930 44 Cumhuriyet, 9 Eylül 1930 45 Mustafa Kemal Paa nın yanıtı için bkz. Cumhuriyet, 10 Eylül 1930

- 82 - smet Paa nın hatıralarına göre, Mustafa Kemal Paa zmir deki olaylardan rahatsız olmu ve konuyla ilgili smet Paa ya Hiç aldırmıyorsun, yanıyoruz demitir. Bu konuma, Mustafa Kemal Paa nın ileride SCF ile ilgili verecei kararın ilk belirtisidir ve SCF nin eletirilerinin Halk Fırkası ya da smet Paa dan çok kendisine yönelik olduuna karar vermitir. 46 SCF heyeti, zmir den sonra Manisa, Aydın ve Balıkesir i ziyaret etmitir. Balıkesir de de bir miting düzenlemitir. SCF, Batı Anadolu gezisinde ziyaret ettii illerde youn ilgiyle karılanmıtır. Fethi Bey ve SCF heyeti zmir den Manisa ya giderlerken, Manisa da kendilerini karılamak isteyen bir köylü grubu istasyonda kaymakamın müdahalesiyle karılamıtır. 47 Bu müdahalelere karın, Fethi Bey Manisa da da ilgi görmütür. Batı Anadolu gezisini 13 Eylül de bitiren Fethi Bey e göre, Türk Milleti siyasi rütünü ispat etmitir. 48 Batı Anadolu gezisiyle birlikte, SCF nin tekilâtı da youn olarak Batı Anadolu illerinde kurulmutur. Ülke çapında 160 dan fazla noktada tekilatlanan partinin Aydın daki il sorumlusu ise, o günlerde otuzlu yalarında ve bir çiftlik sahibi olan Adnan (Menderes) Bey dir. 49 Fethi Bey, Aydın seyahati sırasında kendisine il tekilâtının bakanlıı için tavsiye edilen Ali Adnan Bey in çiftliine giderek, SCF il tekilâtının bakanı olmasını teklif etmitir. Politikaya girmekten çekinen Adnan Bey ise, çiftliinin baından ayrılmak istemediini söyleyerek teklifi geri çevirmi ve Fethi Bey den özür dilemitir. Ancak, geceye kadar süren konumalar ve Fethi Bey in ısrarı sonucu bu görevi kabul etmitir. 50 Serbest Cumhuriyet Fırkası, 14 Eylül 1930 itibariyle Kars, Malatya, Sivas, Tokat, Kırehir, Kastamonu, Konya, Antalya, Bolu, Denizli, Kütahya, Bursa, Aydın, zmir, Manisa, Balıkesir, Çanakkale, Tekirda, Kırklareli, stanbul ve Edirne de tekilâtlanmıtır. 51 SCF nin Batı Anadolu gezisinden sonra ikinci önemli faaliyeti ise, 1930 Belediye Seçimlerine katılması olmutur. SCF, seçimlere 37 ilde katılmıtır. Seçimler sırasında, Cumhuriyet Halk Fırkası yetkilileri, Serbest Cumhuriyet Fırkası nı bolevik, komünist 52, mürteci, ve hatta yankesicilerin partisi 53 olmakla suçlayan bir propaganda yürütmülerdir. Yine bazı gazetelerin haberlerine göre, bazı seçim bölgelerindeki valiler ve dier mülki amirler, seçmenleri CHF ye oy vermeleri için yönlendirmi ya da zorlamıtır. 54 Serbest Cumhuriyet Fırkası nın Bursa daki tekilâtı, Bursa Valisi nin SCF ye oy verecek 46 smet nönü, Hatıralar, s.229 47 Aaolu, a.g.e., s.67 48 Yarın, 14 Eylül 1930 49 evket Süreyya Aydemir, Menderes in Dramı, stanbul: Remzi, 1969, s.76-95 50 Osman Okyar, Mehmet Seyitdanlıolu, a.g.e., s.190 51 Yarın, 14 Eylül 1930 52 Son Posta, 3 Aralık 1930 53 Son Posta, 7 Ekim 1930 54 Son Posta, 20 Ekim 1930, s.1-3; Seçimlerde SCF ye karı genel tavırla ilgili bilgi için bkz.tunçay, a.g.e., s.273-275

- 83 - seçmenleri engellendii ve haksızlıklar yapıldıı gerekçesiyle seçimlerden çekilmitir. 55 Eskiehir de ise, SCF li eczacı Kenan ın Merkez Eczanesi talanmıtır. 56 Anadolu daki bu olayların stanbul daki seçimlerde de tekrarlandıı haberleri üzerine Fethi Bey, 5 Ekim günü SCF Tekilâtı na bir yazı göndererek, müdahalelere yasaların dıında karılık verilmemesini ve seçime yapılan müdahalelerin ilgili makamlara bildirilmesini istemitir. 57 SCF yetkilileri, seçimlerde yapılan bu gibi müdahaleleri, seçimlerden sonra Meclis e taımılardır. 1930 Belediye Seçimlerinin sonucunda, Serbest Cumhuriyet Fırkası, toplam 502 seçim bölgesinden 31 ini kazanmayı baarmıtır. SCF nin kazandıı bölgeler; Armutlu (Bursa), Bademiye (zmir), Biga (Çanakkale), Bozdoan (Aydın), Bozdoan (zmir), Buca (zmir), Burgaz (stanbul), Çine (Aydın), Dikili (zmir), Germencik (Aydın), Gördes (Aydın), Karapınar (Aydın), Kean (Tekirda), Kınık (zmir), Kuadası (zmir), Ladik (Samsun), Maltepe (stanbul), Menemen (zmir), Merzifon (Amasya), Pınarhisar (Kırklareli), Samsun, Silifke (çel), Söke (Aydın), ereflihisar (zmir), irince (zmir), Umurlu (Aydın), Urla (zmir), Üsküp (Kırklareli), Vize (Kırklareli) ve Yenipazar (Aydın) dır. 58 Ancak, SCF yöneticileri, gerçekte daha baarılı oldukları, engellendikleri ve seçimlerde kendilerine haksızlık yapıldıı iddialarıyla konuyu Türkiye Büyük Millet Meclisi ne götürmülerdir. Aaolu Ahmet Bey, Eer bütün memlekette Samsun Valisi gibi kanun tanıyan idare memuru da bulunmazsa artık kendilerine alamak düerdi. Eer her tarafta idare memurları bu kabil insanlar olsalardı hiç üphesiz seçimlerin dörtte üçünü Serbest Fırka kazanırdı. 59 diyerek konuyla ilgili duyduu rahatsızlıı ifade etmitir. Aaolu Ahmet Bey in bu sözleri söyledii Mustafa Kemal Paa da durumun farkındadır. Gazi ye göre, seçimleri kazanan aslında idare fırkası, yani jandarma, polis, nahiye müdürü, kaymakam ve valiler dir. 60 Mustafa Kemal Paa, 1 Kasım 1930 günü, Meclis in 3.Devre 4.Toplantı Yılının açılı konumasında belediye seçimlerine de yer vermitir. Mustafa Kemal Paa konumasında: (...) Siyasi hayatımızda yeniden fırkaların zuhuru, memlekette belediye intihaplarına tekaddüm eden yakın günlerde vuku buldu. Bu münasebetle dikkate ayan safhaların ahidi olduk. Bu müahedelerin verdii tecrubelerden Türk Milleti, Cumhuriyetin baka ve inkiafı için istifade etmelidir. 55 Yarın, 22 Eylül 1930 56 Yarın, 25 Eylül 1930 57 Yarın, 6 Ekim 1930 58 Yetkin, a.g.e., s.267-268. 59 Aaolu, a.g.e., s.88. Ahmet Aaolu nun sözünü ettii Samsun Valisi, Kazım (nanç) Paa dır. 60 Hasan Rıza Soyak, Atatürk ten Hatıralar, Cilt 2, stanbul: Yapı Kredi Bankası, 1973, s.435-436; Atatürk ün Hasan Rıza Soyak a söyledii bu sözler, Ahmet Aaolu nun 31 Ekim 1930 günü Son Posta Gazetesi nde yazdıı Milli rade Bu mudur? balıklı yazısında sorduu soruya yanıt olabilir: Polisin, jandarmanın, valinin ve kaymakamın seçim sandıkları baında ne ileri vardır? Orada ne gezerlerdi? Bu nerede görülmütür?, Son Posta, 31 Ekim 1930

- 84 - ( ) Muhterem efendiler, Üçüncü Büyük Millet Meclisinin feyizli ve vatanperverane faaliyeti bu devrede nihayet bulduktan sonra seçimlere gideceiz. Geçen tecrubeler, gelecek seçimlerde vatanda reyinin emniyet ve samimiyetle tezahür etmesini temin için kanuni ve idari tedbirlerin inkıafını ve fırkaların bizzat ittihaz edecekleri salim ve isabetli hareketleri göstermi olacaktır. sözleriyle, geçen belediye seçimlerini iaret ederek, gelecek seçimlerde tarafsızlıın ve vatandaların güvenle oy kullanmalarının salanması yönündeki isteini ifade etmitir. 61 Mustafa Kemal Paa nın sözleri, Serbest Fırkalılar ve Serbest Fırka yı destekleyen gazeteler tarafından sevinçle karılanmıtır. Ertesi günkü yazısına Tarihi Nutuk balıını atan Arif Oruç a göre, Mustafa Kemal Paa nın nutku Türkiye de fırka hayatının takip etmesi lazım gelen istikameti tayin etmek itibarile vatandaları nura kavuturmutur. 62 Aynı Arif Oruç, yaklaık 2 hafta önceki 16 Ekim 1930 tarihli Millet Büyük Adam Bekliyor balıklı yazısında ise Mustafa Kemal Paa nın cumhurbakanlıından ayrılarak babakan olması, Fevzi (Çakmak) Paa nın ise cumhurbakanı olması gerektiini savunarak, CHF lilerin SCF ye karı olan tepkilerini daha da arttırmıtır. 63 Son Posta Gazetesi ne göre ise Mustafa Kemal Paa nın nutku sayesinde Halk Fırkası mensuplarının ümitleri boa çıkmıtır. 64 Ancak, durum tam olarak böyle deildir. Mustafa Kemal Paa, açılı nutkundan iki gün sonra bir görümesinde Fethi Bey e konumasıyla ilgili düüncesini sormutur. Fethi Bey den mükemmel yanıtını alan Mustafa Kemal Paa nın fakat bazı arkadalar memnun olmadılar demesi, Halk Fırkası içerisinde kendisinin iki partiye karı olan tarafsızlıından rahatsızlık duyan Kırklar Grubu nun etkisini açıkça ortaya koymaktadır. 65 Öyle ki, Mustafa Kemal Paa, yukarıdaki konumadan yaklaık 10 gün sonra Fethi Bey e Kırklar Grubu nun kabul etmemesi nedeniyle Milli Blok fikrinden vazgeçtiini ve Halk Fırkası nın baında kendisine karı mücadele etmeye mecbur olduunu söylemitir. 66 Hatta, cumhurbakanlıından geçici olarak ayrılarak Cumhuriyet Halk Fırkası adaylarını ahsen belirlemeyi düündüünü de eklemitir. 67 61 Kazım Öztürk, Cumhurbakanlarının Türkiye Büyük Millet Meclisi ni Açı Nutukları, stanbul: Ak, 1969, s.221-222 62 Yarın, 2 Kasım 1930 63 (...) Mustafa Kemal Hazretlerinin, bu mukaddes Türk yurdunda yalnız kendilerine layık olan Reisicumhurluk vazifesini, tevazu ile terk ederek Bavekaleti deruhde etmek feragatini göstermeleri, tarihin bir mislini kaydetmemi olduu bundan sonra da etmemi olacaı fedakarlık, vatan ve millet akının veciz misali, numunesi idi Yarın, 16 Ekim 1930 64 Son Posta, 4 Kasım 1930 65 Kandemir, a.g.e., s.120-121. Feridun Kandemir, Kırklar Grubu nu smet Paa nın Halk Fırkası nın önemli ilerinin yürütülmesi için görevlendirdii ve kendisine en yakın vekillerden seçtii kırk kiilik bir grup olarak tanımlamıtır. Avni Doan a göre ise kendisinin de içerisinde bulunduu bu Kırklar Heyeti, CHF içerisinde SCF nin faaliyetlerini incelemek, gerekli önlemleri almak ve CHF nin kendi kusurlarını aratırmak amacıyla oluturulmu bir gruptu. Avni Doan, Kurtulu, Kurulu ve Sonrası, stanbul: Dünya, 1964, s.217 66 Tekin Erer, a.g.e., s.65; Milli Blok, Mustafa Kemal Paa tarafından düünülmü bir yöntemdi. Buna göre, CHF ve SCF bir blok olarak birleeceklerdi. Mustafa Kemal Paa da bu bl un lideri olacaktı. Tek dereceli olarak

- 85 - Mustafa Kemal Paa nın bu sözleri, Fethi Bey in siyasi alanda Mustafa Kemal Paa yla karı karıya gelmekten büyük endie duymasına neden olmutur. Fethi Bey, partisini feshetme düüncesini ilk kez bu konuma sırasında açıklamıtır. Ancak, Mustafa Kemal Paa, partisini feshetme konusunda Fethi Bey e karı çıkmıtır. Fesh Süreci Bu gelimelerle birlikte, SCF nin seçimlerle ilgili iddiaları Meclis te 15 Kasım 1930 Cumartesi günü tartıılmıtır. Söz alan Fethi Bey, seçimler sırasında kendisine ve partisine haksızlık edildiini, partisine mürteci damgası vurulduunu, partisine oy verecek kiilere baskı yapıldıını, CHF ye oy verecek seçmenlerin ise korunduu ve desteklendiini, seçmen listelerinin deitirildiini, vali ve dier mülki amirlerin yetkilerini SCF ye karı kullandıklarını ve SCF oylarının eksik sayıldıını iddia ettii, oldukça sert bir konuma yapmıtır: (...) te efendiler! Halk büyük bir terbiyeyi siyasiye sahiplerine yakıacak veçhile sükunetle intihap sandıklarına geldii zaman hükümet memurlarının halkın vatani vazifesine ifaya var olan kuvvetlerile mani olmak istediler. Serbest Fırka için rey vermek için müntehiplerin mühim kısmına defterde ismin yok cevabı verildi. Bu suretle devlete karı bütün mükellefiyetlerini ika edenler milli hakimiyetlerin tecellisi için yegane fırsat olan sandık baında en mukaddes haklarından mahrum bırakıldılar... (...) Bazı yerlerde bu tedbirler de kafi gelmeyince nüfus tezkereleri muteber deildir yeniden nüfus dairelerinden hüviyet vakaları çıkartınız denilmitir. Dier cihetten de nüfus dairesi hüviyet vakalarını vermekten imtina etmitir. Müntahiplerin belediye dairelerine girmeleri polis ve jandarma vasıtasile menedilmi müntahipler zabıta kuvvetlerile daıtılmıtır... (...) Serbest Cumhuriyet Fırkası lehine rey vermek isteyenlere karı bu nihayetsiz mükülat ika edilmekte iken Halk Fırkasına rey verecekler o nisbette sühulet ve himayeye mazhar olmulardır. Bunlardan nüfus kaıdı göstermeyenlere mahallerinden aldıkları ilmü haberlerle ve ya nüfus dairelerinden yerlerine verilen pusulalarla rey vermeleri temin edilmi ve hatta göçebe halinde sık sık yer deitiren bir takım kimselerden nüfus tezkeresi aranılmaksızın cebren Halk Fırkasına reyler toplatılmıtır... 68 yapılacak seçimlere katılacak adaylar da yine Mustafa Kemal Paa tarafından belirlenecekti. Fethi Bey, bu yöntemi destekliyordu. Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlıolu, a.g.e., s.156; Yarın, 10 Kasım 1930. 67 Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlıolu, a.g.e., s.157 68 Fethi Okyar ın konumasının tam metni için bkz, Yarın, 15 Kasım 1930; konumanın resmi tutanakları için bkz. Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre 3, çtima 4, Cilt 22, s.16-23; smet Paa nın, SCF yetkililerinin bu gibi iddialarına çeitli zamanlarda verdii yanıtlar için bkz. nönü nün Söylev ve Demeçleri 1: TBMM de ve CHP Kurultaylarında (1919-1946), Ankara: MEB Türk Devrim Tarihi Enstitüsü, 1946, s.226-238

- 86 - Ali Fethi Bey in iddialarına CHF den 18 kii söz isteyerek yanıt vermitir. CHF sözcüleri; SCF lilerin seçim bölgelerinde düzensizlie neden olduklarını, serserileri üye olarak kaydettiklerini, bu serserilerin daha sonra kamu görevlilerini yaraladıklarını, SCF nin irticaya hizmet ettiini, SCF nin Arap kökenli halk arasında bölücü propaganda yaptıını, memleketi anariye, halkın ve memleketin dahili emniyetini tehlikeye sevkettiini ve halkı hükümet aleyhine tahrik ettiini iddia etmilerdir. Ayrıca, CHF li sözcülerin konumalarında Ali Fethi Bey in Mondros u imzaladıı, smet Paa nın ise Mudanya Antlaması nın kahramanı olduu hatırlatılmıtır. 69 Meclis teki bu tartımaları izleyen günlerde, Serbest Cumhuriyet Fırkası nın kapatılacaı haberleri yayılmaya balamıtır. Bu söylentilere karılık, Serbest Cumhuriyet Fırkası Tekilâtı, 17 Kasım 1930 günü bir bildiri yayınlayarak bu söylentileri yalanlamıtır: Türkiye de demokrasinin yaaması ve hayat bulması için vücuda getirilen Serbest Cumhuriyet Fırkasını son günlerde bir takım haris emellere sahip bazı ahıslar tarafından lekelemek istenilmitir ve isteniliyor. Kör zihniyetli ve müstebit kafalar muntazam bir ekilde doar ve bu yeni ve canlı memleket teekkülünün önüne engeller çıkartmak gafletinde bulunuyorlar. Yegane gayeleri memleketi istismar etmek olan bu mideciler tabiatile Serbest Cumhuriyet Fırkasının yaaması ve memlekette sarsılmaz bir hale gelmesini istemezler. Bugün Serbest Cumhuriyet Fırkasını öldürmek için ne lazımsa yapmak istiyorlar ve yapıyorlar. Her taraftan çirkin hücumlara ve iftiralara maruz kalan Serbest Cumhuriyet Fırkası daha kuvvetli bir imanla mücadelesine devam edecektir. Serbest Fırka tekilâtının lâvedilecei hakkında çıkartılan ve bazı hükümet gazetelerinin sütunlarında yer bulan haber tamamen uydurmadır. Serbest Fırka Tekilâtı 70 Parti tekilâtının yalanlamasına karın, SCF nin tek istinatgâhı olan 71 Mustafa Kemal Paa yla karı karıya gelebileceini anlayan ve bu riski almak istemeyen Fethi Bey 72, 17 Kasım gecesi saat 00.30 da parti yöneticileriyle, partisini feshetme kararını görümütür. 73 Parti yöneticilerinden de olumlu yanıt alan Fethi Bey, 18 Kasım günü partisini feshettiini açıklamıtır: Büyük Gazimiz Mustafa Kemal Hazretleri nin tevik ve tasvibiyle Serbest Cumhuriyet Fırkası nı tesis etmitim. Kanaatimce bu tevik ve tasvip tabiatiyle 69 Yetkin, a.g.e., s.274-276 70 Yarın, 17 Kasım 1930 71 Aaolu, a.g.e., s.42 72 Fethi Okyar ın SCF yi feshetme kararını almasında, Mustafa Kemal Paa yla siyasi alanda karı karıya gelme riski olduunu anlaması önemli bir etken olmutur. Meclis te görümelerin yapıldıı günlerde Mustafa Kemal Paa, Ahmet Aaolu na Anari var anari, sizin haberiniz yok. Benden de tarafsız kalmamı istiyorsunuz. derken, Fethi Bey e de Serbest Fırka ya karı vaziyet almak ve sizinle mücadele etmek zorundayım diyerek karı karıya gelebileceklerini açıkça ifade etmitir. Gololu, a.g.e., s.317-318; dier bazı etkenler için ise bkz. Yetkin, a.g.e., s.291-315. 73 Aaolu, a.g.e., s.116

- 87 - tekil edeceim fırkanın Gazi Hazretleri ne karı siyasi mücadeleye girmek ihtimalini bertaraf ediyordu. Esasen bu karar haricinde siyasi bir teekküle vücut vermek mesuliyetini almayı hatırıma getirmemitim. Halbuki tahakkuk eden ekle göre fırkamızın atiyen Gazi Hazretleri ile siyasi sahada karı karıya gelmek vaziyetinde kalabilecei anlaılmıtır. Bu vaziyette kalacak siyasi bir teekkülün mevcudiyetini fırka müessisi sıfatiyle muhafaza ve idameyi muhal buluyorum. Bu sebeble Cumhuriyet Halk Fırkası nın feshini karar verdim. Bu kararın tekilâtımıza tebliini rica ederken bana itimat eden ve benimle teriki mesai eden cumhuriyetçi arkadalarıma derin minnettarlıımı arz ederim. Serbest Cumhuriyet Fırkası Lideri Ali Fethi 74 SCF nin feshi ile ilgili beyannameyi kendisine sunduu gün, Mustafa Kemal Paa, Serbest Cumhuriyet Fırkası için alınmı olan arabayı Fethi Bey e hediye etmitir. Ali Fethi Bey, fırkanın kapatılmasından sonra, Falih Rıfkı ve emsalinin kendisine karı kudurmu köpek gibi 75 yazacakları olumsuz yazılara yanıt verebilmek için bir gazete çıkartmasına izin verilmesini istemitir. Mustafa Kemal Paa, Ali Fethi Bey in bu isteini kabul ederek, gazete çıkartmasına izin vermi ve gazetecilere Fethi Bey e karı olumsuz yazı yazmamaları talimatını vereceini de söylemitir. Fethi Bey, daha sonra bu gazeteyi çıkartmaktan da vazgeçmitir. 76 Böylece, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ndan sonra, Atatürk döneminin ikinci önemli muhalif parti denemesi olan Serbest Cumhuriyet Fırkası, kurulduktan yaklaık 100 gün sonra kurucularının kararıyla faaliyetine son vermitir. Sonuç 29 Ekim 1923 tarihinde kurulan Türkiye Cumhuriyeti nin ilk muhalif parti ve çok partili sistem denemesi, 17 Kasım 1924 günü kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası olmutur. Ancak, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası nın ömrü 7 aydan kısa sürmütür. 13 ubat 1925 günü Dou Anadolu da balayan eyh Sait Ayaklanması nedeniyle çıkartılan ve tüm ülkede smet Paa Hükümeti ne 74 Yarın, 18 Kasım 1930; SCF nin fesh edilmesi ile ilgili metnin hazırlanması sırasında da smet Paa ile SCF liler arasında tartımalar yaanmıtır. smet Paa, metinde geçen Mustafa Kemal Hazretleri nin tevik ve tasvibiyle kısmına itiraz etmitir. Ancak, Fethi Bey smet Paa nın itirazlarına karı çıkarak metindeki bu kısmı kaldırmamıtır. Aaolu, a.g.e., s.116-118 75 Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlıolu, a.g.e., s.161-162 76 Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlıolu, a.g.e., s.162

- 88 - olaanüstü yetkiler veren Takrir-i Sûkun Kanunu nun baskıcı uygulamaları, çok partili sistem denemesinin devam etmesini imkânsız kılmıtır. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, programındaki 6. madde nedeniyle Doudaki isyanla ilikilendirilmi ve stiklâl Mahkemesi kararıyla, Takrir-i Sûkun Kanunu nun ilk maddesine dayanılarak, 3 Haziran 1925 tarihinde kapatılmıtır. Doudaki isyan hareketi nedeniyle balatılan Takrir-i Sûkun uygulaması, isyan bastırıldıktan sonra yaklaık 4 yıl daha devam etmitir. Kanunun uygulanmasına 1929 yılının Mart ayında son verildiinde, baskılardan ve ekonomik sıkıntılardan bunalmı olan toplumda hükümete karı büyük bir honutsuzluk hakimdir. Mustafa Kemal Paa, toplumdaki bu honutsuzluu azaltmak, denetimsiz olan hükümeti denetleyebilmek ve Batı ülkelerinde dile getirilmeye balanan diktatör görüntüsüne son verebilmek için muhalif bir partinin kurulmasına karar vermitir. Ali Fethi Bey in, Mustafa Kemal Paa nın kontrolü altında faaliyet gösterecek olan uysal bir muhalif parti kurma görevini kabul etmesiyle, Türkiye Cumhuriyeti nin ikinci önemli muhalefet partisi olan Serbest Cumhuriyet Fırkası ortaya çıkmıtır. Denetim altında faaliyet gösterecek muhalif bir parti görümündeki Serbest Cumhuriyet Fırkası nın özellikle Batı Anadolu da youn ilgi görmesi ve üye sayısının kısa zamanda onbinlere ulaması, smet Paa Hükümeti ni rahatsız etmitir. Özellikle Cumhuriyet Halk Fırkası içerisindeki radikal grup, Mustafa Kemal Paa nın iki parti arasındaki tarafsız duruunu deitirmesi ve Serbest Cumhuriyet Fırkası nın kapatılması için çaba harcamıtır. Fethi Bey in zmir gezisinde yaanan olaylar ve SCF li yöneticilerin 1930 Belediye Seçimlerinde hükümet tarafından kendilerine haksızlık edildii iddialarını Meclis e taımaları, ilikileri daha da germitir. Sonuç olarak, halen Cumhuriyet Halk Fırkası nın genel bakanı olduunu açıkça ifade eden Mustafa Kemal Paa yla siyasi alanda karı karıya gelme riski olduunu gören Fethi Okyar, 17 Kasım 1930 günü partisini feshetmitir. Böylece, Cumhuriyetin ikinci çok partili sistem denemesi de yalnızca 3 ay 10 gün sürebilmitir. Sonuç olarak, Cumhuriyetin ilk yıllarında muhalefetin Cumhuriyet Halk Fırkası iktidarı karısında parti olarak yer alma giriimleri; Mustafa Kemal Paa nın genel olarak ılımlı karılaması ve Türkiye de çok partili sistemin ilemesini istemesine karın, smet Paa ve yakın çevresinin sert muhalefeti bata olmak üzere, yukarıda sayılan çeitli nedenlerle çok kısa sürmütür. smet Paa da, Mustafa Kemal Paa nın çok partili sisteme geçmeyi istediini, ancak gelimelerin bekledii gibi olmaması nedeniyle bu giriimlerinden vazgeçmek zorunda kaldıını söylemitir. 77 1930 lu yılların baından itibaren ise Cumhuriyet Halk Fırkası nın tek parti otoritesi daha da güçlenmitir. Öyle ki, 1931 de Cumhuriyet Halk Fırkası Genel Sekreteri olan Recep Peker in 1932 deki talya gezisinden sonra hazırladıı ve smet Paa tarafından da imzalanan, Mussolini talyası ve Hitler 77 Abdi pekçi, nönü Atatürk ü Anlatıyor, stanbul: Cem, 1968, s.28

- 89 - Almanyası ndaki faist uygulamalardan alıntılar taıyan parti programı ve tüzük taslaı, son aamada, smet Paa bu saçmaları okumadan imza etmi diyen Gazi Mustafa Kemal Paa tarafından engellenebilmitir. 78 Serbest Cumhuriyet Fırkası nın kapatılmasından sonra, Türkiye nin çok partili sisteme geçebilmesi için yaklaık 20 yıl daha gerekmitir. kinci Dünya Savaı nın sona erdii 1945 yılında, Sovyetler Birlii nin Türkiye üzerindeki toprak talepleri, Türkiye yi Batı ve özellikle savatan büyük bir güç olarak çıkmı olan Amerika Birleik Devletleri nin desteini aramaya zorlamıtır. 79 Türkiye nin Batılı devletlerle olan bu yakınlaması, iç politikasında da demokratik reformlar yapmasına neden olmutur. Sonunda, CHP den ayrılan bir grup milletvekili tarafından Ocak 1946 da kurulan Demokrat Parti nin, Mayıs 1950 seçimlerini kazanarak iktidara gelmesiyle, Türkiye Cumhuriyeti nin 1920 lerde balayan çok partili sistem denemeleri sonuca ulamıtır. Türkiye Cumhuriyeti nin, çok partili sistemdeki ilk babakanı ise, Serbest Cumhuriyet Fırkası nın Aydın daki tekilâtının bakanı Ali Adnan Menderes olmutur. KAYNAKÇA Kitaplar AAOLU, Ahmet, Serbest Fırka Hatıraları, stanbul: letiim, 1994. AYDEMR, evket Süreyya, Menderes in Dramı, stanbul: Remzi, 1969. DOAN, Avni, Kurtulu, Kurulu ve Sonrası, stanbul: Dünya, 1964. ERER, Tekin, Türkiye de Parti Kavgaları, stanbul 1963. GOLOLU, Mahmut, Devrimler ve Tepkileri: 1924-1930, Bankası, stanbul, 2007. GREW, Joseph C., Yeni Türkiye: Amerika nın lk Türkiye Büyükelçisi nin Anıları, stanbul, 1999 LMEN, Süreyya, Dört Ay Yaamı Olan Zavallı Serbest Fırka, stanbul, 1951 78 Sina Akin, Atatürk Döneminde Demokrasi, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 47, Sayı 1-2 Ocak-Haziran (Gündüz Ökçün e Armaan Sayısı), 1992, s.247 79 II. Dünya Savaı sonrasında Sovyetler Birlii nin Türkiye den toprak talepleri ve Türkiye nin ABD ye yakınlaması süreciyle ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Barı Ertem, Türkiye Üzerindeki Sovyet Talepleri ve Türk- Sovyet likileri (1939-1947), Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi, Cilt 3, Sayı 11, Haziran 2010, s.252-273

- 90 - NÖNÜ, smet, Defterler: 1919-1973, (Hazırlayan: Ahmet Demirel), stanbul: Yapı Kredi, 2001 NÖNÜ, smet, Hatıralar (kinci Kitap), Bilgi, Ankara, 1987. nönü nün Söylev ve Demeçleri 1: TBMM de ve CHP Kurultaylarında (1919-1946), Ankara, MEB Türk Devrim Tarihi Enstitüsü, 1946. PEKÇ, Abdi, nönü Atatürk ü Anlatıyor, Cem Yay., stanbul, 1968. KANDEMR, Feridun, Siyasi Dargınlıklar 4: Serbes Fırka Nasıl Kuruldu, Nasıl Kapatıldı?, Ekicigil, stanbul, 1955. KARPAT, Kemal, Türk Demokrasi Tarihi, stanbul, 1967. LEWIS, Bernard, Modern Türkiye nin Douu, TTK, Ankara, 1991. Lord Kinross, Atatürk: Bir Milletin Yeniden Douu, Altın Kitaplar, stanbul, 2007. OKYAR, Osman-SEYTDANLIOLU, Mehmet, Fethi Okyar ın Anıları: Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye, Bankası, Ankara, 1997. ÖZ, Esat, Tek Parti Yönetimi ve Siyasal Katılım: 1923-1945, Gündoan, Ankara, 1992. ÖZTÜRK, Kazım, Cumhurbakanlarının Türkiye Büyük Millet Meclisi ni Açı Nutukları, Ak, stanbul, 1969. Serbest Cumhuriyet Fırkası nın Prensipleri, Cumhuriyet Matbaası, stanbul, 1930. SOYAK, Hasan Rıza, Atatürk ten Hatıralar, Cilt 2, Yapı Kredi Bankası, stanbul, 1973. TÖKN, smail Hüsrev, Türkiye Köy ktisadiyatı, letiim Yayınları, stanbul, 1990. TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye de Siyasi Partiler: 1859-1952, stanbul Üniversitesi, stanbul, 1952. TUNÇAY, Mete, Türkiye Cumhuriyeti nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, stanbul, 2005. Türkiye de Siyasi Dernekler II, Ankara: T.C. çileri Bakanlıı, Emniyet Genel Müdürlüü, 1950.