T Ü R K İY E VII. TARIM EKONOM İSİ KONGRESİ A N TALYA. % Türkiye Et Fiyatlarındaki Değişimin Avrupa Birliği İle Mukayeseli Analizi Fahri YAVUZ1 fyavuz@ atauni edu.tr Atilla KESKİN' akeskin@atauni.edu.tr H, Bayram IŞIK1 hbayram@alauni cdu tr 'A ta tü r k Ü n iv e r s it e s i Z ira a t F a k ü lte s i T a r ım E k o n o m is i B ö lü m ü, 2 5 2 4 0 Erzurum ö z e t P iy a s a e k o n o m is in in ç a lış t ığ ı e k o n o m ile r d e fiy a tla r, p iy a s a s in y a lle r id ir v e fiy a t m ek anizm asının çalışmasında «n Ö n em li ro lü o y n a r la r. A y r ıc a, ö z e l l i k l e tarım s e k tö r ü n d e fiy a tla r s e k tö r le ilg ili a n a liz le r d e en gü ven ilir verilerdir Bu ntthk fiy a tla r a d a y a lı a n a liz le r ta rım s e k tö r ü v e d o la y ıs ıy la e l s e k tö r ü ile ilg ili s a ğ lık lı çık arım lar yapmak mümkündür Bu ç a lış m a n ın a m a c ı, T ü r k iy e d e k i c l fiy a tla r ı tr e n d le r in i k e n d i iç in d e v e A v r u p a b ir liğ in d e k i fiyatlarla mukayeseli amlıan y a p m a k tır T ü r k iy e ile ilg ili 4 0 y ıllık, a v ru p a b ir liğ ile ilg ili s o n 12 y ıllık fiy a tla r d a k i d e ğ işim trendleri verilen, grafikler ü z e r in d e g ö s t e r ile r e k k arş d a ş tır m a la r y a p ılm ış tır. A r a ş tır m a s o n u ç la r ın a g ö r e, T ü r k iy e 'd e sığ ır ve koyun eti fiyatları sürek I: b ir a rtış g ö s t e r ir k e n ta v u k eti fiy a tla r ı 1 9 8 0 li y ılla r d a n itib a r e n d ü ş m e y e b a şla m ıştır. A B d e sığır etinde fiyatlar düşerken vt k o y u n e t in d e fiy a tla r s a b it k e n, T ü r k iy e d e h e r ik is in d e d e a r tış o lm u ş tu r. T a v u k e tin d e ise A B de fiyatlar son yıllarda artarken T ü r k iy e d e d ü ş m e o lm u ş tu r. T ü r k iy e, b e y a z e t s e k tö r ü n d e r e k a b e t e d e b ilir lik a ç ıs ın d a n iyi bir durum da görül ürken, özeli tüc s ığ ır e tin d e r e k a b e t e d e b ilm e ş a n s ın a sa h ip d e ğ ild ir. B u n e d e n le T ü r k iy e, ö z e llik le d ah a v erim li hayvanların olduğu dahî b ü y ü k iş le t m e le r le y a p ıla n b ir h a y v a n c ılığ a g ö t ü r e c e k y a p ıs a l p o litik a la r u y g u la y a r a k ü retim m aliyetlerini düşürmell d k a lite s in i y ü k s e lt m e li v ç A B ile tek P a z a r h a lin e g e ld iğ in d e r e k a b e t e d e c e k h a le g e lm e lid ir. A n a h t a r K e lim e le r : T ü r k iy e, A v r u p a B ir liğ i, Et F iy a tı T r e n d le r i Comparative Analysis of the Changes in Meat Prices of Turkey ver s us European Union A b s t r a c t P r ic e s in a fr e e m a r k e t e c o n o m y a re th e s ig n a ls to th e p r o d u c e r s a n d c o n s u m e r s to g iv e d ecisio n s and play the roes: im p o r ta n t r o le in p r ic e m e e h a n is m. In a d d its o n, p r ic e s in a g r ic u ltu r a l s e c to r a re th e m o st reliable data to make anaj vs e T h c r e fo r e, h e a lt h y im p lic a t io n s a b o u t a g r ic u ltu r a l s e c to r e s p e c ia lly m e a t s e c to r ca n b e d raw n rely in g on price analyscs.the o b je e tiv e o f th is s tu d y is to h a v e a c o m p a r a tiv e a n a ly s is on p r ic e tr e n d s in T u r k e y a n d th e p r ic e s in E li. Time senes datacf4c y e a r s o n T u r k e y a n d 12 y e a r s a re u s e d to c o n d u c t th e g r a p h ic a l a n a ly s e s. A c c o r d in g to the rcsu lts o f the analyses, inttırkn, th e p r ic e s o f c h ic k e n m e a t sta r te d d e c r e a s in g a fte r 1 9 8 0 v v h ile t h e p r ic e s o f b c e f a n d la m b h a v e inereased continuously. Whıle th e p r ic e s o f b e e f h a v e d e c r e a s e d a n d th e p r ic e s o f la m b h a v e n o t c h a n g e d in E U, th e p rices o f both h ave inerease dintıırb) at the s a m e p e r io d o f t im e. In r e c e n t y e a r s, th e p r ic e s o f c h ic k e n m e a t p r ic e s h a v e d e c r e a s e d in Turkey vvhile both of Lhes? p r ic e in e r e a s e d. In th e lig h t o f t h e s e r e s u lts, T u r k e y is in a g o o d s h a p e in tem a s o f c o m p e tin g in ch ick en meat sector bu lort in b e e f se c to r. T h e r e fo r e, T u r k e y m u s t d e c r e a s e th e p r o d u e tio n c o s t o f b e e f th r o u g h stn ıcru ra l p o lic ie s vvhich will lcad groutn to h a v e m o r e p r o d u e tiv e c o w s a n d c a t tle in th e ir b ig g e r fa r m s. K e y W o r d s : T u r k e y, E u r o p e a n U n io n, M e a t P r ic e T r e n d s 1. Giriş Piyasa ekonomisinin işlediği ekonomilerde fiyatlar, tüm sektörlerde olduğu gibi, tarım sektöründe de en önemli göstergelerden biridir. Üretici için artan fiyatlar, daha fazla gelir ve dolayısıyla daha fazla üretim için sinyal olurken, tüketici için daha az tüketim veya hiç tüketmeme mesajı verebilir. Bu nedenlerden dolayı fiyatlar, tarımsal üretimi, gıda tüketim miktarım ve dolayısıyla üretici» tüketicinin gelir seviyesini etkilemekte ve ekonomıdek birimlerin faaliyetlerine yön verebilmektedir Bölgeler ve ülkeler arası fiyat farkı, nakli» masraflarından kaynaklanmaktadır. Bunun dışındık 774
TÜRKİYE VII. TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ ANTALYA. 2006 farklar, piyasaların etkinsizliğini gösterir. Bu nedenle piyasaların etkinsizliğini tespit edebilmek ve ilgili piyasaya yönelik çıkarımlar yapmak için fiyat analizleri önemli bir araç olarak kullanılabilir. Buna ilave olarak özellikle tarımsal istatistiklerde en güvenilebilecek veriler fiyatlardır (Yavuz ve Ayyıldız, 1996). Bu nedenle fiyatları kullanarak yapılan analizlerin güvenirliliğinin daha yüksek olduğu ifade edilebilir Üreticiler, et fiyatlarının düşük olduğu ve bu nedenle maliyetlerini karşılamadığından şikayet etmektedirler Halbuki, dünyadaki fiyatlarla kıyaslandığında aslında fiyatların düşük olmadığı, maliyetlerin yüksek olmasından dolayı karlı bir hayvancılık yapılamaması durumu söz konusudur. Diğer taraftan tüketiciler ise, et fiyatlarının çok yüksek olduğu ve bu nedenle yeterince et tüketemedikleri ve hayvansal protein ihtiyaçlarını gideremediklerinden şikayet etmektedirler. Bu durum bir derece doğru olmasına rağmen, asıl nedenin et tüketimi alışkanlığının batı ülkelerine göre fazla olmamasından kaynaklanmaktadır. Bu tartışmalar çerçevesinde uyum sürecinde olduğumuz AB ile kıyaslandığında durumun ne olduğu önem kazanmaktadır. Bu çalışmada^ et fiyatlardaki değişim trendleri, son 40 yıllık üretici ve tüketici fiyatları kullanılarak oluşturulan grafikler üzerinde analizler yapılmış ve AB deki 12 yıllık et fiyatları trendleriyle karşılaştırmıştır. Elde edilen sonuçlar et sektörün geleceği AB müzakereleri çerçevesinde yorumlanarak öneriler sunulmuş ve sektördeki fiyatlarla ilgili tartışmalara açıklık getirilmiştir. 2. Materyal vc Metot Türkiye ile ilgili materyal, TÜİK kaynaklarından temin edilen 1966-2006 zaman serisi verilen kapsamında üretici fiyatları, tüketici fiyatları, üretici ve tüketici fiyat indeksleri ve ABD Doları döviz kurlan kullanılmıştır (TÜİK, 1963, 1999; TÜİK, 1965-2002; TÜİK, 1965-2000; TÜİK, 1084-2003, TUİK, 2006). AB ülkeleriyle ilgili materyal olarak da FAO web sayfasından temin edilen 1991-2003 zaman sensi verileri ve üretici fiyatlan kullanılmıştır (FAO, 2006). Çalışmada sığır eti, koyun eti ve tavuk eti dikkate alınarak karşılaştırma yapılmıştır. Üretici ve tüketici fiyatları dikkate alınarak pazarlama marjındaki değişim irdelenmiş, analizler trend grafikleri çizilerek yapılmış ve Türkiye ve.ab fiyatlan trend olarak karşılaştırmıştır 3. Araştırma Bulguları Sığır eti reel üretici ve tüketici fiyatlarında bazı yıllar hariç sürekli bir artış trendi olduğu Grafik l den anlaşılmaktadır. Ayrıca 70 li yılların başından itibaren giderek artan pazarlama marjı, 19904ı yılların ikinci yarısında azalmaya başlamış, 2000 li yıllarda tekrar artışa geçmiştir. Bunun önemli nedenlerinden biri, 19904ı yılların ikinci yarısında verilen et teşvik primleri olabilir. 775
TÜRKİYE VII TARIM EKONOMİSİ KONKRESİ ANTAl ^ Sığır eti Fiyatlarında olduğu gibi, koyun eti reel tüketici ve üretici Fıyatlannda da benzer trendlerin olduğu GraFık 2 de görülmektedir Fiyatlar bazı yıllar hariç yükselme trendinde olduğu ve 2000 li yıllara doğru pazarlama marjında sıfıra ulaşılmakta ve tekrar artmaktadır. Yine bu durum, teşvik primlerinden veya yayınlanan verilerdeki bazı anormalliklerden kaynaklanmış olabilir. Hem sığır hem de koyun eti Fıyatlannda artışın olması, bu sektörde özellikle üretim maliyetlerinin yüksekliğinden ve sektörün dışa karşı korunmasından kaynaklanm aktadır. Bunun temelinde ise, sektönm rekabet edebilir bir verim lilikte çalışmaması olabilir K ırm ızı etin aksine tavuk eti Fıyatlannın 1980'tı 776
TÜRKİYE VII. TA RIM EKO N O M İSİ KO N GRESİ ANTALYA. 2006 yılların başından itibaren yine bazı yıllar hariç düşüş tren içinde olduğu ve pazarlama marjının da bu tarihten itibaren giderek azaldığı Grafik 3 de net bir şekilde görülmektedir. Bu fiyatlardaki pazarlama marjındaki düşüş trendi Türkiye'de tavuk eti sektörünün giderek daha etkin rekabetçi bir piyasada oluşturduğunu göstermektedir. Sığır eti, koyun eti ve tavuk eti reel üretici fiyatları birbiriyle kıyaslandığında, önemli trend farklılıklarının ortaya çıktığı Grafik 4 de görülmektedir. Tavuk eti fiyatları 60 lı yılların başında kırmızı et fiyatlarının üstünde iken, 1970 li yıllarda kırmızı et fiyatlarının altına düşmüş ve fark giderek artmıştır. Bunda en önemli faktörün, beyaz et üretiminde meydana gelen teknolojik gelişmelerin Türkiye'deki üreticiler tarafından hızlı ve etkin bir şekilde adapte edilmesinin bir sonucudur. Koyun eti fiyatları, bazı yıllar hariç 2000 li yıllara kadar sığır eti fiyatlarının üzerinde seyretmesine rağmen, 2000 li yıllarda sığır eti fiyatlarının koyun eti fiyatlarını geçtiği görülmektedir. 7 7 7
T Ü R K İY E VII. TA RIM EKONOMİSİ KONGRESİ AKIALIAJB* Grafik 4. Sığır, Koyun vc Tavuk Eti Üretici Fiyatları. Tüketici et fiyatları incelendiğinde beyaz etin çok belirgin bir şekilde kırmızı et fiyatlarının altında olmasına rağmen, aradaki fark 1980 den sonra hızlı bir şekilde artmıştır. Sığır eti fiyatları 1975-1985 arasında birbirine yakın iken bu dönemden önce koyun eti fiyatından düşük olan sığır eti fiyatları bu dönemden sonra koyun eti fiyatlanndan giderek daha fazla yüksek olmuştur. Bu trendin, tüketici tercihlerinin sığır etine kayması sonucu oluştuğu ifade edilebilir Grafik 5. Sığır, Koyun ve Tavuk Eti Tüketici Fiyatları. Türkiye sığır eti fiyatları, AB fiyatları ile kıyaslandığında özellikle 1996 dan itibaren AB de sığır eti fiyatları bazı yıllar hariç düşme trendi gösterirken, Türkiye de fiyatların genelde artış trendinde olduğu görülmekte ve aradaki fark kapanması gerekirken gittikçe artmaktadır (Grafik 6) Bu durum, Türkiye nin sığır etinde AB ile rekabet etmesinin mümkün olmadığını göstermekte ve bu 778
TÜRKİYE VII. TARIM EKO N O M İSİ KO N G RESİ ANTALYA. 2006 şartlarda oluşacak muhtemel bir ortaklıkta sektör önemli ölçüde zarar edecektir. Grafik 6. Avrupa Birliği Ü lkeleri ve T ü rk iy e de Sığır Eti Ü retici Fiyatları. Sığır eti fiyatlarıyla kıyaslandığında, koyun eti fiyatlarında Türkiye nin AB fiyatlarına daha yakın olduğu hatta İspanya ile paralel gittiğini Tablo 7 de görmek mümkün. Fakat AB ile rekabet etmesi açısından geniş meralar gibi önemli bir avantaja sahip olan Türkiye nin fiyatta rekabet etmesi için koyunculukta özellikle sürü yönetimi ve bakım besleme konusunda iyileştirmeler yapması gerekmektedir. Fransa - m İspanya a Ingiltere a Türkiye Grafik 7. Avrupa Birliği Ülkeleri ve Türkiye de Koyun Eti Üretici Fiyatları. 779
T Ü R K İY E V II TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ ANTALYA. 2006 Sığır ve koyun eti fiyatlarından tamamen farklı olarak, tavuk eti fiyatlarında Türkiye'nin özellikle 1999 yılından itibaren bir düşme trendine girdiği Grafik 8*de net bir şekilde görülmektedir Hatta bu düşüş, AB nin fiyatlarındaki 2001 yılından sonraki artışa rağmen devam etmektedir Bu durum, Türkiye nin AB ile tavuk eti sektöründe önümüzdeki dönemde rekabet edebileceğini göstermektedir. Çünkü aradaki fiyat farkı giderek azalmış ve tamamen kapanma noktasına gelmiştir. Fransa Ispanya - «Ingiltere Türkiye Grafik 8. Avrupa Birliği Ülkeleri ve Türkiye de Tavuk Eti Üretici Fiyatları. 4. Sonuç ve Öneriler Türkiye de sığır ve koyun eti fiyatları bazı yıllar hariç sürekli bir artış gösterirken tavuk eti fiyatları 1980 li yıllardan itibaren sürekli olarak düşmeye başlamıştır. Bu dönemde pazarlama marjı, her üç et üretiminde de azalma göstermiştir. Son 40 yılda koyun eti sığır etine oranla az miktarda, tavuk eti ise hem sığır hem koyun etine göre önemli ölçüde nipi olarak ucuzlamışım Sığır etinde AB de son iki yıl hariç fiyatlar sürekli düşerken Türkiye'de sürekli artmıştır Koyun eti fiyatları bile, AB de son yıllar hariç sabit iken Türkiye de artış göstermiştir. AB de tavuk eti fiyatlarında son yıllarda artış olurken, Türkiye de sürekli bir azalış göze çarpmaktadır. Türkiye, sığır ve koyun eti fiyatlarında AB ile arayı açarken, tavuk eti fiyatlarında mevcut olan fark gittikçe azalmaktadır. Bu sonuçlar, mevcut haliyle Türkiye kırmızı et piyasasının Avrupa Birliği ile rekabet etmesinin mümkün olmayacağını gösterirken, tavuk eti fiyatlarına rekabet edebilme şansının olduğunu göstermektedir. Türkiye tavuk etinde olduğu gibi, koyun vc özellikle sığır etinde maliyetleri düşürerek fiyatları aşağı çekmek zorundadır. Bunun için yetiştiricilerin önünde dört yol vardır. Bunlar, çok daha verimli hayvanlarla çalışmak, kendi yemini kendi üretmek, daha büyük işletmeler haline gelmek ve bunlan yapabilmesi için de birlik olması gerekir. Bu analizler, balık eti de katılarak daha büyük veri setleri kullanılarak detaylı bir şekilde yapılmalıdır, Böylece daha net çıkarımlar yapmak mümkün olacaktır. Kaynaklar FAO, 2006 Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Teşkilat: Web Sayfası, Erişim:[ http://www.fao.org ]. Erişim tarihi Temmuz, 2006 TUİK, 1965-2002. Tarımsal Yapı ve Üretim, T.C Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu, Ankara. TÜtK, 1965-2000. Türkiye İstatistik Yıllığı, T.C. Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu, Ankara. TÜİK, 1963-1999. T.C. Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu, Çiftçi Eline Geçen Fiyatlar, Ankara 780
TÜRKİYE VII. TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ ANTALYA. 2006 TÜİK, 1984-2003. T.C. Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu, Tarım İstatistikleri Özeti, Yayın No: 2957, Ankara TÜİK, 2006. T.C. Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu Resmi Web Sayfası, Erişim: [ www.tuikgov.tr ]. Erişim tarihi: Mayıs, 2006 Yavuz, F., T. Ayyıldız, Meyve-Sebze Fiyatları ve Düşündürdükleri, Hasat Dergisi. 125 (1995): 20-24.