DALYAN LAGÜNÜ NÜTRİENT DİNAMİĞİNE BİR YAKLAŞIM

DALYAN LAGÜNÜ NÜTRİENT DİNAMİĞİNE BİR YAKLAŞIM Melike GÜREL 1, İ. Ethem GÖNENÇ 2, Ayşegül TANIK 3, Çolpan POLAT BEKEN 4, Erdoğan OKUŞ 5 1 Araş. Gör. Dr., İTÜ İnşaat Fakültesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, 80626 Maslak/İST Tel: 0 212 285 65 79, Fax: 0 212 285 65 87, E-mail: mgurel@srv.ins.itu.edu.tr 2 Prof. Dr., İTÜ İnşaat Fakültesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, 80626 Maslak/İST Tel: 0 212 285 37 86, Fax: 0 212 285 37 86, E-mail: iegonenc@srv.ins.itu.edu.tr 3 Doç. Dr., İTÜ İnşaat Fakültesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, 80626 Maslak/İST Tel: 0 212 285 68 84, Fax: 0 212 285 65 87, E-mail: tanika@itu.edu.tr 4 Doç. Dr., İÜ Deniz Bilimleri ve İşletmeciliği Enstitüsü, Müşküle Sok. No:1, Vefa/İST Tel: 0 212 528 60 22, Fax: 0 212 526 84 33, E-mail: scpb@istanbul.edu.tr 5 Doç. Dr., İÜ Deniz Bilimleri ve İşletmeciliği Enstitüsü, Müşküle Sok. No:1, Vefa/İST Tel: 0 212 528 60 22, Fax: 0 212 526 84 33, E-mail: erokus@istanbul.edu.tr Özet Bu çalışma ile kompleks ve dinamik yapıda olan lagün sistemlerinde besi maddelerinin çevrimlerine ilişkin bir yaklaşım getirilmeye çalışılmıştır. Bu amaca yönelik olarak lagün tipi açısından çok karmaşık bir yapıya sahip olan Dalyan Lagünü nde yapılan arazi çalışmalarının sonuçları değerlendirilmeye çalışılmıştır. Tüm mekansal değişimlere rağmen lagün sistemi tek bir sistem gibi düşünülmüştür. Ancak Dalyan Lagünü nde tuzluluk tabakalaşması mevcuttur. Dolayısıyla, çok sayıda istasyondan elde edilen veriler, yüzey ve dip tabakaları için ayrı ayrı istatistiksel değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Giriş Kıyı lagünleri bir bariyerle denizden ayrılmış, ancak denize bir yada birkaç kanaldan bağlantısı olan, genellikle sığ su kütleleridir (Kjerfve, 1994). Dökülen akarsular ve bağlı oldukları deniz koşullarına göre zaman zaman tatlı, zaman zaman da tuzlu veya acısu özelliği gösterirler. Kirletilmemiş kıyı lagünlerinin çok çeşitli su ürünleri ve özellikle balıklar için oldukça uygun bir ortam olduğu bilinmektedir (Pauly & Yanez-Arancibia, 1994; MacIntosh, 1994). Kıyı lagünleri karasal sistemlerle denizel ortamalar arasında yer aldıklarından hem karadan hem de deniz tarafından etkilenmektedir. Bu sebeple oldukça dinamik bir yapıya sahiptirler (Castel ve diğ., 1996). Sisteme gelen organik madde ve nütrient

yüklerinin artışı ötrofikasyon probleminin yaygınlaşmasına sebep olmuştur (Attayde ve Bozelli, 1999). Literatürde bu problem ile ilgili birçok örneğe rastlanmaktadır. Örneğin İspanya nın Mar Menor Lagünü evsel ve tarımsal girdiler, aşırı turistik gelişme, deniz ve lagün arasındaki bağlantı kanallarının derinleştirilmesi, madencilik, şehirleşme, sportif amaçlı limanların yapılması v.b. insan faaliyetlerinden oldukça etkilenmiştir. Su kalitesi kötüleşmiş ve tür çeşitliliği azalmıştır. Deniz anaları gibi bazı türlerin aşırı çoğalması ile turizm olumsuz yönde etkilenmiş, balık stokları azalmış, lagünün sediment özellikleri değişmiştir (Perez-Ruzafa ve diğ. 1991). Başka bir çalışmada su yolu, turizm ve balıkçılık açısından ekonomik önemi olan üç Lagünde (Odra/Szczecin Lagünü-Polonya, Puck Lagünü-Polonya ve Vistula Lagünü-Polonya ve Rusya) evsel ve endüstriyel deşarjlar, tarım alanlarından gelen aşırı nütrient yükü sebebiyle aşırı alg gelişimi, tür çeşitliliğinde azalma gibi çevresel problemler yaşandığı belirtilmektedir (Andrulewicz, 1995). Dalyan Lagünü, kıyı lagünleri konusunda zengin bir ülke olan Türkiye nin güney batısında Muğla ili sınırları içerisinde yer almaktadır. Özel Çevre Koruma Bölgesi olarak ilan edilen lagün, drenaj alanında endüstri bulunmaması, küçük yerleşimler olması ve bölgenin ağırlıklı olarak ormanlarla kaplı olması sebebiyle, halen önemli ölçüde kirliliğe uğramamış olarak görülmektedir. Ancak, lagünün sürdürülebilir yönetim çalışmaları yapılmadığı takdirde, özellikle turizmin gelişmesi ile artan nüfus, ve tarımsal etkinliklerle, kısa sürede önemli ölçüde kirletilmiş lagünler sınıfına girebilecektir. Bu çalışmada Dalyan Lagününde nütrient dinamiği ile fiziksel, kimyasal ve biyolojik dönüşümlerin daha iyi anlaşılması ve dolayısıyla ötrofikasyon modellemesine yardımcı olacak verilerin üretilmesi amaçlanmıştır. Bu yolla, su ürünleri, tarihi ve turistik açıdan önemli olan lagünün sürdürülebilir yönetimi ve kirletici kaynakların kontrolü çalışmalarına katkıda bulunulması hedeflenmiştir. Çalışma Alanı Dalyan Lagünü Türkiye nin güney batısında Muğla ili sınırları içerisinde yer almaktadır. Kuzeyinde Köyceğiz Gölü, güneyinde ise Akdeniz sınır koşullarını oluşturmaktadır. İztuzu sahilleri boyunca dünyaca ünlü caretta caretta kaplumbağalarının yumurtladığı alanı ve Kaunos harabelerini de kapsayan bölge Özel Çevre Koruma Bölgesi olarak ilan edilmiştir. Lagün sistemi, kanal sistemleri ve bu kanallara bağlı iki gölden (Sülüngür Gölü ve Alagöl) oluşmaktadır. 130 km 2 lik drenaj alanı içerisinde Dalyan kasabası (1997 nüfus sayımına göre 3357 kişilik nüfusu ile en büyük yerleşim) ile 6 adet köy bulunmatadır. Bölgede mevcut bir kanalizasyon bulunmamaktadır. Evsel atıksular sızdırmalı fosseptiklere verilmektedir. Arazinin yaklaşık %63 ü orman alanları ile, %23 ü ise tarım alanları ile kaplıdır. Bölge halkının en önemli geçim kaynakları; balıkçılık, tarım, ormancılık ve turizmdir. Balıkçılık, Dalyan Balıkçılık kooperatifi (DALKO) tarafından kanallarda yapılmaktadır. Ayrıca Sülüngür Gölü içerisinde de balık yetiştirilmektedir. Bölgede tarım ürünü olarak narenciye, pamuk, buğday, mısır yetiştirilmekte, seracılık yapılmaktadır. Ürün ve toprak özelliklerine göre amonyum sülfat, amonyum nitrat, potasyum nitrat, potasyum sülfat, TSP, 20.20.20, 15.15.15 gibi gübreler kullanılmaktadır. Bölgede Akdeniz iklimi hakimdir.

Arazi Çalışmaları İzleme Sistemi Tasarımı Dalyan Lagünü nde daha önce yapılmış olan çalışmalar ve mevcut olanaklar dikkate alınarak bölgeye mevsimsel seferler düzenlenmesi uygun görülmüştür. Daha güvenilir veriler elde edilmesi için çalışmaya Çevre Mühendisi leri yanında çeşitli disiplinlerden araştırıcılar dahil edilmiş ve İTÜ Çevre Mühendisliği Bölümü ve İÜ Deniz Bilimleri ve İşletmeciliği Enstitüsü arasında eşgüdümlü bir çalışma gerçekleştirilmiştir. İzleme sistemi, lagünlerde nütrient dinamiğinin anlaşılması amacına hizmet edecek şekilde tasarlanmaya çalışılmıştır. Planlamada ötrofikasyon modellerinde kullanılabilecek verilerin toplanmasına ve uygun parametre seçimine özel önem verilmiştir. İzleme sistemi tasarlanırken sınır koşulları, kirletici kaynaklar ve kanal ve göllerdeki değişimleri temsil edebilecek noktaların belirlenmesine çalışılmıştır. Dalyan Lagünü Havzası nda numune alma istasyonlarının yerleri Şekil 1 de gösterilmektedir. Yaz ve bahar ayları nütrient dinamiği açısından önemli mevsimler olduğundan bu bildiride yaz aylarına ait 2 sefer ve bahar aylarına ait 1 sefer değerlendirmeye alınmıştır. KÖYCEGIZ GÖLÜ S00 DALYAN S04 S03 ALAGÖL AKDENİZ S05 S13 S14 S02 S15 S06 S07 S01 IZTUZU S08 S09 S10 S12 SÜLÜNGÜR S11 DRENAJ ALANI SINIRLARI Şekil 1. Dalyan Lagünü Havzasında Numune Alma İstasyonları

Bölgede iki tabakalı akımın var olduğu daha önce yapılmış çalışmalarda belirtilmiştir (Oğuzkurt ve Kazancı, 1997). Bu nedenle numuneler, yüzey ve dip numunesi olmak üzere, iki farklı derinlikten alınmıştır. Yüzey numuneleri 0.5 m derinlikten alınmış, dip numuneleri ise istasyon derinliklerine ve düşeydeki tuzluluk değişimlerine bağlı olarak belirlenmiştir. Su numuneleri Niskin şişeleri kullanılarak alınmış (süzülmesi gereken parametreler filtre edilerek) polietilen şişelere aktarılmıştır. Analizi hemen yapılamayan numuneler -20 C de dondurulmuştur. Çalışmanın amacına uygun olarak azot ve fosfor türleri ile çözünmüş silikat analiz edilecek ana parametreler olarak seçilmiştir. Bunlara fitoplankton kütlesini temsil etmek üzere klorofil-a ve partiküler organik karbon parametreleri eklenmiştir. Hidrodinamik yapının anlaşılması için sistemin geometrik özellikleri ile birlikte, tuzluluk ve sıcaklık gibi parametreler de yerinde ölçülmüştür. Ayrıca değerlendirmelere katkıda bulunacak besi maddesi çevrimlerini dolaylı olarak etkileyen ph, askıda katı madde, alkalinite, çözünmüş oksijen, 5 günlük biyokimyasal oksijen ihtiyacı (BOİ 5 ) parametreleri de ölçülmüştür. Ölçüm ve Analiz Yöntemleri Sıcaklık, iletkenlik ve tuzluluk ölçümleri SBE25 Sealogger Model CTD probu ve Rosemount marka Salinometre ile, ph ölçümleri WTW marka ph metre ile yerinde gerçekleştirilmiştir. Nitrit azotu (NO 2 - -N), amonyak, silikat, alkalinite, çözünmüş oksijen analizleri hemen yapılmıştır. Çözünmüş organik azot (DON), çözünmüş inorganik azot (DIN), Nitrat azotu (NO 3 - -N), partiküler fosfor (PP), partiküler inorganik fosfor (PIP) ve partiküler organik fosfor (POP) parametreleri ise aşağıdaki bağıntılar kullanılarak hesaplanmıştır. DON = TN - PON DIN DIN = NO - 3 -N + NO - 2 -N + NH + 4 -N NO - 3 -N = (NO - 3 -N +NO - 2 -N) - NO - 2 -N PP = TP - TDP PIP = TRP DRP POP = PP - PIP İzleme Sonuçları ve Değerlendirme Sistemin mekasal ve zamansal dağılımı için 16 izleme istasyonundan su numuneleri alınmıştır. Yapılan analizler sonucunda elde edilen sonuçlar önce hidrodinamik yapının belirlenmesi için bir değerlendirmeye tabi tutulmuş, daha sonra bu değerlendirme sonuçları çerçevesinde nütrientlerin zamansal değişimini incelenmesi için bir yaklaşımda bulunulmuştur. Bu bildiri kapsamında, yer kısıtlaması olması sebebiyle, mekansal değişimler ve göller için yapılan değerlendirmelere yer verilememiştir.

yüzey dip Hidrodinamik Yapı Dalyan Lagününün hidrodinamik yapısının anlaşılması için bölgeye yapılan seferlerde ölçülen tuzluluk, sıcaklık ve yer yer akım ölçümlerinden yararlanılmıştır. Dalyan Lagünü nüne 2 tabakalı bir akım mevcuttur. Tabakalaşma tuzluluk sebebiyle meydana gelmekte, sıcaklık, tabakalaşma açısından önemli görülmemektedir. Akdeniz den baroklinik ve/veya barotrofik etkilerle sisteme giren tuzlu su daha çok dipten Köyceğiz Gölü ne doğru ilerlemekte, Köyceğiz Gölü nde gelen tatlı su ise Köyceğiz Gölü ile Akdeniz arasındaki seviye farkından dolayı yüzeyden Akdenize doğru ilerlemektedir. Bu iki farklı yoğunluktaki su, ara kesitte türbülans ve hidrolik sıçramalar sebebiyle karışmaktadır. Karışım, Akdenizden sisteme giren tuzlu suyun tuzluluğunun yol boyunca azalmasına, Köyceğiz Gölü nden sisteme giren tatlı suyun tuzluluğu nun ise yol boyunca artmasına sebep olmaktadır. İki tabakanın tuzluluğu, artan tatlı su girişleri, yağış, buharlaşma, rüzgar gibi etkilerle mevsimsel olarak ta değişmektedir. Yaz ve bahar mevsimlerindeki tuzluluk değişimlerini görmek amacıyla 3 seferin tuzlulukları birbiriyle karşılaştırılmıştır. Kanal sistemi boyunca Tablo 1 de verilen ortalama yüzey tuzlulukları değerlerine bakıldığında bahar aylarında sistemin tuzluluk değerlerinin yaz aylarına göre daha düşük olduğu görülmektedir. Bu da bahar döneminde sisteme giren tatlı suyun miktarındaki artıştan kaynaklanmaktadır. Hidrodinamik farlılıklar göz önüne alındığında, kanallar ve göllerin ayrı ayrı değerlendirilmesi uygun görülmüştür. Alagöl ve Sülüngür Gölü için de kanal sistemine benzer şekilde düşeyde tuzluluk değişimi söz konusudur. Ancak iki göl içindeki tuzluluk değerleri su giriş ve çıkışlarındaki değişimler sebebiyle farklılık göstermektedir. Buna bağlı olarak yüzey tabakasının kalınlığı da değişmektedir. Yüzey tabakası kalınlığı Alagöl de 1. Seferde 0.2m, 2. Seferde 1m, 3. Seferde 0.5m, Sülüngür de ise 1. Seferde 0.6m, 2. Seferde 2m, 3. Seferde 2m olarak ölçülmüştür. Sefer 1, Sefer 2 ve Sefer 3 te ortalama yüzey tuzluluk değerleri ise sırasıyla Alagöl için 23.14, 3.3 ve 20.69, Sülügür Gölü için 20.72, 5.75 ve 26.46 olarak bulunmuştur. Tablo 1.Kanal Sisteminde Tuzluluk ve Sıcaklık Verilerinin İstatistiksel Değerlendirmesi Tuzluluk Sıcaklık ( C) Sınır Koşulu Kanal Sistemi Sınır Koşulu Kanal Sistemi Sefer ist:0 ist:14 ort. std. sap min. maks. ist:0 ist:14 ort. std. sap. min. maks. 1 N.M. 36.85 27.55 8.46 11.15 37.58 N.M. 23.67 27.22 2.31 25.43 32.11 2 1.21 13.51 3.04 1.46 1.54 5.13 19.36 20.37 19.89 0.31 19.35 20.42 3 2.12 35.78 20.81 7.87 5.31 29.04 29.92 29.12 30.53 0.63 29.47 31.26 1 N.M. 38.77 37.11 1.86 33.77 38.55 N.M. 23.21 24.87 2.34 23.10 29.99 2 1.38 36.50 27.53 5.80 18.40 32.16 17.47 19.58 20.18 0.81 19.31 21.72 3 2.12 38.63 36.26 1.29 33.97 37.45 29.55 28.62 29.47 1.19 28.44 32.28 Sefer 1 (30 Haziran 1 Temmuz 1998); Sefer 2 (19-23 Nisan 1999); Sefer 3 (17-19 Ağustos 1999) tarihlerinde yapılmıştır. Kanal Sisteminde Nütrient Dinamiği Dalyan Lagünü nde hidrolik bekletme süresinin gün mertebesinde olması ve ölçülen parametrelerin mekansal değişimlerinin belli bir ortalama almaya imkan vermesi sebebiyle kanallar tek bir sistem olarak düşünülmüştür. Bu yaklaşım kanal sisteminde bulunan izleme istasyonlarından elde edilen sonuçların tamamının birarada istatistiksel

olarak değerlendirilmesine imkan yaramıştır. Sadece, hidrodinamik değerlendirmeler sırasında belirtildiği üzere sistemde tabakalaşma olduğundan, yüzey ve dip tabakaları için ayrı ayrı istatistiksel değerlendirme yapılması uygun görülmüştür. Ancak bu yaklaşımın bir istisnası, kanal sistemine bağlı olan, iki göl olmuştur. Bekletme sürelerinin daha fazla olduğu bu iki gölden elde edilen sonuçlar istatistiksel değerlendirmeye katılmamıştır. Yapılan istatistiksel değerlendirme sonuçları Tablo 2 ve Tablo 3 te verilmektedir. Bu tablolardan aşağıdaki sonuçlar çıkarılabilmektedir. Çözünmüş oksijen nütrient dinamiği açısından en önemli parametrelerden biridir. Dalyan Lagünü kanal sisteminde ölçülen çözünmüş oksijen konsantrasyonları, hem yüzey hem de dip suları için, doygunluk değerleri civarında bulunmuştur. Sistemin çözünmüş oksijen açısından dengede olduğu söylenebilmektedir. Yaz aylarında tuzluluk ve sıcaklıkta artış olduğundan, sistemde bahar aylarında daha yüksek çözünmüş oksijen konsantrasyonları ölçülmektedir. Hem yüzey hem de dip suları için, ortalama amonyak azotu (NH 4 + -N) konsantrasyonları bahar aylarında yaz aylarına oranla daha yüksek bulunmuştur. Bahar aylarındaki yüksek konsantrayonlara karasal kaynaklı noktasal olmayan kaynakların sebep olduğu düşünülmektedir. Ayrıca, ortalama yüzey NH 4 + -N konsantrasyonları, bahar aylarında, deniz sınırındaki konsantrasyonlara çok yakın çıkmıştır. Tuzluluk değerleri ile birlikte değerlendirildiğinde, yüzey sularının (esas olarak tatlı su) bahar aylarında denize kadar ulaşabildiği ancak aynı durumun yaz ayları için geçerli olmadığı söylenebilmektedir. Yaz aylarında yüzeydeki ortama amonyak iyonu konsantrasyonları, dip sularından dahayüksektir. Buna yaz aylarındaki zayıf akım şartları, karışımın az olması ve güçlü tabalaşmanın sebep olduğu düşünülmektedir. Baharda yüzey ve dip sularında oksitlenmiş azot (N0 2 - -N+N0 3 - -N) konsantrasyonları yaza göre daha yüksek bulunmuştur. Buna mevsimsel değişikliklerin sebep olduğu düşünülmektedir. Bahar aylarında sisteme tatlısu girdileri artmaktadır. Yağışlarla birlikte, yüzeysel akışla ve sızma ile su ortamına taşınan kirletici konsantrasyonlarında artış olması söz konusudur. Dalyan Lagünü tarım alanlarında fosfatlı ve nitratlı gübre kullanılmaktadır. Karak (2000) karasal kaynaklardan su ortamına giren özellikle nitrat yüklerinin bahar aylarında arttığını söylemektedir. Literatürde yeraltı suları ile de nitrat girdileri olabileceği belirtilmektedir (Herrera-Silveira, 1996). Dalyan Lagünü nde yeraltı su seviyesinin yüksek olduğu bilinmekle birlikte yeraltı suyu ile sisteme giren nitrat yükleri ile ilgili yeterli bilgi mevcut değildir. Nitrit azotu (N0 2 - -N) konsantrasyonlarının düşük olması sebebiyle oksitlenmiş azot kosantrasyonlarının büyük bir yüzdesini nitrat azotu (N0 3 - -N) oluşturmaktadır. Yüzey sularındaki amonyak azotu konsantrasyonları oksitlenmiş azot konsantrasyonlarından daha düşük bulunmuştur. Amonyak azotunun fitoplanktonlar ve nitrifikasyon bakterileri için azot kaynağı olarak kullanıldığı bilinmektedir. Fitoplanktonlar amonyak azotunun kısıtlayıcı olduğu durumlarda nitrat azotunu da hücre sentezinde kullanabilmektedir. Bunların yanısıra, nitrifikasyon reaksiyonlarının son ürünü de nitrattır. Partiküler Organik Azot (PON) konsantrasyonları için standart sapma değeri yüksek çıkmıştır. Bunun çökele prosesiyle ilgili olduğu düşünülmektedir. Toplam azot (TN) konsantrasyonları da karasal kaynaklı girdiler sebebiyle hem yüzey hem de dip sularında bahar aylarında yüksek bulunmuştur.

Tablo 2. Kanal Sisteminde Yüzey Tabakası Konsantrasyonlarının İstatistiksel Değerlendirmesi Sefer 1 (30 Haziran 1 Temmuz 1998) Sefer 2 (19-23 Nisan 1999) Sefer 3 (17-19 Ağustos 1999) Sınır Koşulu Kanal Sistemi Sınır Koşulu Kanal Sistemi Sınır Koşulu Kanal Sistemi Parametreler ist:0 ist:14 Ort. Stand. Min. Maks. ist:0 ist:14 Ort. Stand. Min. Maks. ist:0 ist:14 Ort. Stand Min. Maks. Tuzluluk N.M. 36.85 27.55 8.46 11.15 37.58 1.21 13.51 3.04 1.46 1.54 5.13 2.12 35.78 20.81 7.87 5.31 29.04 Sıcaklık ( C) N.M. 23.67 27.22 2.31 25.43 32.11 19.36 20.37 19.89 0.31 19.35 20.42 29.92 29.12 30.53 0.63 29.47 31.26 ph (-) N.M. 8.10 8.12 0.04 8.07 8.20 8.66 8.43 8.53 0.10 8.40 8.70 8.23 7.81 7.87 0.27 7.57 8.36 BOİ 5 (mg/l) N.M. 0.73 1.12 0.10 1.01 1.31 1.22 1.62 1.98 0.51 1.31 2.76 8.14 6.39 5.69 0.74 4.42 6.98 Alkalinite (mg/l CaCO 3 ) N.M. 132 166.29 22.21 131 200 118 177 213.13 7.45 203 223 240 212 244 14.97 220 260 AKM (mg/l) N.M. 4.40 9.09 7.43 0.80 20 0.13 3.23 2.71 1.24 0.56 4.30 0.80 9.50 3.77 1.26 2.50 6.20 Çöz. Oksijen (mg/l) N.M. 5.96 5.79 0.25 5.37 6.17 9.14 8.01 8.44 0.25 8.14 8.91 7.71 5.85 5.90 1.02 3.64 6.88 N0-3 -N+NO - 2 -N (µm) N.M. 1.21 4.04 4.36 0.78 13.47 12.94 15.20 17.98 3.01 13.73 22.94 0.41 0.41 5.11 3.94 0.62 12.53 NO - 2 -N (µm) N.M. 0.21 0.24 0.05 0.19 0.34 0.34 0.28 0.34 0.01 0.32 0.35 0.07 0.03 0.09 0.07 0.04 0.19 NH + 4 -N (µm) N.M. N.M. - - - - 0.61 4.36 4.00 1.57 2.59 6.63 0.83 0.12 0.89 0.30 0.45 1.42 PON (µm) N.M. 1.47 4.73 2.53 2.51 8.88 4.57 3.41 4.21 0.89 2.58 5.48 2.82 5.05 6.18 0.42 5.68 6.80 TN (µm) N.M. 14.09 18.10 6.42 11.68 31.27 41.04 37.86 46.85 6.94 37.61 58.34 11.44 8.55 19.87 2.11 17.53 22.90 DRP (µm) N.M. N.M. - - - - 0.18 0.09 0.13 0.04 0.07 0.21 0.14 0.12 0.21 0.02 0.18 0.23 TRP (µm) N.M. 0.57 0.50 0.09 0.31 0.61 N.M. N.M. - - - - 0.18 0.12 0.24 0.01 0.22 0.27 TDP (µm) N.M. N.M. - - - - 0.38 0.47 0.48 0.25 0.20 0.93 0.31 0.13 0.37 0.08 0.25 0.46 PP (µm) N.M. N.M. - - - - N.M. N.M. - - - - N.M. 0.07 0.09 0.04 0.04 0.15 TP (µm) N.M. 0.57 0.65 0.09 0.57 0.84 N.M. N.M. - - - - 0.31 0,20 0.44 0.07 0.30 0.50 Si (µm) N.M. 55.27 140.10 57.30 62.13 251.07 444.18 403.56 428.83 62.76 299.73 512.82 99.52 17.16 77.71 19.61 41.48 100.72 klorofil-a (µg/l) N.M. 1.09 2.15 1.03 1.21 4.18 1.24 2.23 2.13 0.36 1.70 2.73 1.83 1.48 2.50 0.43 1.88 3.03 POC (µm) N.M. 16.94 41.27 17.51 23.94 72.13 35.09 33.89 31.51 2.59 27.15 34.88 28.34 32.54 41.61 6.55 33.42 51.58 N.M. Ölçülmedi

Tablo 3 Kanal Sisteminde Dip Tabakası Konsantrasyonlarının İstatistiksel Değerlendirmesi Sefer 1 (30 Haziran 1 Temmuz 1998) Sefer 2 (19-23 Nisan 1999) Sefer 3 (17-19 Ağustos 1999) Sınır Koşulu Kanal Sistemi Sınır Koşulu Kanal Sistemi Sınır Koşulu Kanal Sistemi Parametreler ist:0 ist:14 Ort. Stand Min. Maks. ist:0 ist:14 Ort. Stand. Min. Maks. ist:0 ist:14 Ort. Stand. Min. Maks Tuzluluk N.M. 38.77 37.11 1.86 33.77 38.55 1.38 36.50 27.53 5.80 18.40 32.16 2.12 38.63 36.26 1.29 33.97 37.45 Sıcaklık ( C) N.M. 23.21 24.87 2.34 23.10 29.99 17.47 19.58 20.18 0.81 19.31 21.72 29.55 28.62 29.47 1.19 28.44 32.28 ph (-) N.M. 8.14 8.09 0.06 8.00 8.15 8.69 8.31 8.43 0.07 8.33 8.53 8.29 7.85 7.69 0.16 7.48 7.92 BOİ 5 (mg/l) N.M. 0.79 0.90 0.09 0.79 1.04 2.18 1.65 1.76 0.49 0.83 2.23 8.01 5.18 5.34 0.47 4.83 6.07 Alkalinite (mg/l CaCO 3 ) N.M. 117 140.86 20.61 120 175 200 191 190 25.87 159 217 248 216 204 13.35 184 224 AKM (mg/l) N.M. 5.6 17.05 13.26 2.30 34.40 0.67 2.81 3.81 1.94 1.50 6.92 1.60 7.40 7.56 1.88 4.40 10.40 Çöz. Oksijen (mg/l) N.M. 6.38 5.76 0.28 5.24 6.07 9.36 7.83 8.30 0.77 7.30 9.29 7.64 6.31 5.76 0.69 4.29 6.73 N0 3 N+NO 2 N (µm) N.M. 0.78 1.17 0.88 0.50 3.12 13.24 9.90 16.05 10.60 3.53 28.43 0.37 0.45 1.24 0.96 0.49 3.09 NO 2 N (µm) N.M. 0.16 0.23 0.06 0.17 0.34 0.35 0.19 0.34 0.05 0.25 0.41 0.04 0.02 0.10 0.09 0.03 0.26 NH + 4 -N (µm) N.M. N.M. - - - - 1.21 3.36 4.47 1.29 2.92 6.39 0.75 0.38 2.04 1.09 0.89 4.12 PON (µm) N.M. 2.39 3.04 1.86 1.22 6.10 4.43 2.91 5.52 1.48 4.23 7.66 5.59 4.14 6.83 1.74 5.06 9.99 TN (µm) N.M. 10.65 13.16 2.93 9.97 18.04 45.21 26.80 44.13 11.23 30.50 55.90 19.27 8.69 15.02 3.58 7.82 19.71 DRP (µm) N.M. N.M. - - - - 0.12 0.14 0.16 0.06 0.13 0.28 0.15 0.14 0.17 0.03 0.11 0.22 TRP (µm) N.M. 0.39 0.56 0.05 0.48 0.61 N.M. N.M. - - - - 0.15 0.14 0.26 0.08 0.18 0.43 TDP (µm) N.M. N.M. - - - - 0.38 0.14 0.31 0.12 0.13 0.41 0.18 0.15 0.22 0.08 0.05 0.34 PP (µm) N.M. N.M. - - - - N.M. N.M. - - - - 0.17 0.10 0.18 0.10 0.05 0.35 TP (µm) N.M. 0.39 0.76 0.23 0.53 1.15 N.M. N.M. - - - - 0.35 0.25 0.36 0.12 0.21 0.57 Si (µm) N.M. 22.71 58.45 31.68 23.56 121.25 461.29 419.75 319.15 139.33 167.79 448.46 99.22 11.78 31.49 10.70 17.31 45.87 klorofil-a (µg/l) N.M. 0.58 1.71 1.03 1.05 3.77 1.58 1.43 3.27 2.68 0.02 7.47 1.49 1.27 2.70 0.90 1.54 3.85 POC (µm) N.M. 21.77 38.75 11.08 27.57 55.49 31.30 29.91 43.55 7.76 33.62 53.87 42.05 27.10 53.89 19.17 37.05 88.46 N.M. Ölçülmedi.

Çözünmüş reaktif fosfor (DRP) konsantrasyonları hem yüzey hem de dip suları için bahar ve yaz aylarında 0.1-0.23µM civarındadır. Toplam reaktif fosfor (TRP) ve çözünmüş reaktif fosfor konsantrasyonları arasındaki farktan (TRP-DRP) partiküler inorganik fosfor (PIP) değerleri hesaplanabilmektedir. Yüzey sularında PIP konsantrasyonları dip sularına göre daha yüksek bulunmuştur. Benzer şekilde partiküler fosfor değerleri de dip sularında daha yüksektir. Çökelme prosesine bağlı olarak partiküller üzerine adsorbe olan fosfor ve çökelen fitoplanktonların bu artışa sebep olduğu düşünülmektedir. Aşırı derecede yüksek Silikat (Si) konsantrasyonları (yaklaşık 400µM) bahar aylarında gözlenmektedir. Dalyan Lagünü toprak yapısı esas olarak siltlidir. Dolayısıyla yüksek silikat konsantrasyonları, yağışlarla birlikte, karadan yüzeysel akış ile silikatın alıcı ortama taşınımı ile açıklanmaktadır. Ayrıca Köyceğiz Gölü nden sisteme girişte de yüksek silikat konsantrasyonları ölçülmektedir. Ortalama klorofil-a konsantrasyonları düşük (genellikle <4 µg/l) olarak bulunmuştur. Nütrient konsantrasyonları, karışım, bekletme süresi, ışık miktarı, sıcaklık ve tuzluluk değerleri fitoplanktonların çoğalması açısından önem taşımaktadır. Literatürde diğer lagünler için bulunan klorofil-a ve nütrient konsantrasyonları Tablo 4 te verilmektedir. Tablo 4 Nütrient ve klorofil-a konsantrasyonları aralıkları ve ortalama değerleri Lagün NO - 3 -N NH + 4 -N DRP Si klorofil-a Kaynak (µm) (µm) (µm) (µm) (mg/m 3 ) Celestun 0.9-13 (4.82) 1-40 (7.82) 0.3-3.2 (0.82) 16-350(54.4) 0.5-28.5(5.8) Herrera-Silveira ve diğ., 1998 Chelem 1-5 (1.89) 1-15 (7.31) 0.1-6 (0.41) 11-39 (36.8) 1.4-9 (3.8) Herrera-Silveira ve diğ., 1998 Dzilam 1-7.2 (4.07) 1-35 (2.5) 0.2-8.1 (1.45) 20-300 (163) 2-6 (2.7) Herrera-Silveira ve diğ., 1998 R. Lagartos 0.2-5 (0.7) 2-11 (8.5) 0.3-8 (1.55) 5-120 (24.7) 2-10 (4.9) Herrera-Silveira ve diğ., 1998 Mar Menor 0-0.55 (0.1) 0-4 (2) 0.5-4 (1) Gilabert ve diğ. 1998 Dalyan Kanal yüzey 0.62-22.94 0.45-6.63 dip 0.49-28.43 0.89-6.39 Öneriler 0.07-0.23 0.11-0.28 41.48-512.8 1.21-4.18 17.31-448.5 0.02-7.47 Gürel, 2000 Bu çalışmada Dalyan Lagünün de ötrofikasyonun önlenmesi ve sürdürülebilir yönetim açısından nütrient dinamiğine bir yaklaşımda bulunulmuştur. Bölgeye bahar ve yaz aylarında yapılan seferlerde, alınan su numunelerinde, nütrient dinamiği açısından önemli olan parametrelerin analizleri yapılmıştır. Lagün sistemleri çok dinamik sistemler olduğundan, suyun bileşimi bazen analiz yapmayı engeller nitelikte olmuştur. Tuzlu sular için verilen ve uygulamasında problemle karşılaşılmayan bazı analiz yöntemleri, lagün sularına uygulanırken sorunlar çıkmış (örneğin Partiküler Fosfor ölçümü için) ve bu sorunlar giderilmeye çalışılmıştır. Sonuç olarak, çok masraf, zaman ve işgücü gerektiren çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmanın ülkemizdeki diğer lagün ötrofikasyonu çalışmalarına yol gösterici nitelikte olması amaçlanmıştır. Ancak, bu çalışma kapsamında verilen ve yaz ve bahar aylarını kapsayan deneysel çalışmanın diğer mevsimleri de kapsayacak şekilde ve uzun yıllar sürdürülmesi ötrofikasyon modellemesi ve sürdürülebilir yönetim açısından gerekmektedir. Lagünlerin trofik sınıflandırması için tür kompoziyonuna bağlı basit bir sınıflandırma mevcut değildir. Ekologların yaklaşımı, sistemde mevcut türlerin belirlenmesi ve buna dayanarak trofik sınıflandırma yapılmasıdır. Bu sebeple sistemde ekolojik çalışmaların da yapılması önerilmektedir.

Teşekkür İTÜ Araştırma Fonu Saymanlığı na ve İÜ Deniz Bilimleri ve İşletmeciliği Enstitüsü ne katkılarından dolayı teşekkür ederiz. Kaynaklar Andrulewicz, E. 1995. An Overview on Lagoons in the Polish Coastal Area of the Baltic Sea, Ecosystem Modeling of Coastal Lagoons for Sustainable Management isimli NATO-CCMS projesi, 1. Workshop, İstanbul. Attayde, J.L., Bozelli, R.L. (1999) Environmental heterogenity patterns and proedictive models of chlorophyll a in a Brazilian coastal lagoon, Hydrobiologia, 390: 129-139. Castel, J., Caumette, P., Herbert, R. 1996. Eutrophication gradients in coastal lagoons as exemplified by the Bassin d Arcachon and the Étang du Prévost, In: Coastal Lagoon Eutrophication and Anaerobic Processes (C.L.E.A.N), Eds.Caumette, P., Castel, J. and Herbert, R., Hydrobiologia, 329:ix-xxviii, special issue. Gilabert, J., Perez-Ruzafa, A., Marcos-Diego, C.1998. Food web structure in coastal lagoons, Ecosystem Modeling of Coastal Lagoons for Sustainable Management isimli NATO-CCMS projesi, 4. Workshop, Gdynia, Polonya. Grasshoff, K., Ehrhardt, M., Kremling, K., 1983. Methods of Seawater Analysis, Second revised and extended edition, Verlag Chemie GmbH. Gürel, M. (2000). Nutrient Dynamics in Coastal Lagoons: Dalyan Lagoon Case Study, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul. Herrera-Silveira, J.A.1996. Salinity and nutrients in a tropical coastal lagoon with groundwater discharges to the Gulf of Mexico, Hydrobiologia, 321, 165-176. Herrera-Silveira, J.A., Ramirez R.J., Zaldivar, J.A. 1998. Overview and characterization of the hydrology and primary producer communities of selected coastal lagoons of Yucatan, Mexico, Aquatic Ecosystem Health and Management, 1, 353-372. Karak, P. (2000) Kara Kökenli Kirletici Kaynaklarda Besi Maddesi Hareketlerinin İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. Kjerfve, B. 1994. Coastal lagoon processes. In: Coastal Lagoon Processes, Eds. Kjerfve B., pp.1-8. Elsevier Oceanography Series, 60, Elsevier Sicence Publishers, Amsterdam. Oğuzkurt, D., Kazancı, N. (1997) Köyceğiz-Dalyan Estuarin Ekosisteminde Tuzluluk Tabakalaşması, Türkiye nin Kıyı ve Deniz Alanları I. Ulusal Konferansı, Bildiriler Kitabı, Editör Erdal Özhan, 24-27 Haziran 1997, ODTÜ Kültür ve Kongre Merkezi, Ankara. MacIntosh, D.J. 1994. Aquaculture in coastal lagoons. In: Coastal Lagoon Processes, Eds. Kjerfve B., pp.401-436. Elsevier Oceanography Series, 60, Elsevier Sicence Publishers, Amsterdam. Parsons, T.R., Maita, Y., Lalli, C.M. 1984. A Manual of Chemical and Biological Methods for Seawater Analysis, Pergamon Press, Oxford. Pauly, D., Yanez-Arancibia, A. 1994. Fisheries in coastal lagoons. In: Coastal Lagoon Processes, Eds. Kjerfve B., pp.377-396. Elsevier Oceanography Series, 60, Elsevier Sicence Publishers, Amsterdam. Perez-Ruzafa, A., Marcos-Diego, C., Ros, J.D. 1991. Environmental and biological changes related to human activities in the Mar Menor (SE of Spain), Marine Pollution Bulletin, 23, 747-751. Standard Methods for the Examination of Water and Wastewater 1998. 20th ed., American Public Health Association/American Water Works Association/Water Environment Federation, Washington DC, USA.