T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI TANITMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI TANITMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ EKOTURİZMİN SÜRDÜRÜLEBİLİR TURİZM POLİTİKASINDAKİ YERİ: DÜNYADAKİ EKOTURİZM DESTİNASYONLARININ İNCELENMESİ UZMANLIK TEZİ Pınar KOÇOĞLU Mart - 2008 ANKARA

T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI TANITMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ EKOTURİZMİN SÜRDÜRÜLEBİLİR TURİZM POLİTİKASINDAKİ YERİ: DÜNYADAKİ EKOTURİZM DESTİNASYONLARININ İNCELENMESİ UZMANLIK TEZİ Pınar KOÇOĞLU Tez Danışmanı Dr. Filiz KÖSE MART - 2008 ANKARA

ÖNSÖZ Bu çalışma, zengin doğal ve kültürel kaynaklarıyla önemli bir ekoturizm potansiyeline sahip olan Türkiye nin ekoturizm potansiyelini etkin bir şekilde kullanabilmesinde ve dünyadaki önemli ekoturizm destinasyonları arasında yer alabilmesinde etkili olacak unsurların belirlenmesi amacı ile yapılmıştır. Tezde, ekoturizmin sürdürülebilir turizm politikasındaki önemi üzerinde durularak dünyada ekoturizmin önemli gelişme gösterdiği Avustralya ve Costa Rica ile Avrupa ülkelerinden Bulgaristan, Yunanistan, Fransa ve İtalya daki ekoturizm konusundaki girişimler ve ekoturizm uygulamaları incelenmiştir. Bu çalışmanın hazırlanmasında bilgi ve tecrübeleri ile bana yol gösteren Danışmanım Dr. Filiz KÖSE ye, Tanıtma Genel Müdürlüğü nün değerli yöneticilerine, Ufuk KAFALI ya, Yatırım ve İşletmeler Genel Müdürlüğü nden Erdoğan TOLAN a, Candan BAL a, Pelin BOZOĞLU na, Ferhat ÖZKAN a, Tayfun TERZİOĞLU na ve Ferah ELDEM e teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca, verdikleri moral ve destekten ötürü arkadaşlarım Kevser UZUNAL a, İjlal KASTAL a ve aileme teşekkür ederim. i

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. İÇİNDEKİLER... ii KISALTMALAR CETVELİ... iv TABLO VE ŞEKİLLER CETVELİ...v GİRİŞ... 1 I. BÖLÜM... 3 TURİZM OLGUSU VE EKOLOJİK ÇEVRE İLE İLİŞKİSİ... 3 II. BÖLÜM...11 KURAMSAL ÇERÇEVE...11 2.1. Sürdürülebilirlik ve Turizm Kavramları Arasındaki İlişki...11 2.2. Sürdürdürülebilir Turizm Kavramı...12 2.2.1. Sürdürülebilir Turizmin Tanımı...12 2.2.2. Sürdürülebilir Turizmin İlkeleri...14 2.3. Ekoturizm...19 2.3.1. Sürdürülebilirlik Kavramı ile İlişkisi...19 2.3.2. Ekoturizmin Tanımı...20 2.3.3. Ekoturizmin Ortaya Çıkış Nedenleri...23 2.3.4. Ekoturizmin İlkeleri...23 2.3.5. Ekoturizm Türleri...28 2.3.6. Ekoturizmin Sektörel ve Sosyal Yapısı...29 2.3.6.1. Ekoturizm Endüstrisi......29 2.3.6.2. Ulusal ve Yerel Yönetimler......33 2.3.6.3. Yerel Toplum......34 2.3.6.4. Ekoturistler.....34 2.3.6.5. Sivil Toplum Örgütleri... 35 2.3.6.6. Uluslararası Kuruluşlar.....35 2.3.7. Ekoturizmde Sertifikasyon Programları...36 III. BÖLÜM...43 DÜNYADA EKOTURİZM ENDÜSTRİSİNİN GELİŞİMİ...43 3.1. Ekoturizm Pazar Profili...45 3.2. Dünyadaki Ekoturizm Uygulamaları...50 3.2.1. Avustralya...50 3.2.2. Costa Rica...54 3.2.3. Yunanistan...59 3.2.4. Bulgaristan...62 3.2.5. Fransa...68 3.2.6. İtalya...69 IV.BÖLÜM...71 TÜRKİYE DE EKOTURİZM ENDÜSTRİSİNİN GELİŞİMİ...71 4.1. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı nın Çevrenin Korunmasına Yönelik Projeleri......72 4.1.1. Güney Antalya Turizm Gelişim Projesi (GATAP)...72 4.1.2. Akdeniz-Ege Turizm Altyapısı ve Kıyı Yönetimi (ATAK) Projesi...73 4.1.3. Mavi Bayrak Projesi...74 ii

4.1.4. Çevre Dostu İşletme Plaketleri...76 4.2. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı nın Turizmin Çeşitlendirilmesine Yönelik Projeleri...78 4.2.1. Yayla Turizmi...79 4.2.2. Dağcılık ve Doğa Yürüyüşü (Trekking)...80 4.2.3. Akarsu Turizmi (Kano-Rafting)...81 4.2.4. Bisiklet Turizmi...81 4.2.5. Atlı Doğa Yürüyüşü...81 4.2.6. Mağara Turizmi...82 4.2.7. Kuş Gözlemciliği (Ornitoloji)...83 4.2.8. Botanik (Bitki İnceleme) Turizmi...83 4.2.9. Av Turizmi...84 4.2.10. Su Altı Dalış Turizmi...84 4.3. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı nın 2023 Turizm Stratejisinde Ekoturizm..85 4.3.1. Turizmin Çeşitlendirilmesi Stratejisi...85 4.3.2. Turizm Gelişim Bölgeleri Stratejisi...86 4.3.3. Ekoturizm Bölgeleri Stratejisi...86 SONUÇ...89 ÖZET...100 ABSTRACT...101 iii

KISALTMALAR CETVELİ ATAK CESD CST FEE FEEE GATAB GATAP GNTO IUCN NC TIES Akdeniz-Ege Turizm Altyapısı ve Kıyı Yönetimi Ekoturizm ve Sürdürülebilir Kalkınma Merkezi (Center For Ecotourism and Sustainable Development) Sürdürülebilir Turizm Sertifikası (Certificate For Sustainable Tourism) Uluslararası Çevre Eğitim Vakfı Avrupa Çevre Eğitim Vakfı Güney Antalya Turizmi Geliştirme ve Altyapı İşletme Birliği Güney Antalya Turizm Gelişim Projesi Yunanistan Ulusal Turizm Örgütü (Greek National Tourism Organization) Uluslar arası Doğa Koruma Birliği (International Union for Conservation of Nature) Doğa Koruma Kurulu (The Nature Conservancy) Uluslarararası Ekoturizm Topluluğu (The International Ecotourism Society) TÜRÇEV Türkiye Çevre Eğitim Vakfı UN UNDP UNEP UNWTO USAID WB Birleşmiş Milletler (United Nations) Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (United Nations Development Programme) Birleşmiş Milletler Çevre Programı (United Nations Environment Programme) Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü (United Nations World Tourism Organization) Amerika Uluslararası Kalkınma Örgütü (United States Agency for International Development) Dünya Bankası (World Bank) iv

TABLO VE ŞEKİLLER CETVELİ Tablo 1. Yıllara Göre Dünya Turist Sayısı ve Turizm Gelirleri... 5 Tablo 2. Turizmin Doğal Çevre Üzerindeki Olumsuz Etkileri... 6 Tablo 3. Turizmde Sürdürülebilir ve Sürdürülebilir Olmayan Gelişme...17 Tablo 4. Sürdürülebilir Turizm ve Diğer Turizm Şekilleri...18 Tablo 5. Ekoturizmin Özellikleri...22 Tablo 6. Kitle Turizmi ile Ekoturizmin Karşılaştırılması...27 Tablo 7. Kitle Turizmi ile Ekoturizmin Karşılaştırılması...28 Tablo 8. Ekoturizm Türleri...29 Tablo 9. Mavi Bayrak Programına Dahil Olan Ülkeler...41 Tablo 10. Doğaya Dayalı Destinasyonların Ziyaret Oranları...44 Tablo 11. 1970 Öncesi ve Sonrası Turistler ve Turizmin Temel Nitelikleri...46 Tablo 12. Ekoturist Profili...46 Tablo 13. Ekoturist Gönderen Ülkeler...47 Tablo 14. Avustralya Milli Parklarını Ziyaret Eden Kişi Sayısı...51 Tablo 15. Türkiye deki Korunan Alanlar...71 Tablo 16. Ülkelere Göre Mavi Bayraklı Plaj ve Marina Sayısı...76 Tablo 17. Yayla Turizm Merkezleri...80 Şekil 1. Sürdürülebilir Kalkınma Süreci...10 Şekil 2. Sürdürülebilir Turizm Kavramının Kronolojik Gelişimi...13 Şekil 3. Geleneksel Turizm ve Sürdürülebilir Turizm Arasındaki Fark...19 Şekil 4. Sürdürülebilir Gelişme Kavramı Olarak Ekoturizm...20 Şekil 5. Turizmin Çeşitlendirilmesi Projesi...78 Grafik 1. Sertifikasyon Programlarının Coğrafi Dağılımı...38 Grafik 2. Sertifikasyon Programlarının Sektörlere Göre Dağılımı...38 Grafik 3. Türkiye de Yıllara Göre Mavi Bayrak Sayıları...75 Figür 1. Avusturalya Ekoturizm Sertifikası...53 Figür 2. Eko Rehberlere Verilen Sertifika...54 Figür 3. Costa Rica Logosu...56 Figür 4. Costa Rica Sürdürülebilir Turizm Sertifikası...58 Figür 5. Bulgaristan ın Ekoturizm Sloganı...66 Figür 6. Mavi Bayrak Logosu...75 Harita 1. Yayla Turizm Merkezi Bulunan İller...79 v

GİRİŞ İnsanların, sürekli olarak oturdukları ve çalıştıkları yerlerin dışına seyahat etmeleri ve gittikleri yerlerdeki turizm işletmelerinin ürün ve hizmetlerini kullandıkları geçici konaklamalarından doğan olaylar ve ilişkiler bütünü olarak tanımlanan turizm, dünyadaki en büyük ve en hızlı gelişen sektörlerin başında yer almaktadır. 2006 yılında dünya turist sayısı 846 Milyon kişi, turizm geliri ise 733 Milyar Dolar olarak gerçekleşmiştir. Dünya Turizm Örgütü nün tahminlerine göre 2020 yılında dünya turist sayısı 1.6 Milyar kişiye, turizm geliri ise 2 Trilyon Dolara ulaşacaktır. Turizm, dünyada büyüyen bir sektör olmaya ve ekonomik önemi artmaya devam ederken beraberinde bir takım olumsuz sonuçlar getirmiştir. Kitle turizminin yükselişine paralel olarak turizm faaliyetlerindeki artış, turizmin varlığı için gerekli temel kaynağı oluşturan çevre üzerinde olumsuz etkiler yaratmıştır. Turizmin çevre üzerinde meydana getirdiği olumsuz sonuçlar, çevrenin korunması konusunda artan uluslararası bilinç ve doğaya dayalı turizm türlerine olan talebin artması; koruma-kullanma dengesine dayanan sürdürülebilir turizm, ekoturizm, alternatif turizm, sorumlu turizm, yeşil turizm, yumuşak turizm gibi kavramları gündeme getirmiştir. Sürdürülebilir turizmin bir alt bölümünü oluşturan ekoturizm, turizmde sürdürülebilir gelişmenin sağlanmasında önemli bir araç niteliği taşımaktadır. Ekoturizmin temel amacı, turizm faaliyetlerinin çevre üzerindeki olumsuz etkilerini önlemek, kaynakların sürdürülebilir kullanımını sağlamak ve yerel toplumun kalkınmasına katkıda bulunmaktır. Ekoturizm dünya genelinde önemi giderek artan bir turizm türü olarak dikkat çekmektedir. Günümüzde, birçok ülkede ekoturizmin gelişimi için çeşitli girişimlerin olduğu görülmektedir. Birleşmiş Milletlerin 2002 yılını Ekoturizm Yılı olarak ilan

etmesi dünyada ekoturizme verilen önemi göstermektedir. 2002 Ekoturizm Yılı çerçevesinde 19-22 Mayıs 2002 tarihinde Kanada nın Quebec kentinde Dünya Ekoturizm Zirvesi gerçekleştirilmiştir. Zirve sonunda bir bildirge yayınlanarak ülkelerde ekoturizmin doğru ve etkin bir şekilde yaygınlaştırılması hedeflenmiştir. Türkiye, zengin doğal ve kültürel kaynaklarıyla, biyolojik çeşitliliğiyle önemli bir ekoturizm potansiyeline sahiptir. Bu çalışmanın amacı, Türkiye de ekoturizmin gelişmesi ve dünyadaki önemli ekoturizm destinasyonları arasında yer alabilmesi için neler yapılması gerektiğini ortaya koymaktır. Gelişmiş ve dinamik turizm endüstrisine sahip olan Türkiye de turizmin çeşitlendirilmesine yönelik çalışmalar yürütülmesine rağmen; Türkiye nin dünyada örnek teşkil edecek bir ekoturizm destinasyonu olarak ön plana çıkamaması bu tez çalışmasının araştırma problemini oluşturmaktadır. Çalışmada, yöntem olarak genel tarama modeli, veri toplama tekniği olarak ise literatür taraması ve karşılaştırmalı analiz kullanılmıştır. Tez çalışması 4 bölümden oluşmaktadır. Tezin birinci bölümde, turizm olgusu ve ekolojik çevre ile ilişkisi açıklanmıştır. İkinci bölümde, sürdürülebilir turizm, ekoturizm kavramları ve önemli bir ekoturizm uygulaması olan sertifikasyon programları üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümde, Avustralya, Costa Rica, Bulgaristan, Yunanistan, İtalya ve Fransa daki ekoturizm konusundaki girişimler ve ekoturizm uygulamaları incelenmiştir. Tezin son bölümü olan dördüncü bölümde; Türkiye de ekoturizm endüstrisinin gelişimi kapsamında, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı nın çevrenin korunmasına ve turizmin çeşitlendirilmesine yönelik projelerine yer verilmiştir. Tezin sonuç bölümünde ise, tez çalışması sonucunda elde edilen bilgilerin genel değerlendirilmesi yapılmış ve Türkiye de ekoturizm endüstrisinin gelişmesine yönelik önerilere yer verilmiştir. 2

I. BÖLÜM TURİZM OLGUSU VE EKOLOJİK ÇEVRE İLE İLİŞKİSİ Uluslararası Bilimsel Turizm Uzmanları Birliği (1980) ne göre turizm, insanların sürekli olarak oturdukları ve çalıştıkları yerlerin dışına seyahat etmeleri ve gittikleri yerlerdeki turizm işletmelerinin ürün ve hizmetlerini kullandıkları geçici konaklamalarından doğan olaylar ve ilişkiler bütünüdür (Kozak ve diğerleri, 2006:3). Birleşmiş Milletler (1963) in tanımına göre turizm, 24 saatten az olmamak, sürekli kalışa dönüşmemek, gelir sağlayıcı herhangi bir uğraşıda bulunmamak koşulu ile bireylerin yolculuk ve/veya konaklamalarından doğan olay ve ilişkilerin tümüdür (Erdoğan, 2003a:77). Ekonomist Hermann Von Schullar turizmi, başka ülkelerden ve bölgelerden yabancıların gelmesiyle ve geçici bir süre konaklamalarıyla ortaya çıkan hareketin ekonomik yönünü ilgilendiren faaliyetlerin tümü olarak tanımlamıştır (İnce, 1998:1). Picard a göre turizmin temel işlevi, ülkeye yabancı döviz kaynaklarının girişini sağlamak ve turist harcamalarının ekonomiye yaptığı katkıları araştırmaktır (Kozak ve diğerleri, 2006:2). Yukarıda belirtilen turizme ilişkin tanımlarda aşağıdaki unsurlar ön plana çıkmaktadır: Seyahatin sürekli ikamet edilen yer dışında gerçekleşmesi. Gidilen yerlerdeki turizm işletmelerinin ürün ve hizmetlerinin kullanılması. Konaklamanın geçici olması. Gelir getirici herhangi bir uğraşıda bulunulmaması. Turizmin ticari değeri olan bir endüstri olması. 3

İnsanlar yüzyıllar boyunca bulundukları yerlerden başka yerlere çeşitli nedenlerle seyahat etmişlerdir. Gezginlerin Mısır a piramitleri görmek amacıyla gelmesi, Orta Çağ da dini yerlere olan seyahatlerin artması, Rönesans döneminde özellikle sanatsal çalışmaların yoğunlaştığı şehir merkezlerine olan ziyaretlerin artması turizmin çok eski çağlarda başlayan bir faaliyet olduğunu göstermektedir (Kozak ve diğerleri, 2006:27-28). Turizm sektörü dünyadaki en hızlı gelişen sektörlerin başında yer almaktadır. Turizmin dünyadaki gelişimini ve bugünkü çağdaş yapısına ulaşmasını sağlayan temel etken 19. yüzyılın 2. yarısında Avrupa da gerçekleşen endüstri devrimi olmuştur. Endüstri devrimi sonucunda; boş zamanların çoğalması, kültür ve eğitim düzeyinin yükselmesi, gelir düzeyinin artması, sosyal güvenlik, kentleşme sonucu insanların tatil istek ve ihtiyaçlarının artması, teknolojik gelişmeler, ücretli tatil hakkı ve insan ömrünün uzaması gibi gelişmeler turizmin dünyadaki gelişimini sağlayan temel etmenler olmuştur. Tarihte bilinen ilk paket tur organizasyonu endüstri devriminin yaşandığı dönemlerde Thomas Cook tarafından gerçekleştirilmiştir. (Kozak ve diğerleri, 2006:31). Turizmdeki asıl gelişme II. Dünya savaşından sonra olmuş, turizm hızlı bir yükseliş eğilimine girmiştir. Savaş sonrası gelişen ekonomik durum, ulusal gelirin artması, refah düzeyinin yükselmesi, satın alma güçlerinin artması, ulaşım araçlarının ve olanaklarının gelişmesi gibi nedenler insanların seyahate olan eğilimlerini arttırmıştır. Yoğunlaşan bu sehayahat hareketleri sonucunda, turizm alanında yapılan yatırımlar artmaya başlamıştır (Boz, 2002:21). İnsanların toplu gruplar halinde seyahat etmeye başlaması kitle turizmi kavramını doğurmuştur. Bu gelişmeler sonucu turizm hareketleri hızlanmış ve turizm önemli bir sektör olarak gelişmeye başlamıştır. Günümüzde turizm küreselleşme, teknolojik gelişmeler ve gelişen reklam endüstrisinin etkisi ile büyük bir sektör haline gelmiştir. 4

1950 yılında dünya turist sayısı 23.5 Milyon iken bu rakam 2006 yılına gelindiğinde 846 Milyon kişiye ulaşmıştır. Turizm geliri ise 2.1 Milyar Dolardan 733 Milyar Dolara ulaşmıştır. Aşağıdaki tabloda yıllara göre dünya turist sayısı ve turizm geliri yer almaktadır. Dünya Turizm Örgütü nün tahminlerine göre 2020 yılında dünya turist sayısı 1.6 Milyar kişiye, turizm geliri ise 2 Trilyon Dolara ulaşacaktır. Tablo 1. Yıllara Göre Dünya Turist Sayısı ve Turizm Geliri YILLAR TURİST SAYISI (Milyon Kişi) TURİZM GELİRİ (Milyar Dolar) 1950 23.5 2.1 1960 69.3 6.8 1970 165.8 18 1980 287.5 102.3 1990 451 269 2000 696 475 2001 684 463 2002 703 480 2003 691 523 2004 760 575 2005 803 676 2006 846 733 Kaynak: Dünya Turizm Örgütü Turizm, dünyada büyümeye ve ekonomik önemi artmaya devam ederken beraberinde bir takım olumlu ve olumsuz sonuçlar getirmiştir. Turizm, doğal alanların korunması, çevre kalitesinin yükseltilmesi, altyapıların gelişmesi, arkeolojik ve tarihi değerlerin korunması açısından olumlu sonuçlar doğurmuştur. Ancak, kitle turizminin yükselişine paralel olarak turizm faaliyetlerindeki artış doğal kaynaklara aşırı yüklenmelere yol açmış ve doğal çevre üzerinde olumsuz etkiler yaratmıştır (Demir ve Çevirgen, 2006a:87-88). 5

Aşağıdaki tabloda turizmin doğal çevre üzerindeki olumsuz etkileri yer almaktadır. (WTO 1997, aktaran Kahraman ve Türkay, 2004:46) Tablo 2. Turizmin Doğal Çevre Üzerindeki Olumsuz Etkileri Etmenler Doğal Çevre Üzerine Etkisi Açıklama Aşırı Kalabalık Çevresel stres Rahatsızlık, kalitede azalma, daha iyi düzenlemeye veya kapasite sınırlandırılmasına duyulan gereksinim Aşırı Gelişme Köy, kentlerin ortaya çıkışı Aşırı Yapılaşma Plansız kentleşmenin getirdiği sorunlar Rekreasyon Yabani yaşamın yok Aşırı kullanma, yavrulama edilmesi Kaynakları tüketme dönemlerinde daha korunmasız olma Kirlenme Doğal seslerin bozumu Yabani yaşam unsurlarını Doğal Çevrenin yok edilmesi rahatsız etme Yabani Yaşam Yerlerini Türleri tehlikeye atma Çöplüğe Dönüştürme Doğal özellliklerin yok edilmesi Yaban Hayvanlarının Beslenmesi Motorlu Araçlar Hızlı Kullanım Oto yollar harici kullanım Davranış değişikliği Turistler için tehlike arz etme Doğal yaşamın yok olması Toprak ve bitki örtüsüne zarar Orada yaşayan hayvanların bölgeden ayrılmaları Ekolojik değişiklikler Yabani yaşam üzerinde rahatsızlık 6

Turizm doğal çevresel sistemler ile sürekli etkileşim içerisindedir. Çevre, dünyanın canlı varlıkları ile bu varlıkların yaşadığı ortamdaki hava, su, toprak ve doğal kaynaklardan oluşmuş bir sistemdir (Demir ve Çevirgen, 2006a:72). Çevre, turizmin varlığı için gerekli olan temel kaynağı oluşturur. Turizm bir yandan çevreyi kullanırken aynı zamanda onu korumak zorunda olan bir endüstridir (Demir ve Çevirgen, 2006a:85). Turizmin çevreyi olumsuz etkilemesi kendi geleceğini tehlikeye sokarkan, çevresel değerleri koruması sürdürülebilirliğini sağlamasına katkıda bulunur (Kahraman ve Türkay, 2004:45). Geçmişte turizm ekonomik açıdan yararlı, ekonomik kalkınmaya yardımcı bir sektör olarak görülürken; çevre üzerine olan olumsuz etkileri sonucu turizm ile gelişmenin olabilmesi için çevrenin korunması gerektiğinin bilincine varılmış ve bu konuda tartışmalar başlamıştır (Erdoğan, 2003a:83). Çevrenin korunması tartışmaları 1960 lı yıllarda başlamıştır. Çevre konusunda bilinçlenme artmış, turizmin meydana getirdiği çevre sorunları üzerinde tartışılmaya başlanmıştır. 1970 li yıllarda kirlenme etkenlerinin ve zararlarının ülkelerin sınırları dışında da zararlı etkiler ortaya çıkardığının farkına varılmasıyla uluslararası kuruluşlar çevre sorunlarına çözüm bulma çabalarına girişmişlerdir. Bunun sonucunda 1972 Stockholm Konferansı toplanmıştır. Stockholm Konferansı ile çevre sorunları uluslararası bir nitelik kazanmıştır (Erdoğan, 2003a:237-239). 1987 yılında Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu tarafından Ortak Geleceğimiz (Brundland Raporu) isimli rapor yayınlanmıştır. Brundland raporu çevre koruma tartışmalarına sürdürülebilirlik yaklaşımını getirerek farklı bir boyut kazandırmıştır. 1987 den sonra çevre tartışmalarında sürdürülebilirlik temel konu olmuştur (Erdoğan, 2003a:242). Raporda, giderek artan çevresel sorunlar karşısında, çözüm yolu olarak çevresel gelişme ile ekonomik kalkınma arasında denge sağlanması ve gelişmenin sürdürülebilir olması gerektiği vurgulanmıştır (http://iibf.kou.edu.tr/ceko/ssk/kitap50/39). 7

1992 yılında Rio De Janerio da Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı, diğer adıyla Dünya Zirvesi düzenlenmiştir. Konferansta toplumsal, ekonomik ve çevresel öğelerin birbiriyle etkileşim içinde olduğu, sürdürülebilir sonuçların elde edilebilmesi için bu öğeler arasındaki dengenin sağlanması gerektiği vurgulanmıştır (www.tobb.org.tr/organizasyon/sanayi/kalitecevre/12.pdf). Rio Zirvesi, yerel, ulusal, bölgesel veya küresel düzeyde, tüm dünya için bir amaç olarak sürdürülebilir kalkınma kavramını ön plana çıkarmıştır. Konferans sonucunda, hükümetler Gündem 21, Rio Deklarasyonu, Orman Prensipleri Raporu olmak üzere geleneksel kalkınma anlayışını değiştirmeyi amaçlayan üç önemli anlaşmaya imza atmışlardır. Gündem 21, sürdürülebilir kalkınmanın her aşamasını kapsayan bir eylem planıdır. Sosyal ve ekonomik alandaki yoksullukla mücadele ve tüketim biçimlerinin değiştirilmesi gibi eylemlerin yanısıra doğal kaynakların korunup işletilmesi konusunda öneriler sunmaktadır (Erdoğan, 2003a: 244-245). 26 Ağustos - 4 Eylül 2002 tarihleri arasında ise Güney Afrika nın Johannesburg kentinde Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi gerçekleştirilmiştir. Zirvede 10 yıl önce gerçekleştirilen 1992 Rio Zirvesi sonrasındaki gelişmelerin ve uygulamaların değerlendirilmesi yapılmıştır. Çevre koruma tartışmaları ile birlikte gündeme gelen sürdürülebilirlik, sürdürülebilir kalkınma kavramları turizme de yansımış turizm de bu çerçevede tartışılmaya başlanmıştır. Kitle turizmi hareketlerinin kaynakların aşırı kullanımına yol açması ve çevre üzerinde olumsuz etkiler yaratması, çevre kalitesinin bozulmasına neden olmuş ve bu sorunlara çözüm getirecek yeni arayışlara gidilmiştir. Bunun sonucunda turizmden kaynaklanan olumsuzlukların giderilmesine ve kaynakların korunmasına çözüm olarak sürdürülebilirlik yaklaşımı gündeme gelmiştir. 1980 li yıllarda sürdürülebilir turizm kavramı ortaya çıkmış ve turizmin bu anlamda çeşitlendirilmesi politikaları gündeme gelmiştir (Altıparmak, 2002:275). 8

modelidir. Sürdürülebilir turizm, sürdürülebilir kalkınmayı sağlayan bir turizm Sürdürülebilir kalkınma; temel çevresel, sosyal ve ekonomik hizmetlerin, bu hizmetlerin dayandığı ekolojik ve toplumsal sistemlerin varlığını tehdit etmeksizin herkese sunalabildiği gelişmedir (Kahraman ve Türkay, 2004:69). Bu kavram, ülkenin gelişme hedeflerine doğal ve kültürel değerlerini yitirmeden ve çevreye zarar vermeden ulaşılmasını ifade etmektedir. Sürdürülebilir kalkınmanın üç önemli prensibi aşağıda yer almaktadır (Erkut, 2005:71). Ekolojik veya Çevresel Sürdürülebilirlik: Kalkınmanın ekoloji, biyolojik çeşitlilik ve kaynakların uzun dönem yönetimi ile uyumlu olmasını garanti eder. Sosyal ve Kültürel Sürdürülebilirlik: Kişilerin hayatları üzerindeki kontrolü garanti eder. Kişilerin kültür ve değerleriyle uyumludur ve toplumsal kimliği güçlendirir. Ekonomik Sürdürülebilirlik: Mevcut kaynakların gelecek nesillere aktarımını sağlamak için iyi bir şekilde yönetilmesini garanti eder. 9

Aşağıdaki şekilde sürdürülebilir kalkınma süreci yer almaktadır (Kahraman ve Türkay, 2004:73). Şekil 1. Sürdürülebilir Kalkınma Süreci Ekonomik Gelişme Gerekler: Ekonomik büyümeyi sürdürmek Özel karı en üst düzeye çıkarmak Pazarları genişletmek Sürdürülebilir Gelişme Toplumsal Gelişme Ekolojik Gelişme Gerekler: Yerel düzeyde kendi kendine yetebilmek Temel insani gereksinmeleri sağlamak Eşit Paylaşımı arttırmak Katılımı ve sorumluluğu garanti etmek Uygun Teknoloji kullanmak Gerekler: Taşıma kapasitesine uymak Kaynakları korumak ve geri dönüştürmek Atık miktarını azaltmak Türkiye nin de içinde bulunduğu turizm sektörünün büyük önem taşıdığı gelişmekte olan ülkelerde, sürdürülebilir turizm sürdürülebilir kalkınmanın sağlanmasında önemli bir araç niteliği taşımaktadır. 10

II. BÖLÜM KURAMSAL ÇERÇEVE 2.1. Sürdürülebilirlik ve Turizm Kavramları Arasındaki İlişki Sürdürülebilirlik, bir toplumun, ekosistemin ya da sürekliliği olan herhangi bir sistemin faaliyetlerinin, sistemin hayati bağı olan ana kaynaklara aşırı yüklenilmeden sürdürülmesi yeteneğidir (Karaman 1996, aktaran Demir ve Çevirgen, 2006a:95). Sürdürülebilirlik kavramının kökeni 1960 li yıllarda başlayan çevrenin korunmasına yönelik tartışmalara dayanmaktadır. Sürdürülebilirlik kavramı, ilk kez 1987 yılında Brundland Raporu ile gündeme gelmiştir. Raporda sürdürülebilir gelişme; bugünün ihtiyaçlarının, gelecek kuşakların kendi ihtiyaçlarını karşılama imkanlarını yok etmeden karşılanması olarak tanımlanmıştır (Çorakçı 1991, aktaran Demir ve Çevirgen, 2006a:96). Brundland Raporuna göre sürdürülebilirlik düşüncesinin 4 temel ilkesi bulunmaktadır (Erdoğan, 2003a:99): Tüm sektörleri içine alan bütüncül planlama. Temel ekolojik süreçleri koruma. Biyolojik çeşitliliği koruma. Verimliliğin uzun döneme yayılması ve gelecek kuşaklara ulaştırılması. Sürdürülebilirlik yaklaşımının temelinde ekonomik, sosyal ve çevresel amaçlar arasında bir denge sağlanması yatmaktadır. Bu üç unsur arasında denge sağlanması, bugünün kaynaklarının korunarak gelecek kuşaklara aktarılmasını, dolayısıyla sürdürülebilir kalkınmanın gerçekleştirilmesini sağlayacaktır. 11

Turizm açısından sürdürülebilirlik kavramı, turizmin kaynağı olan doğal, tarihi, kültürel ve sosyal değerlerin korunup geliştirilerek devamlılığının sağlanmasını ifade etmektedir (Demir ve Çevirgen, 2006b:16). Sürdürülebilirlik kavramı; turizm faaliyetlerinin doğal ve kültürel kaynaklar üzerindeki olumsuz etkileri ve bu etkilerin turizmin kendi geleceğini tehlikeye attığının anlaşılmaya başlanması sonucunda koruma-kullanma dengesine dayanan sürdürülebilir turizm, alternatif turizm, ekoturizm, sorumlu turizm, yeşil turizm, yumuşak turizm ve doğa turizmi gibi kavramları gündeme getirmiştir (Erdoğan, 2003a:99). 2.2. Sürdürdürülebilir Turizm Kavramı 2.2.1. Sürdürülebilir Turizmin Tanımı Sürdürülebilir turizm kavramının ortaya çıkmasında 1960 lı yıllarda kitle turizminin hızlı yükselişinden başlayarak, günümüze kadar turizmin geçirdiği tarihsel gelişim süreçleri etkili olmuştur. Turizmin olumsuz ekonomik, çevresel ve sosyal etkileri konusunda artan tartışmalarla birlikte yeşil turizm kavramı ortaya çıkmıştır. Sürdürülebilir turizm kavramı ise Brundland Raporu nun etkisi ile 1980 li yılların sonlarına doğru kullanılmaya başlanmıştır. Sürdürülebilir turizm kavramının ortaya çıkmasındaki kronolojik süreç Şekil 2 de yer almaktadır (Demir ve Çevirgen, 2006a:100). 12

Şekil 2. Sürdürülebilir Turizm Kavramının Kronolojik Gelişimi Kitle turizmindeki hızlı gelişmenin potansiyel etkilerinin tanınması Yeşil turizm kavramının ortaya çıkması Sürdürülebilir turizm kavramının gelişimi Ziyaretçi yönetimi kavramının gelişimi 1960 1970 1980 1990 Sürdürülebilir turizm; sürdürülebilir kalkınma ilkeleri çerçevesinde, gelecek için fırsatları koruyup geliştirirken turistlerin ve misafir kabul eden bölgelerin gereksinimlerini karşılayan turizm gelişmesidir (Erdoğan, 2003a:100). Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü (UNWTO) ne göre sürdürülebilir turizm, ev sahibi ülkenin yaşam kalitesini geliştiren, misafirler için yüksek kaliteli hizmet tecrübesi sağlayan ve alanların çevre kalitesini yükselten bir turizm biçimidir (Erdoğan, 2003a:100). Fennell e göre sürdürülebilir turizm, sürdürülebilir turizm ilkelerinin belirli bir turizm çevresine uygulanmasını ifade eden kavram olarak açıklamıştır (Fennell, 2002:27). Bir başka tanıma göre ise sürdürülebilir turizm, sektörü besleyen doğal çevre ve insan kaynaklarını olumsuz yönde etkilemeden, turizm kapasitesini ve turizm ürünlerinin kalitesini arttırmaktır (Akış 1999, aktaran Kahraman ve Türkay, 2004:87). 13

Sürdürülebilir turizm, ekolojik duyarlılığı, toplumsal sorumluluğu ve ekonomik verimliliği içeren bir turizm modelidir (Beyhan ve Ünügür, 2005:80). Sürdürülebilir turizm, tüm turizm çeşitleri için, turizmin temel kaynağı olan çevrenin korunmasını, turizm faaliyetlerinin çevreye sorumlu bir şekilde yürütülmesini ve turizmin ekonomik gelişmesi ile çevresel değerlerin korunması arasında denge kurulmasını ifade etmektedir (Uçkun ve Türkay, 2003:6). Sürdürülebilir turizm için yapılan tanımlardan yola çıkarak sürdürülebilir turizmin özellikleri aşağıda yer almaktadır (Erdoğan, 2003a:103): Olumlu bir yaklaşıma sahiptir. Doğal ve kültürel değerlerin korunmasını amaçlar. Turizmin faaliyetlerinin çevreye ve insana olan etkilerin azaltılmasını sağlar. Ziyaret edilen yerlerin doğal ve kültürel değerlerinin tahribinden kaçınarak endüstrinin uzun dönemli kalıcılığını sağlar. Turizmi bir amaç olarak değil, bir araç olarak kabul eder. Turizm sektörü doğal ve kültürel kaynaklara bağımlı bir sektördür. Sürdürülebilir turizmin başarılı bir şekilde gerçekleştirilmesi gelişmekte olan ülkeler açısından büyük önem taşımaktadır. 2.2.2. Sürdürülebilir Turizmin İlkeleri Sürdürülebilir turizmde amaç; turizmin varlığı için temel kaynağı oluşturan doğal çevreyi olumsuz yönde etkilemeden kaynakların sürdürülebilir kullanımının sağlanması, yerel ekonominin desteklenmesi ve böylece turizmin sürdürülebilir gelişmesinin sağlanmasıdır. 14

Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) ve Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü sürdürülebilir turizmin amaçlarını aşağıdaki gibi belirlemişlerdir (UNEP ve UNWTO, 2005:20). Sürdürülebilir Turizmin Amaçları Ekonomik Uygulanabilirlik: İşletmelerin uzun vadede varlıklarını sürdürmelerine yardımcı olmak, rekabet gücünü arttırmak. Yerel Toplumun Refahı: Turizm etkinliklerinden yerel ekonominin faydalanmasını sağlamak ve yerel toplumun yaşam kalitesini yükseltmek. İstihdam Kalitesi: Yerel iş gücünün sayısının ve kalitesinin arttırılması. Sosyal Eşitlik: Turizmin ekonomik ve sosyal faydalarının topluma eşit olarak dağıtılması. Ziyaretçi Memnuniyeti: Cinsiyet, ırk, engellilik vb. durumlar gözetilmeksizin tüm ziyaretçilere güvenli ve tatmin edici deneyimler sağlanması. Yerel Denetim: Yerel halkın, bulundukları çevrenin turizm gelişimi hakkındaki planlama ve karar verme aşamalarına katılımının sağlanması. Kültürel Zenginlik: Yerel toplumun kültür ve geleneklerine, tarihsel mirasına saygılı olmak. Fiziksel Bütünlük: Çevrenin fiziksel ve görsel olarak bozulmasının önlenmesi. Biyolojik Çeşitlilik: Doğal alanların, habitatların, yaban hayatının korunması ve bunlara olabilecek zararların en aza indirilmesi. Kaynak Verimliliği: Turizm faaliyetlerinde yenilenemez kaynakların kullanımının en aza indirgenmesi. Çevresel Temizlik: Turizm işletmeleri ve ziyaretçilerden kaynaklanan kirlilik ve atıkların en aza indirgenmesi. 15

Sürdürülebilir turizmin amaçlarından yola çıkarak sürdürülebilir turizmin ilkeleri aşağıda yer almaktadır (Demir ve Çevirgen, 2006a:107). Sürdürülebilir Turizmin İlkeleri Kaynakların Sürdürülebilir Kullanımı: Gelecek nesiller için doğal, sosyal ve kültürel kaynakların korunması. Aşırı Kullanım ve Atıkların Azaltılması: Çevre kalitesinin arttırılması. Çeşitliliğin Korunması: Uzun dönemde turizmin sürdürülebilirliliği için doğal, kültürel ve sosyal çeşitliliğin devamının sağlanması ve geliştirilmesi. Yerel toplumu karar alma süreçlerine dahil etme ve yerel ekonominin desteklenmesi. Turizm endüstrisi ve kamu arasında işbirliğinin sağlanması. Personel eğitim yolu ile turizm ürünlerinin kalitesini arttırılması. Çevre duyarlı pazarlama yaklaşımı. Bir turizm türünün sürdürülebilir niteliğini taşıyabilmesi, sürdürülebilir turizmin ilkelerini kendi uygulamalarına yansıtması ile mümkün olabilir (Erdoğan, 2003b:1). Tablo 3 te turizmde sürdürülebilir ile sürdürülebilir olmayan gelişmenin karşılaştırılması yer almaktadır. Tabloda görüldüğü gibi sürdürülebilir turizm, kontrollü, yavaş, planlı ve yerel topluma saygılı bir biçimde gelişme göstermektedir (Demir ve Çevirgen, 2006a:112). 16

Tablo 3. Turizmde Sürdürülebilir ve Sürdürülebilir Olmayan Gelişme Sürdürülebilir Sürdürülebilir Olmayan Genel Kavramlar Yavaş Gelişme Hızlı gelişme Kontrollü Gelişme Kontrolsüz gelişme Uygun Ölçekli Uygun Olmayan ölçekte Uzun dönemli Kısa dönemli Kaliteye yönelik Miktara yönelik Yerel Kontrol Uzaktan kontrol Gelişme Stratejileri Önce plan sonra gelişme Plansız gelişme Kavrama dayalı plan Projeye dayalı plan Tüm çevreyi gözönüne alan Sadece çekiciliğe sahip kısmına Baskıların ve faydaların odaklı yayılması Kapasitelerin arttırılması Yerel yatırımcılar Yabancı yatırımcılar Yerel mimari Yerel olmayan mimari Turist Davranışları Küçük gruplarla seyahat Kalabalık gruplarla seyahat Yerel dili öğrenme isteği Yerel dili öğrenme çabası yok Saygılı ve hassas Yoğun ve hassas olmayan Sessiz Gürültülü Tekrar ziyaret eden Muhtemelen tekrar gelmeyen Bu bağlamda, sürdürülebilir turizm kavramına uygun ve uygun olmayan bazı turizm şekilleri Tablo 4 de yer almaktadır. Tabloda, ekoturizm sürdürülebilir turizm modeline uygun bir turizm türü olurken, kitle turizmi sürdürülebilir turizm modeline uygun olmayan bir turizm türü olarak görülmektedir. 17

Tablo 4. Sürdürülebilir Turizm ve Diğer Turizm Şekilleri Sürdürülebilir Turizm Modeline Uygun Turizm Şekilleri Sürdürülebilir Turizm Modeline Uygun Olmayan Turizm Şekilleri Ekoturizm Kitle turizmi Kültür Turizmi (Ziyaret ettikleri yörenin tarihine ve kültürüne ilgi Fiziksel çevreye hasar veren aktivitelere dayalı seyahatler duyan ziyaretçileri kapsar) Hassas çevrelere yapılan kitlesel Küçük ölçekli kırsal çiftlik turizmi ziyaretler (Çiftliklere gelir sağlar) Sorumlu Turizm (Turistlerin çevrenin korunması ile ilgili faaliyetlere katılması) Kaynak:(Demir ve Çevirgen, 2006a:109). Kitle turizmi, insanların turizme büyük kitleler halinde katıldıkları bir turizm türüdür (Kozak ve diğerleri, 2006:12). Sürdürülebilir turizm, kitle turizminin aksine, bireysel veya daha küçük gruplar halinde gelecek turistleri hedefler ve turizmin çeşitlendirilerek belli bir döneme değil yılın tamamına yayılmasını içerir (Yılmaz, 2006:244). Kitle turizmi ile sürdürülebilir turizm arasındaki bir diğer önemli fark, sürdürülebilir turizmde yerel halkın ve turizm endüstrisinin işbirliği içerisinde olmasıdır. Sürdürülebilir turizmde, yerel halk planlama, karar verme vb. aşamalarda yer alarak turizm endüstrisinin gelişmesine katkı sağlamakta aynı zamanda bundan da bir takım faydalar sağlamaktadır. Şekil 3 te görüldüğü gibi geleneksel turizmde, turizm endüstrisi, halk ve çevre destekçileri birbirinden bağımsızdır. Sürdürülebilir turizmde ise halkın, turizm endüstrisinin ve çevre destekçilerinin birbiriyle dayanışma içerinde oldukları görülmektedir. Bu dayanışma sonucunda sürdürülebilir turizm gelişmesini sağlamaktadırlar (Demir ve Çevirgen, 2006b:19-20). 18

Şekil 3. Geleneksel Turizm ve Sürdürülebilir Turizm Arasındaki Fark Geleneksel Turizm Sürdürülebilir Turizm Turizm Endüstrisi Çevre Destekçileri Turizm Endüstrisi Çevre Destekçileri Halk Halk Sürdürülebilir turizmin amaç, ilke ve özelliklerine bakıldığında, sürdürülebilir turizm modeline en uygun turizm türünün ekoturizm olduğu görülmektedir. 2.3. Ekoturizm 2.3.1. Sürdürülebilirlik Kavramı ile İlişkisi Ekoturizm, turizm faaliyetlerinin çevre üzerinde yarattığı olumsuz etkilere karşı alternatif olarak ortaya çıkan, sürdürülebilir turizmin alt bölümünü oluşturan bir sürdürülebilirlik yaklaşımıdır. Turizm sektörü, insanlarda artan çevre duyarlılığı ve sosyal bilinç duygusu ile sürdürülebilirliğe doğru kaymaktadır. (Weaver 1999, aktaran Erdoğan, 2003a:114) Ekoturizmin temelinde sürdürülebilirlik vardır. Ekoturizmde, kaynakların korunarak kullanılması amaçlanırken, yeni kaynakların kullanıma açılması yerine, öncelikle kullanılmış kaynakların tekrar değerlendirilmesi ve yeni kaynak kullanımının en aza indirgenmesi söz konusudur (Bakırcı, 2002:243). 19

Ekoturizm doğayı temel alan, sürdürülebilir turizm modeline uyumlu olan bir sürdürülebilir turizm türüdür. Aşağıdaki şekil turizmin daha sürdürülebilir türlerini geliştime sürecinde ekoturizmin yerini göstermektedir. Şekle göre ekoturizm kültürel ve kırsal turizmi içermekle birlikte doğa turizminin sürdürülebilir bir türüdür (Wood; 2002: 9-10). Şekil 4. Sürdürülebilir Gelişme Kavramı Olarak Ekoturizm İş Seyahatleri Sürdürülebilir Olmayan Turizm Şekilleri Kıyı Turizmi Kırsal Turizm Doğa Turizmi Kültür Turizmi Ekoturizm Sürdürülebilir Turizm Weaver (1999) a göre ekoturizm doğaya yönelik olması, doğal ve kültürel kaynakları koruması bağlamında sürdürülebilir turizm karakteri taşımaktadır (Erdoğan, 2003a:110). Tüm turizm türlerinin sürdürülebilir olması gerekirken, ekoturizmin sürdürülebilir olması bir zorunluluktur. Çünkü ekoturizm, sürdürülebilirlik ilkelerine dayalı olarak ortaya çıkmış ve sürdürülebilir turizm için araç niteliği taşıyan bir turizm türüdür (Demir ve Çevirgen, 2006b: 67). 2.3.2. Ekoturizmin Tanımı Ekoturizm kavramının kökeni Yunanca oikos (ev) ve logos (kelime) a dayanan, organizmalar ve onların çevresi ile ilişkilerini inceleyen ve ekoloji olarak adlandırılan kelimeden ortaya çıkmıştır. Hetzel (1965) ekoturizm kavramını ilk kullanan kişi olarak kabul edilir (Demir ve Çevirgen, 2006b:50-51). Ekoturizmin ilk 20

tanımı ise Cabellos-Lascurain (1983) tarafından yapılmıştır. Cabellos-Lascurain ekoturizmi, doğadan zevk alma ve doğanın kıymetini bilme şeklinde tanımlamıştır (Erdoğan, 2003a:109). Uluslararası Ekoturizm Topluluğu (TIES) ekoturizmi, çevreyi koruyan ve yerel halkın refahını gözeten doğal alanlara doğru yapılan sorumlu seyahat olarak tanımlamıştır. Uluslararası Doğa Koruma Birliği (IUCN) nin tanımına göre ekoturizm, doğayı ve kültürel kaynakları anlayarak korumayı destekleyen, düşük ziyaretçi etkisi olan ve yerel halka sosyo-ekonomik fayda sağlayan, bozulmamış doğal alanlara çevresel açıdan sorumlu seyahattir (Yurik, 2003:1). Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü ise ekoturizmi, doğal bölgelere yapılan, çevreyi korumayı ve yöre halkının refahını arttırmayı amaçlayan sorumlu bir seyahat olarak tanımlamaktadır. Fennell (2003:25) e göre ekoturizm, kontrol, yarar ve denge üzerine odaklanmış, hukuki alt yapı gerektiren, doğa üzerine eğitim ve çaba isteyen, doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımına dayanan bir turizm türüdür. 2002 yılında Kanada da düzenlenen Dünya Ekoturizm Zirvesi nde ise ekoturizm, yeryüzünün doğal kaynaklarının sürdürülebilirliğini güvence altına alan, yerel halkın ekonomik kalkınmasına destek olan, sosyal ve kültürel bütünlüklerini koruyup gözeten bir yaklaşım olarak tanımlanmıştır (Akın, 2006:36). Ekoturizmin tanımlarında iki önemli unsur dikkat çekmektedir. Birincisi, doğal çevrenin korunması ikincisi ise yerel halka fayda sağlanmasıdır. Ekoturizmin temel amacı, turizm faaliyetlerinin çevre üzerindeki olumsuz etkilerini önlemek ve yerel halkın kalkınmasına katkıda bulunmaktır. 21

Bu çalışmada ekoturizm, doğal alanlara yapılan, çevreyi korumayı ve gidilen yerdeki halka sosyo-ekonomik fayda sağlamayı amaçlayan, turizmin sürdürülebilir gelişimine katkıda bulunan sorumlu bir turizm türü olarak ele alınacaktır. Saygı, sorumluluk, sürdürülebilirlik ekoturizmin temel öğelerini oluşturmaktadır. Ekoturizm çevreye karşı sorumlu olmayı, yerel halkın kültürüne ve toplumsal değerlerine saygılı olmayı ve kaynakların sürdürülebilir kullanımını içeririr. Aşağıdaki tabloda ekoturizmin özellikleri yer almaktadır (Pratiwi 2000, aktaran Demir ve Çevirgen, 2006b:56). Tablo 5. Ekoturizmin Özellikleri Turist Tipi Doğal alanlara ve kültürel çevrelere seyahati seven, yerel kültürleri ve bölgeleri öğrenme ve değerini anlama istediğinde olan insanlar. Yer Genellikle doğal, bazen koruma alanları veya kültürel çekicilikleri kapsar. Faaliyetler Çevreye en düşük etki ile kaynakların kullanılması ve çevresel eğitimin desteklenmesine dayanır. Olanaklar Çevre dostu teknolojilerin ve yerel kaynakların kullanımını gerektirir. Gelişme Yaklaşımı Ekonomik gelişme ile koruma amaçlarının birleştirilmesine dayanır. Gelişme Süreçleri Toplum ve çevre üzerindeki olumsuz etkileri en aza indirir ve yerel topluma sosyo-ekonomik fayda sağlar. Ekoturizm ile ilgili yapılan tanımlardan da anlaşılacağı gibi ekoturizm doğada yapılan (doğa temelli) doğayı korumayı amaçlayan ve sürdürülebilir turizmin gelişmesine katkıda bulunan bir turizm türüdür. Ancak doğada yapılan her etkinlik ekoturizm değildir. Ekoturizmle ilgili, doğa turizmi, macera turizmi, yeşil turizm, yumuşak turizm vb. gibi kavramlar kullanılsa da bu etkinliklerde doğrudan doğayı koruma amacı yoksa, ekoturizm olarak nitelendirilemez. Örneğin; yörenin taşıma kapasitesinin üzerinde etkinlikte bulunmak, ziyaret edilen yerlerde bırakılan atıklar çevre kirliliğine yol açmaktadır (Ozaner, 2002:319). Ekoturizm iyi planlanmadığı 22

durumlarda, ekoturizm destinasyonlarının hassas ekosistemler olmasından dolayı kitle turizmi gibi çevreyi olumsuz yönde etkileyebilir (Yurik, 2003:3). 2.3.3. Ekoturizmin Ortaya Çıkış Nedenleri Ekoturizm dünya genelinde önemi giderek artan ve hızla gelişen bir turizm türü olarak dikkat çekmektedir. Ekoturizmin ortaya çıkmasında ve gelişmesinde etkili olan föktörlerin başında, kitle turizminin çevre üzerinde yaratmış olduğu olumsuz sonuçlar, kaynakların sürdürülebilir kullanımı konusunda artan uluslararası bilinç ve doğaya dayalı turizm türlerine olan talebinin artması olmuştur. 1991 yılında Uluslararası Ekoturizm Topluluğu (TIES) nun kuruluşu, Birleşmiş Milletlerin 2002 yılını Uluslararası Ekoturizm Yılı olarak ilan etmesi dünyada ekoturizme verilen önemi göstermektedir. 2002 Uluslararası Ekoturizm Yılı çerçevesinde, 19-22 Mayıs 2002 tarihinde Kanada nın Quebec kentinde Dünya Ekoturizm Zirvesi gerçekleştirilmiştir. Zirve sonunda yayınlanan bildirgede ulusal, bölgesel ve yerel yönetimlere, özel sektöre, sivil toplum örgütlerine, uluslarası kuruluşlara ve yerel topluma tavsiyelere yer verilerek ülkelerde ekoturizmin doğru ve etkin bir şekilde yaygınlaştırılması hedeflenmiştir (www.world-tourism.org/sustainable/iye/quebec/anglais/decla ration) 2.3.4. Ekoturizmin İlkeleri Ekoturizm olgusu, çevresel, ekonomik ve sosyal ilişkiler bütünüdür (http://www.turcev.org.tr/content.php?conid=52). Ekoturizmin temel amacı çevreye saygı ve duyarlılık çerçevesinde, turizm kaynaklarının gelecek nesillere aktarımını sağlamaktır. Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü ekoturizmin bileşenlerini aşağıdaki gibi tanımlamıştır (Yurik, 2003:2). Biyolojik çeşitliliğin korunmasına katkıda bulunması, 23

Yerel halkın refahının gözetilmesi, turistlerin ve yerel halkın bilinçlendirilmesinin sağlanması, Küçük ölçekli işletmeler tarafından küçük turist gruplarına hizmet verilmesi, Turistlerin ve yerel halkın turizm endüstrisi hakkında sorumlu hareket etmesinin sağlanması, Yenilenemez kaynakların kullanımının en aza indirgenmesi, Turizm yönetimine yerel düzeyde katılımın önemsenmesi, İş fırsatlarının ve mülkiyetin yerel halk lehinde gelişmesinin gözetilmesidir. 2002 yılında Kanada da gerçekleştirilen Dünya Ekoturizm Zirvesi nde Dünya Turizm Örgütü ekoturizmin amaçlarını aşağıdaki gibi belirlemiştir (Akın, 2006:43): Turizmin doğal ve sosyo-kültürel çevreye verdiği tahribatın en alt düzeye indirilmesi, Turistlere ve yerel halka doğanın ve sosyo-kültürel çevrenin korunmasına yönelik eğitim verilmesi, Turizmin, yerel halkın ihtiyaçlarını karşılayan, yerel yönetim ve halkla işbirliği içinde gelişen sorumlu bir ticaret olarak özendirilmesinin sağlanması, Koruma kapsamındaki alanların yönetimi için kaynak ayrılması, Turizmin olumsuz etkilerinin en alt düzeye indirilmesi amacıyla sosyokültürel ve doğal çevreye yönelik uzun vadeli izleme ve değerlendirme programlarının desteklenmesi, Turizmin yerel halkın refahına katkıda bulunmasını sağlayacak şekilde gelişmesinin temini, Turizmin yörenin sosyal ve çevresel kapasitesini artıracak şekilde gelişmesinin sağlanması, Doğal ve sosyo-kültürel çevreyle uyumlu, yöresel bitki örtüsünü ve yaban hayatını koruyan alt yapı yatırımlarının gerçekleştirilmesidir. 24

Uluslararası Ekoturizm Topluluğu, 1991 yılında, sivil toplum örgütleri, devletler, akademisyenler, özel sektör ve yerel halktan katılımcılarla beraber ekoturizm için aşağıdaki ilkeleri belirlemişlerdir (Demir ve Çevirgen, 2006b:58-59). Destinasyona zarar verebilecek olumsuz doğal ve kültürel etkileri en aza indirmek. Ziyaretçileri çevrenin korunması konusunda eğitmek. Yerel gereksinimleri karşılayacak, yerel yönetimler ve toplum ile işbirliği içerisinde çalışacak sorumlu bir işletmeciliğin önemini vurgulamak. Koruma alanlarının yönetimi ve korunması için doğrudan gelir yaratmak. Ekoturizm destinasyonu olması düşünülen bölgeler veya doğal alanlar için ziyaretçi yönetim planlarının ve turizm gelişme alanlarının düzenlenmesi gereğini ortaya koymak. Etkilerin değerlendirilmesi ve olumsuz olanların en aza indirilmesi için uzun dönemli kontrol programlarının yanı sıra, toplum ve çevre temeline dayalı çalışmaların kullanılmasını teşvik etmek. Özellikle doğal ve koruma alanlarının içinde ve çevresinde yaşayan toplulukların, yerel işletmelerin ve ev sahibi ülkenin ekonomik faydalarını arttırmak için çaba göstermek. Araştırmacıların yerel halk ile işbirliği içerisinde belirledikleri çevresel ve sosyal olarak kabul edilebilir değişim sınırlarını aşmayacak bir turistik gelişmeyi sağlamak. Petrol kaynaklarının kullanımını azaltacak, yerel bitki örtüsü ve yaban hayatını koruyacak, doğal ve kültürel çevre ile uyumlu bir altyapının geliştirilmesini sağlamak. Kitle turizmine karşı ekoturizmi savunanlar, ekoturizmi doğanın sürdürülebilirliği için kitle turizmininin olumsuz çevresel etkilerine karşı alternatif bir turizm türü olarak tanımlamaktadırlar (Erdoğan, 2003a:114). Ekoturizm kitle turizmden farklı olarak doğrudan doğayı korumayı amaçlar ve yerel halkın refahına katkıda bulunur. Ekoturizm, turizmin belli bir döneme değil yıl içerisine yayılmasını, 25

turizmin çevre üzerindeki olumsuz etkilerini önlemeyi ve uzun dönemli ekonomik fayda sağlamayı hedeflemektedir (Yurik, 2003:3). Tablo 6 ve Tablo 7 de kitle turizmi ve ekoturizmin karşılaştırması yer almaktadır. Tablolarda da görüldüğü gibi ekoturizm kitle turizminin aksine daha küçük ölçekli, daha az sayıda grup ile yapılan aktif bir turizm türüdür. Mimari, genellikle yerel malzemeden yapılan küçük yeni binalar şeklindedir. Ekoturizm, çevreye, yerel toplumun kültür ve geleneklerine saygılı bir yaklaşım içermektedir. Ekoturizmde yerel toplum ile karşılıklı iletişim ve yakın ilişki söz konusudur. Turistler, yerel halkın yaşam tarzlarına ilgili duymaktadırlar ve insanların nerede ve nasıl yaşadıklarının öğrenilmesi ile farklı, uzun dönemli bir deneyim elde etmektedirler. Ekoturizmde işgücü çoğunlukla yerel toplumdan karşılanmaktadır ve turizm gelirlerinin büyük bir kısmı yerel ekonomide kalmaktadır. 26

Tablo 6. Kitle Turizmi ile Ekoturizmin Karşılaştırılması Kitle Turizm Ekoturizm Ölçek Büyük ölçekli, yöreye uygun Turistlerin destinasyona zarar olmayan vermeyecek şekilde küçük ölçekli Fiziksel Yeni, gelişmiş çekici olmayan Küçük yeni binalar Çevreye binalar Etkiler Aşırı yapılaşmanın yol açtığı kirlilik Ev Sahibi Resmi İlişkiler Samimi İlişkiler Toplumla Turizm faaliyetlerine katılmayan Yerel halkın tümü ile karşılıklı iletişim İlişkiler yerel halkla sınırlı ilişkiler Sosyo- Kültürel İlişkiler Yerel kültüre dışarıdan transfer Bölge dışından işgücü göçü Yerel kültüre çok az etki İşgücünün tamamen yerel toplumdan karşılanması Ekonomik Turizm gelirlerinin çoğu Turizm gelirlerinin çoğu yerel Etkiler destinasyon dışındaki işletmelere ekonomide kalır gider Turizmden elde edilen ek gelir Turizm baskın bir ekonomik geleneksel faaliyetleri tamamlar aktivitedir Yörenin Özel bir yer olması önemli değildir Özel bir alanda, özgün deneyimler Önemi sunar Turistlerin Kısa süreli rahatlama ve Gidilen yerlerde insanların nerede ve Deneyim Kalitesi bronzlaşma nasıl yaşadıklarının öğrenilmesi ile uzun dönemli bir deneyim elde etme Turist Davranışları Yerel kültür ve geleneklere karşı hassas olmama Yerel insanların yaşayışına ilgi olmaması Yerel kültür ve geleneklere karşı hassas davranma Yerel insanların yaşayışı ile ilgilenme Sorumlu Zevkine düşkün Kaynak: (Demir ve Çevirgen, 2006b: 62) 27

Tablo 7. Kitle Turizmi ile Ekoturizmin Karşılaştırılması KİTLE TURİZMİ EKOTURİZM 1. İhtiyaç Programları Dinlendirmeye veya eğlendirmeye yönelik Yürüyüşler, balıkçılık vb. aktif turizm pasif aktiviteler Daha küçük yatak kapasiteleri Binlerle anlatılan yatak kapasiteleri Yayla, dağ, nehir aktiviteleri Daha çok deniz ve kum aktiviteleri Sınırsız, bina dışı aktiviteler Tatil köyünün içine dönük aktiviteler 2. Yerleşme Özellikle dar sahil şeritleri Doğanın içine yayılmış Küçük bölgelerde yoğun Az yoğun 3. Biçimler Uluslararası Çizgiler Yöresel, basit, mütevazi, gelişmeye açık Karmaşık, ithal biçimler Yerel biçimler Mevcut yapı stokunun terk edilmesi Mevcut yapı stokunun kullanılması Endüstrileşmiş yapım, karmaşık dekorasyon Sade dekorasyon ve mobilya Prefabrike malzeme, karmaşık tasarım Yerel malzeme, sade çözümler 4. Peyzaj Çevreye aşırı müdahele Doğal peyzaj Sert zeminler (Beton spor alanları) Doğal yürüyüş yolları, yumuşak sahalar İthal bitkiler Yerel Bitkiler Kaynak: (Erkut, 2005:64) 2.3.5. Ekoturizm Türleri Daha önce de belirtildiği gibi, ekoturizm doğa turizminin bir alt bölümünü oluşturan doğada yapılan bir turizm türüdür. Ekoturizm; kullanılan araçlar, gidilen yerin doğası, yapılan etkinliğin özelliği gibi çeşitli kriterlere göre gruplandırılmaktadır. Ekoturizm kapsamında yer alan başlıca ekoturizm türleri Tablo 8 de yer almaktadır (Erdoğan, 2003a:120). 28

Tablo 8. Ekoturizm Türleri Yayla Turizmi Atlı Doğa Yürüyüşü Dağ Turizmi Bisiklet Turizmi Mağara Turizmi Akarsu Turizmi Tarım ve Çiftlik Turizmi Av turizmi Doğa Yürüyüşü (Trekking) Foto Safari Kuş Gözlemciliği (Ornitnoloji) Sportif Olta Balıkçılığı Yaban Hayatı (Fauna) Gözlemciliği Kamp, Karavan Turizmi Botanik Turizmi 2.3.6. Ekoturizmin Sektörel ve Sosyal Yapısı Ekoturizm yapısında çeşitli unsurları barındırmaktadır. Ekoturizm endüstrisi (eko konaklama tesisleri, tur operatörleri), yerel toplum, turistler (ekoturist), sivil toplum örgütleri, uluslararası kuruluşlar ekoturizmi oluşturan ana belirleyicilerdir. Ekoturizmin gelişmesinde bu unsurlar arasında işbirliği ve koordinasyonun sağlanması büyük önem taşımaktadır. 2.3.6.1. Ekoturizm Endüstrisi Eko konaklama tesisleri, tur operatörleri ve seyahat acentaları ekoturizm endüstrisini oluşturan temel unsurlardır. Eko Konaklama Tesisleri Eko konaklama tesisleri kitle turizmindeki konaklama işletmelerinden farklı olarak, daha küçük ölçekli ve aile işletmeleri şeklinde olan, özellikle hassas destinasyonlarda kurulan, bulundukları yerin doğal kaynaklarına zarar vermeyen, bu kaynakları koruyup sürdürülebilirliğinin sağlanmasına katkı sağlamak sorumluluğunda olan işletmelerdir (Demir ve Çevirgen, 2006b:88-89). Ekoturizm 29

destinasyonlarında yer alan konaklama tesisleri genellikle yerel mimariye uygun, yerel işçilik yöntemleri ve yerel malzeme kullanılarak inşa edilen, mütevazi bir görünüm sergileyen işletmelerdir. Eko konaklama tesisi (ecolodge) kavramı ilk olarak 1994 yılında Amerika Virgin Adaları nda düzenlenen I. Uluslararası Eko Konaklama Forumu ve Alan Semineri nde ortaya çıkmıştır. 1995 yılında ise Costa Rica da düzenlenen uluslararası bir konferans sonucunda eko konaklama tesisinin ilk uluslararası tanımının yer aldığı Uluslarası Eko Konaklama Tesisi Rehberi yayınlanmıştır. Bu rehber kitaba göre eko konaklama işletmelerinin sağlaması gereken kriterler aşağıda yer almaktadır (Wood, 2002:27-28). Doğal ve kültürel çevreye zarar vermemelidir. İnşası sırasında doğal çevreye vereceği olumsuz etkiler minimize edilmelidir. İnşaa edilecek eko konaklama tesisinin fiziksel ve kültürel yapısı, yerel mimariye ve bulunduğu çevreye uygun olmalıdır. Su tüketimini azaltacak alternatifleri kullanmalı, katı ve sıvı atık sistemlerinin kurulmasını ve etkili yönetimini sağlamalı, enerji gereksinimini sürdürülebilir kullanım sağlayacak modern donanımlarla karşılamalıdır. Yerel toplum ile işbirliği içerisinde çalışmalıdır (Gerekli hizmetlerin yerel toplumdan sağlanması, yerel ürünlerin satılması, yerel halkın istihdam edilmesi vb. gibi ). Bulundukları destinasyonun doğal ve kültürel çevresi hakkında çalışanlarını ve turistleri bilgilendirecek eğitim programları sunmalıdır. Araştırma programları aracılığı ile sürdürülebilir yerel gelişmeye katkı sağlamalıdır. 30