Kafkas Üniv Vet Fak Derg ():, 008 Kuzey Doğu Anadolu Bölgesi Çiftlik Hayvanlarında Paraziter Hastalıkların Değerlendirilmesi M. Özkan ARSLAN* Murat KARA* Ahmet TEMUR** Serap Kılıç ALTUN** Ö. Faruk KÜÇÜKKALEM** * ** Kafkas Üniversitesi Veteriner Fakültesi Parazitoloji Anabilim Dalı, Kars TÜRKİYE Veteriner Kontrol ve Araştırma Enstitüsü, Erzurum TÜRKİYE Yayın Kodu (Article Code): 007/9A Özet Bu çal şma, son beş y lda (00 007) Türkiye nin Kuzey Doğu Anadolu Bölgesi nde görülen paraziter hastal klar hakk nda bir fikir vermesi amac yla yap lm şt r. Paraziter yönden şüpheli olarak Erzurum Veteriner Kontrol ve Araşt rma Enstitüsü Parazitoloji Laboratuvar na getirilen canl hayvan, kadavra, organ, kan ve d şk gibi materyallerin rutin parazitolojik incelemeleri gerçekleştirilmiştir. İncelenen materyalin ünde (%.7) paraziter hastal k tespit edilmiştir. Bu olgular n % (70/) sinin Erzurum, %9.7 (/) sinin Ağr ve %8 (9/) inin Iğd r illerine ait olduğu görülmüştür. Ayr ca Artvin de 7, Bayburt da, Ardahan ve Erzincan da er, Gümüşhane de, Bingöl ve Kars illerinde er vaka tespit edilmiştir. Konaklara göre ise s ğ r (%9.8), koyun (%.0), ar ar l k (%9.), keçi, tavuk, tavşan ve bal k materyalinde paraziter hastal k saptanm şt r. Bölgeden teşhis amaçl olarak laborotuvara daha çok babesiosis ve theileriosis şüpheli materyallerin geldiği görülmüş olup, yap lan parazitolojik muayeneler sonucu hastal k tespit edilen örneklerin %7 inde (/) babesiosis ve theileriosis tan mlanm şt r. Anahtar sözcükler: Paraziter hastal k, Çiftlik hayvan, Kuzey Doğu Anadolu Bölgesi The Evaluation of Parasitic Diseases in Farm Animals in NorthEastern Anatolian Region of Turkey Summary This study was carried out to determine and to evaluate the prevalence of parasitic diseases within the last five years (00 007) in northeastern Anatolian region of Turkey. Routine parasitological examinations were performed on live animals, cadavers, organs, blood and feces which were parasitically suspected and brought to Erzurum Veterinarian Control and Research Institute Parasitology Laboratories. Out of inspected samples, parasitic diseases were identified in (.7%). Most of the cases were brought from Erzurum % (70/), Ağr 9.7% (/), and Iğd r 8% (9/). In addition to these mentioned cases, 7 cases from Artvin, from Bayburt, each from Ardahan and Erzincan, from Gümüşhane, each case from Bingöl and Kars provinces were diagnosed and recorded. Parasitic diseases were discovered in the materials coming from the hosts: cattle (9.8%), sheep (%), apiary (9.%), goats, chicken, rabbits, and fish. It has been observed that most of the cases were brought to the laboratories from the region were suspected to be babesiosis or theileriosis. After the inspections and examinations 7% (/) of the cases with a disease turned out to be babesiosis or theileriosis. Keywords: Parasitic disease, Farm animals, NorthEastern Anatolian region,turkey İletişim (Correspondence) Phone: +90 7 800/ EMail: ozkanarslan@gmail.com
Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi... GİRİŞ Paraziter hastal klar gerek dünyada gerekse Türkiye de insan ve hayvanlarda önemini korumaya devam etmektedir. Halk sağl ğ yönünden ise paraziter zoonozlar oldukça yayg n olmakla beraber, özellikle s ğ r ve koyun gibi çiftlik hayvanlar nda görülen paraziter hastal klar ekonomik kay plar nedeniyle daha da önemlidir. Türkiye, sahip olduğu coğrafi özellikleri, gelişmişlik durumu ve hayvan hareketleri gibi risk faktörleri nedeniyle paraziter hastal klar n görülmesi aç s ndan uygun özellikleri taş maktad r. Kuzey Doğu Anadolu, Türkiye nin hayvanc l k potansiyelinin önemli bir k sm n bar nd ran, mera hayvanc l ğ ile birlikte ah r hayvanc l ğ n n da yayg n olarak yap ld ğ bölgelerin baş nda gelmektedir. Tar m ve Köyişleri Bakanl ğ Türk Veteriner Bilgi Sistemi 007 y l verilerine göre Türkiye deki toplam s ğ r say s n n %.9 u bu bölgede (Erzincan, Bayburt, Erzurum, Ağr, Iğd r, Kars ve Ardahan) bulunmaktad r. S ğ r varl ğ n n Bölge içindeki illere göre oran ; Erzurum da %.7, Kars ta %.8, Ardahan da %7., Ağr da %., Erzincan da %.8, Bayburt ta %. ve Iğd r da %. tir. Kuzey Doğu Anadolu Bölgesi ve çevre illerindeki hayvan hastal klar ile ilgili teşhisler Erzurum il merkezinde bulunan Tar m ve Köyişleri Bakanl ğ Veteriner Kontrol ve Araşt rma Enstitüsü nde yap lmaktad r. Ancak bu laboratuvara daha çok salg n hastal k durumundaki vakalar n getirildiği de bilinmektedir. Retrospektif olarak yap lan bu çal şma; son beş y lda (00 007) Kuzey Doğu Anadolu Bölgesi ndeki çiftlik hayvanlar nda görülen paraziter hastal klar n değerlendirilmesi ve ilgili taraflara bir fikir vermesi amac yla yap lm şt r. MATERYAL ve METOT Araşt rma materyalini; Kuzey Doğu Anadolu Bölgesi nde paraziter hastal k şüpheli olarak hayvan sahipleri taraf ndan Erzurum Veteriner Kontrol ve Araşt rma Enstitüsü Parazitoloji Laboratuvar na getirilen canl hayvan, kadavra, kan, d şk, organ gibi örnekler oluşturmuştur. Haziran 00 den Haziran 007 ye kadar olan y ll k süre içerisindeki bu materyallerin parazitolojik tan sonuçlar retrospektif olarak değerlendirilmiştir. Paraziter hastal k şüpheli materyal getirilen iller ve materyal say lar ; Erzurum 8, Erzincan 0, Bayburt, Ağr 0, Kars, Iğd r 0, Ardahan 8, Artvin, Gümüşhane ve Bingöl olup, bu materyallerin y llara göre dağ l m ise 00 de, 00 te, 00 de 7, 00 te, 00 da ve 007 de olmak üzere toplam adettir. Numunelerin paraziter yönden incelemesi rutin parazitolojik teknikler ile yap lm şt r. Kan muayenesi için haz rlanan frotiler giemsa ile boyanm ş ve kan protozoonlar yönünden incelenmiştir. D şk incelemeleri için flotasyon ve sedimentasyon teknikleri, uyuz tan s için deri kaz nt s muayenesi yap lm şt r. Otopsi yap lan olgularda ise organ tuşe preparatlar haz rlanarak incelenmiştir. Ayr ca otopsi bulgular gözden geçirilmiş ve parazitlerin erginleri yada gelişme formlar yönünden muayene edilmiştir. Tüm bu laboratuvar testlerinin yap lmas s ras nda teşhis aşamas nda Enstitü ile Kafkas Üniversitesi Parazitoloji Anabilim Dal aras nda diyalog kurulmuş ve ayr ca tan internet kanal yla onaylat lm şt r. BULGULAR İncelenen materyalin ünde (%.7) paraziter hastal k tespit edilmiştir. Bu hastal klar n % (70/) gibi büyük çoğunluğu Erzurum iline ait olup, diğer illere ait olgular n dağ l m Tablo de verilmiştir. Tablo. Paraziter hastalık şüphesiyle parazitoloji laboratuvarında incelenen materyal sayıları ile paraziter hastalık saptanan olguların il ve yıllara göre dağılımı Table. The number of materials examined in the laboratory with the suspicion of parasitic diseases and the prevalence of the parasitic diseases according to provinces and years İL Erzurum Erzincan Bayburt Ağrı Kars Iğdır Ardahan Artvin Gümüşhane Bingöl TOPLAM YIL (x/n)* 00 00 00 00 00 007 TOPLAM 9 /* / 0 0/7 *x/n: Paraziter Hastalık Tespit Edilen Numune Sayısı /Parazitoloji Laboratuvarına Getirilen Materyal Sayısı 0 8/ / 70/8 /0 / /0 / 9/0 /8 7/ / / / /
ARSLAN, KARA, TEMUR ALTUN, KÜÇÜKKALEM Konaklara göre ise s ğ r (%9.8), koyun (%.0), ar ar l k (%9.), keçi, tavuk, tavşan ve bal k materyalinde paraziter hastal k saptanm şt r (Tablo ). S ğ rlarda babesiosis, theileriosis, coccidiosis, cystic echinococcosis olgu, anaplasmosis, fascioliosis, trichostrongylosis ve toxocarosis er olgu olarak tespit edilmiştir. Koyunlarda babesiosis, fasciolosis, cystic echinococcosis ve coenurosis er, giardiosis ve dicrocoeliosis şer, coccidiosis, moneziosis ve oestriosis er olgu halinde görülmüştür. Keçilerde babesiosis ve coenurosis er olgu, tavuklarda ascaridiosis olgu, bal klarda ligulosis olgu, tavşanlarda coccidiosis ve uyuz olgu, ar larda ise nosematosis ve varroosis 8 olgu olarak belirlenmiştir. Bölgede teşhis yönünden laboratuvara daha çok babesiosis ve theileriosis şüpheli materyallerin getirildiği görülmüş olup, yap lan parazitolojik muayeneler sonucu hastal k tespit edilen örneklerin %7 (/) inde babesiosis ve theileriosis görülmüştür (Tablo ). Kuzey Doğu Anadolu Bölgesi nde yerleşim yerlerine göre paraziter hastal klar n dağ l m Tablo te verilmiştir. Bu tablodan da görüleceği üzere teşhis edilen hastal klar n büyük çoğunluğu Erzu Tablo. Kuzey Doğu Anadolu Bölgesi nde saptanan paraziter hastalıkların konaklara göre dağılımı Table. The prevalence of the parasitic diseases in northeastern Anatolian region with respect to their hosts PARAZİTER HASTALIK Babesiosis Theileriosis Coccidiosis Giardiosis Anaplasmosis Nosematosis Fasciolosis Dicrocoeliosis Cystic Echinococcosis Coenurosis Monieziosis Ligulosis Trichostrongylosis Toxocarosis Ascaridiosis Oesteriosis Varroosis Uyuz YIL (x/n)* Sığır Koyun Keçi Tavuk Balık Tavşan Arı 8 9 8 7 8 Tablo. Kuzey Doğu Anadolu Bölgesinde saptanan paraziter hastalıkların illere göre dağılımı Table. The prevalence of the parasitic diseases according to the provinces of northeastern Anatolian region PARAZİTER HASTALIK Babesiosis Theileriosis Coccidiosis Giardiosis Anaplasmosis Nosematosis Fasciolosis Dicrocoeliosis Cystic Echinococcosis Coenurosis Monieziosis Ligulosis Trichostrongylosis Toxocarosis Ascaridiosis Oesteriosis Varroosis Uyuz *Artvin, Gümüşhane, Bingöl Erzurum Erzincan Bayburt Ağrı Kars Iğdır Ardahan 7 8 70 İL 9 Diğer* 0
Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi... rum iline aittir. Ayr ca diğer iller olarak gösterilen Artvin, Gümüşhane ve Bingöl den ise 0 olgu kaydedilmiştir. Bu vakalar; Bingöl de theileriosis, Gümüşhane de trichostrongylosis ve varroosis ile Artvin de nosematosis, varroosis ve coenurosis dir. Retrospektif olarak değerlendirilen bu çal şmada, bir sürüde yada işletmede daha çok toplu halde yani salg n şeklinde görülen paraziter hastal klar n enstitüye ulaşt ğ ve bunlar n yaklaş k yar s nda paraziter hastal k tan s konulduğu belirlenmiştir. TARTIŞMA ve SONUÇ Kuzey Doğu Anadolu Bölgesi, Türkiye hayvanc l k potansiyelinin önemli bir k sm n bar nd ran ve mera hayvanc l ğ n n da yayg n olarak yap ld ğ yörelerin baş nda olsa da gerek paraziter gerekse diğer hastal klar n prevalans ve epidemiyolojisi hakk nda etrafl ve sağl kl çal şmalar bulunmamaktad r. Bölgede yap lm ş olan çal şmalar ise genellikle Kars ta bulunan Kafkas Üniversitesi Veteriner Fakültesi Parazitoloji Anabilim Dal taraf ndan yap lm şt r. Bu çal şmalar; protozoon 8, helmint 9 ve artropod 8 hastal klar ile ilgilidir. Ayr ca Erzurum Veteriner Kontrol ve Araşt rma Enstitüsü nde klinik olarak sar l k görülen s ğ r ve koyunlarda kan protozoonlar bildirilmiştir 9,0. Paraziter hastal klardan hem halk sağl ğ ve hem de ekonomik yönden önemli olan cystic echinoccocosis bu bölgedeki insan ve hayvanlarda ciddi boyutlarda olup, yayg n olarak görülmektedir 9,,. Bu çal şmada, son beş y lda (00 007) Türkiye nin Kuzey Doğu Anadolu Bölgesi nde bulunan Erzurum, Erzincan, Bayburt, Ağr, Kars, Iğd r, Ardahan, Artvin, Gümüşhane ve Bingöl illerinden getirilen canl hayvan, kadavra, organ, kan ve d şk gibi numunelerin Erzurum Veteriner Kontrol ve Araşt rma Enstitüsü Parazitoloji Laboratuvar nda incelenmesi ile elde edilen sonuçlar n bir değerlendirmesi verilerek bölgede mevcut bulunan paraziter hastal klar hakk nda bir fikir verilmeye çal ş lm şt r. Bu hastal klar n çoğunun Erzurum (%.0) yöresine ait olduğu, daha sonra ise s ras ile Ağr (%9.7), Iğd r (%8.0) ve Artvin (%.) illerinin geldiği görülmektedir (Tablo ). Araşt rma Enstitüsünün Erzurum da bulunmas ve yukar da ad geçen illerinde en yak n komşu iller olmas sebebiyle, doğal olarak numunelerin daha çok say da ad geçen yak n yerlerden gelmesine yol açm şt r. materyalin 8 i (%.) Erzurum ilinden getirilmiş olup, bunu yirmişer materyal ile Ağr ve Iğd r illeri takip etmiştir. Kuzey Doğu Anadolu Bölgesi nde s ğ rlarda babesiosis, theileriosis, coccidiosis, anaplasmosis, fasciolosis, dicrocoeliosis, cystic echinococcosis, trichostrongylosis, toxocarosis, koyunlarda ise babesiosis, coccidiosis, giardiosis, fasciolosis, dicrocoeliosis, cystic echinococcosis ve oestriosis gibi paraziter hastal klar n halen mevcudiyetlerini muhafaza ettikleri ve önemlerini koruduklar gözlenmektedir. Erzurum d ş ndaki illerden gelen numunelerin say ca azl ğ nedeniyle istatistiksel olarak önem arzetmeyeceği ve paraziter hastal klar yönünden verdiği bilginin fazla önemli olmad ğ aşikard r. Erzurum ili dikkate al narak incelendiğinde, oldukça şaş rt c olduğu ve Türkiye nin herhangi bir bölgesinde, tamam yla farkl coğrafya ve iklime sahip bir ilde görülebilen parazitlerin bu ilde de mevcut olduğu ve farkl paraziter hastal ğ n bildirildiği görülmektedir (Tablo ). Buna saha çal şmalar m z sonucu gözlemlediğimiz trichostrongylosis ve Moniezia enfeksiyonlar n da eklemek gerekir. Bu sonuçlar bölgede 9 farkl paraziter hastal ğ n mevcut bulunduğunu ve buna bit, kene enfestasyonlar ile myiasisinde eklenmesiyle bu say n n daha da artacağ aç kt r. Özellikle s ğ r ve koyunlarda ekonomik yönden önemli olan ve ciddi verim kay plar na yol açan parazitozlar n bölgede yayg n olmas da dikkate değer bulgulard r. Salg n paraziter hastal klar n (giardiosis, toxocarosis, coenurosis, oestriosis, ligulosis) bir sürüde ortaya ç kmas halinde, yetiştiricilerin genellikle enstitü laboratuvar na materyal getirdikleri dikkate al nd ğ nda, bölgede paraziter hastal klar n halen ciddiyetini koruduğu görülmektedir. Buna yörede yap lan mera hayvanc l ğ, yaylac l k, özellikle Türkiye nin bat s na doğru yap lan hayvan nakilleri, göçer ar c l k, kendi içerisinde bile farkl iklim ve coğrafi özellikler göstermesi gibi risk faktörlerinin de eklenmesiyle, bölgenin paraziter hastal klar yönünden ne kadar önemli olduğu görülmektedir. Türkiye de parazitlerin neden olduklar hastal klardan dolay oluşan ekonomik kay plar net
ARSLAN, KARA, TEMUR ALTUN, KÜÇÜKKALEM olarak ortaya koymak mümkün değilse de şüphesiz ki diğer bölgelere nazaran daha az gelişmiş olan Kuzey Doğu Anadolu da bu kay plar n daha yüksek olacağ aç kt r. Paraziter hastal klarla mücadelede art k bu bölge ile birlikte tüm Türkiye yi kapsayan kontrol programlar n n oluşturulmas, bu programlar n uygulanmas ve kontrollü olarak s k bir şekilde yürütülmesinde başta Tar m ve Köyişleri Bakanl ğ ile Üniversiteler olmak üzere özel sektörün, serbest çal şan veteriner hekimlerin ve hayvan yetiştiricilerinin s k bir işbirliği içine girmeleri art k kaç n lmaz hale gelmiştir....... 7. 8. 9. KAYNAKLAR Burgu A, Karaer Z (Eds): Veteriner Hekimliğinde Parazit Hastal klar nda Tedavi. Türkiye Parazitol Dern Yay No: 9, İzmir, 00. www.turkvet.gov.tr/portal/ Tar m Bakanl ğ Türk Vet Bilgi Sistemi. Erişim Tarihi: May s 007. Özcel MA, Alt ntaş N (Eds): Parazit Hastal klar nda Tan. Türkiye Parazitol Dern Yay No:, İzmir, 997. Akça A, Babür C, Arslan MÖ, G c k Y, Kara M, K l ç S: Prevalence of antibodies to Toxoplasma gondii in horses in the province of Kars, Turkey. Vet Med Chech, 9, 9, 00. Arslan MÖ: Kars yöresi buzağ lar nda Eimeria türlerinin yayg nl ğ. Kafkas Üniv Vet Fak Derg, (): 9, 997. Arslan MÖ, Umur Ş: Kars ve Erzurum yöresi s ğ rlar nda Sarcocystiosis in yayg nl ğ. Türkiye Parazitol Derg, (): 70, 997. Arslan MÖ, Umur Ş, Kara M: The prevalence of coccidian species in sheep in Kars Province of Turkey. Trop Anim Health Prod,,, 999. Arslan MÖ, G c k Y, Erdoğan HM, Sar B: Prevalence of Cryptosporidium spp. oocysts in diarrhoeic calves in Kars Province, Turkey. Turk J Vet Anim Sci,,, 00. Arslan MÖ, Umur Ş: Erzurum mezbahalar nda kesilen koyun ve s ğ rlarda hidatidozun yay l ş ve ekonomik önemi. Kafkas Üniv Vet Fak Derg, (): 77, 997. 0. G c k Y, Arslan MÖ, Akça A, Kara M: Kars İlinde kesilen koyunlarda karaciğer trematodlar n n yayg nl ğ. Kafkas Üniv Vet Fak Derg, 8, 00, 00.. G c k Y, Arslan MÖ, Kara M, Köse M: Kars ilinde kesilen koyunlarda paramphistomiosisin yayg nl ğ. Türkiye Parazitol Derg, 7: 0, 00.. G c k Y, Arslan MÖ, Kara M, Köse M: Kars ilinde kesilen s ğ r ve koyunlarda kistik ekinokokkozisin yayg nl ğ. Türkiye Parazitol Derg, 8, 9, 00.. G c k Y, Kara M, Arslan MÖ: Prevalance of Coenurus cerebralis in sheep in Kars province, Turkey. Bull Vet Inst Pulawy,, 798, 007.. Umur Ş, Arslan MÖ: Kars yöresi s ğ r ve koyunlar nda akciğer k lkurtlar. Türkiye Parazitol Derg, (): 889, 998.. Umur Ş, Arslan MÖ: Kars yöresi sokak köpeklerinde görülen helmint türlerinin yay l ş. Türkiye Parazitol Derg, (): 889, 998.. Arslan MÖ, Umur Ş, Ayd n L: Kars yöresi s ğ rlar nda Ixodidae türlerinin yayg nl ğ. Türkiye Parazitol Derg, ():, 999. 7. Arslan MÖ, Kara M, G c k Y: Kars yöresindeki koyunlarda Oestrus ovis enfestasyonlar n n epidemiyolojisi.. Ulusal Parazitol Kong, Program ve Özet Kitab, SB0, s., 8 Eylül 00, İzmir, 00. 8. Kara M, Arslan MÖ, G c k Y: The prevalence of bovine hypodermosis in Kars province. Trop Anim Health Prod, 7, 7, 00. 9. Özkan Ö, Dörterler R, Hoştürk F: Erzurum ili ve yöresindeki s ğ r ve koyunlarda sar l k ve kan işeme semptomlar yla seyreden hastal klarda Clostridium oedematiens, Leptospira ve kan protozoonlar n n insidans n n belirlenmesi. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 7 (): 970, 99. 0. Türkütan t SS, Sağlam YS, Arslan MÖ, Bozoğlu H, Dinler U: Sar l k görülen koyun ve s ğ rlarda kan protozoonlar ve leptospirosis üzerine etiyopatolojik incelemeler. Etlik Vet Mikrobiol Derg, ():, 00.. Gündoğdu C, Arslan R, Arslan MÖ, G c k Y: Erzurum ve çevresinde insanlarda cystic ve alveolar echinococcosis olgular n n değerlendirilmesi. Türkiye Parazitol Derg, 9 ():, 00.