EKO-VERİMLİLİK (TEMİZ ÜRETİM) NEDİR?

EKO-VERİMLİLİK (TEMİZ ÜRETİM) NEDİR? Temiz üretim, ürün ve hizmet eldesi süreçlerinde girdilerin daha verimli kullanılarak, hammadde kayıplarının azaltılması ve kirliliğin kaynağında önlenmesi ya da azaltılmasına yönelik olarak gerçekleştirilen teknolojik ve/veya yönetsel uygulamalar olarak tanımlanabilir. Bu yaklaşım ile hammadde, enerji ve su kullanımı daha verimli hale getirilerek, doğal kaynakların kullanımı ve atık oluşumu en aza indirilebilmektedir. Son yıllarda dünyada sürdürülebilir tüketim ve üretim kavramının yaygın olarak benimsenmesi kapsamında daha çok sürdürülebilir üretim olarak ifade edilen bu kavram, daha az etkiyle daha çok değer yaratma ya da ekonomik ve çevresel verimliliğin paralel olarak sağlanması olarak tanımlanan eko-verimlilik kavramıyla da örtüşmektedir. Eko-verimlilik, yüksek verime sahip üretim teknoloji ve yöntemlerinin kullanımıyla, aynı miktarda üretim için daha az doğal kaynak ve enerji kullanımı ve daha az atık üretimi prensibine dayanmaktadır. Bu niteliği ile sadece çevresel kaygılara değil, doğal kaynakların korunması, endüstriyel verimlilik ve ekonomik kalkınma gibi pek çok farklı alana da hitap etmektedir. Kısacası eko-verimlilik, üretimde verimliliği artırarak, hem çevresel hem de ekonomik fayda sağlanması anlamına gelmektedir. Bir süredir ülkemiz gündeminde önemli bir yer tutan enerji verimliliği konusu da ekoverimlilik yaklaşımının önemli boyutlarından biridir. Eko-verimlilik (temiz üretim) yaklaşımının en önemli boyutu, kirliliğin oluştuktan sonra bertaraf edilmesine dayanan kirlilik kontrolü (boru-sonu) yaklaşımından farklı olarak, doğrudan üretim ve hizmet eldesi süreçlerinin iyileştirilmesine yönelik olmasıdır. Bilindiği üzere, kirlilik kontrolü atık suyun arıtılarak deşarj edilmesi, atıkların depolanması gibi kirlilik oluştuktan sonra bu atıkları yönetmeye yönelik olarak ele alınan önlemleri içermekte, herhangi bir tasarruf ve maddi kazanıma karşılık gelmemektedir. Eko-verimlilik yaklaşımında ise

çevresel etkilerin ürün tasarımı, satın alma tercihleri ve üretim süreçlerini kapsayan geniş bir çerçevede yönetilmesini öngören daha bütünleyici ve pro-aktif bir anlayış söz konusudur. Eko-verimlilik (temiz üretim) yaklaşımı, - Hammadde kullanımının azaltılması - Kaynakta atık azaltımı - Enerji verimliliğinin artırılması - Tehlikeli kimyasal madde kullanımının azaltılması - Çevreye duyarlı tasarım - Ürün dayanıklığının ve ömrünün artırılması - Geri kazanım, geri dönüşüm, yeniden kullanım - Yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımı - Atıkların değerlendirilmesi vb. uygulamalarının ürün, üretim ve hizmetlere entegre edilerek maliyetlerin azaltılması, çevresel performansın geliştirilmesi ve rekabet avantajı sağlanması anlamına gelmektedir.

Sanayide Eko-verimlilik (TEMİZ Üretim) Uygulama Yöntemleri Temel (basit) işletme önlemlerinin alınması Kullanılan teknolojinin iyileştirilmesi ya da yenilenmesi Üretim süreçlerinde iyileştirmeler/değişiklikler yapılması Proses verimliliğinin artırılması Kullanılan hammaddelerin ve kimyasalların daha çevreci olan eş değerleri ile değiştirilmesi Ekipman değişikliği yapılması Üretim planlaması ile kayıpların azaltılması Atık ve yan-ürünlerin üretim sürecinde yeniden kullanılması Ürün ve tasarımda değişikliklerin yapılması Sanayi Kuruluşları için Önemi ve Faydaları Eko-verimlilik (temiz üretim) uygulamaları ile sanayici için çevre konusu, sadece çevre mevzuatı baskıları ve çevre korumaya yönelik ek maliyetler olmaktan çıkmakta, hammadde, su ve enerji tüketiminin azaltılması, atık miktarının düşmesi, atıkların geri kazanılması üretim ve atık bertaraf maliyetlerinin minimize edilmesi gibi çeşitli olanakları da içeren bir kimliğe bürünmektedir.

Eko-verimliliğin başlıca amaçlarından olan proses veriminin artırılması, enerji, doğal kaynak ve hammadde kullanımının azaltılması bir kuruluş için doğrudan işletme verimliliğini ve katma değeri artıracak sonuçlar doğuracaktır. Daha az enerji, doğal kaynak ve hammadde kullanarak aynı işlevi yerine getiren ürünlerin üretilmesi de ürün maliyetinin düşmesi ve kuruluş için karlılığın artması anlamına gelecektir. Üretim süreçlerinin iyileştirilmesi ile ürün kalitesinde ve üründe tutarlılığın yanı sıra, çalışma ortamında da iyileşme sağlanabilecektir. Eko-verimlilik stratejilerini geliştiren ve uygulayan kuruluşlar sadece bugünkü yönetmelikler ile uyum içinde olma yönünde avantaj elde etmekle kalmayacak, gelecekte baskısı daha da artacak olan yönetmelik ve standartlara karşı da hazırlıklı duruma geleceklerdir. Böylece, kuruluş imajının güçlenmesi ve daha yüksek standartlara uygun ürünlerle yeni pazar fırsatlarının yakalanması mümkün olabilecektir.

PROJENİN AMACI Son yıllarda, ülkemizde eko-verimlilik (temiz üretim) alanında ulusal ve bölgesel olarak önemli çalışmalar yürütülmüş, sanayide önemli kazanımların sağlanabileceği görülmüş, kamu kurumlarımızda da konuya yönelik çeşitli adımlar atılmıştır 1. Söz konusu gelişmeleri yakından izleyen ve ilgili etkinliklerde yer alan İzmir Kalkınma Ajansı nın (İZKA) girişimiyle, İzmir bölgesinde eko-verimlilik (temiz üretim) uygulamalarının yaygınlaştırılmasına yönelik çalışmalara hız kazandırılması konusu gündeme gelmiştir. Bu kapsamda Ekim 2011 de İZKA, Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı (TTGV) ve Ege Bölgesi Sanayi Odası (EBSO) arasında imzalanan işbirliği protokolü ile ilk adımı atılan İzmir de Eko-verimlilik (Temiz Üretim) Uygulamalarının Yaygınlaştırılması Projesi İZKA ve TTGV arasındaki hizmet alım sözleşmesi doğrultusunda, TTGV yürütücülüğünde ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) danışmanlığında başlatılmış bulunmaktadır. Projede, İzmir de etkinlik gösteren sanayi kuruluşları ve ilgili diğer kurum/kuruluşların eko-verimlilik (temiz üretim) konusundaki faaliyetlerinin desteklenerek, konu ile ilgili çalışmaların yaygınlaştırılması hedeflenmekte, bu yolla İzmir Sanayisinin üretimde verimlilik ve yenilik uygulamaları ile çevreye daha duyarlı ve rekabet edebilir hale getirilmesi amaçlanmaktadır. 1 UNIDO Eko-verimlilik (Temiz Üretim) Programı www.ekoverimlilik.org Türkiye Temiz Üretim Uygulamalarının Yaygınlaştırılması için Çerçeve Koşulların ve Ar-Ge İhtiyacının Belirlenmesi Projesi - http://www.ttgv.org.tr/tr/ temiz-uretim

PROJENİN KAPSAMI İzmir de Eko-verimlilik (Temiz Üretim) Uygulamalarının Yaygınlaştırılması Projesi iki aşamadan oluşmaktadır: 1. Aşama: İzmir de Eko-verimlilik (Temiz Üretim) Uygulamalarının Yaygınlaştırılması Projesi - Durum Değerlendirme Aşaması Projenin ilk aşaması Ekim 2011 de başlamış olup Nisan 2012 de tamamlanması hedeflenmektedir. Bu aşamada, eko-verimlilik (temiz üretim) konusu ile ilgili mevcut durum kapasite, kaynak, yapılan çalışmalar ve ihtiyaçlar bağlamında değerlendirilecek, proje bölgesinde yer alan endüstriyel sektörler temiz üretime uygunlukları bazında önceliklendirilecektir. Bu kapsamda, belirlenecek çerçeve koşulların değerlendirilmesi sonrası eko-verimlilik (temiz üretim) uygulamalarının yaygınlaştırılması için öneriler geliştirilecektir. Ayrıca, konu ile ilgili ulusal yasal düzenlemeler ve teşvik mekanizmaları araştırılacak, bölgesel bazda öne çıkan çevre sorunları eko-verimlilik (temiz üretim) kapsamında değerlendirilerek proje raporunda sunulacaktır. Projenin önemli çıktılarından biri de İZKA, TTGV ve olası diğer kaynaklar ile eko-verimlilik (temiz üretim) alanına yönelik bir teşvik mekanizmasına (destek programına) yönelik önerilerin geliştirilmesi olacaktır. Proje raporunun ilk taslağı ilgili kurum ve kuruluşlarla yapılan anketler ve görüşmeler ile elde edilecek bilgilere, ilgili literatüre ve toplanacak verilerin bilimsel yöntemlerle değerlendirilmesine dayanılarak hazırlana-

caktır. Taslak rapor ilgili kurum ve kuruluşların davet edileceği bir çalıştay ile paydaşlara sunulacak ve alınacak geri beslemelerin rapora yansıtılması ile nihai haline getirilecek ve yayınlanacaktır. Böylece uygulamaya yönelik olarak altyapı çalışmaları tamamlanmış olacaktır. 2. Aşama: İzmir de Eko-verimlilik (Temiz Üretim) Uygulamalarının Yaygınlaştırılması Projesi - Uygulama Aşaması Projenin Mayıs 2012 Ekim 2014 döneminde yürütülmesi planlanan Uygulama Aşaması nda, bir önceki aşamada elde edilen sonuçlar ve geliştirilen öneriler de dikkate alınarak, eko-verimlilik (temiz üretim) ile ilgili bölgesel kapasitenin geliştirilmesi, pilot uygulamaların gerçekleştirilmesi ve çıktıların yaygınlaştırılması hedeflenmektedir. Bu çerçevede; - bölgede sanayiciye ve hizmet sağlayıcılara konu ile ilgili eğitimlerin verilmesi, - pilot projelerle ilgili olarak izleme, ölçüm, analiz, etüt vb. hizmetler kapsamında işbirliği yapılacak kurum ve kişilerle iletişimin sağlanması ve sürdürülmesi, - pilot uygulamalar konusunda firmalarda eko-verimlilik (temiz üretim) olanaklarının belirlenmesi ve bu olanakların hayata geçirilmesi hedeflenmektedir. Eko-verimlilik (temiz üretim) uygulamaları ile çalışılacak ve bölgeye örnek oluşturacak işletmelerde daha az kaynak kullanımı ve atık üretimi ile işletme maliyetlerinin büyük oranda azaltılması sağlanacaktır. Böylelikle gerek kaynakların daha etkin kullanıldığı bir üretim yaklaşımı, gerek yeni çevresel mevzuata uyum, gerekse sürdürülebilir kalkınma ilkeleri ile uyumlu bir model uygulaması hayata geçmiş olacaktır. Buradaki önemli süreçlerden biri de söz konusu pilot projelerin finansmanına yönelik kaynak ve mekanizmaların oluşturulması olacaktır.

Öte yandan, pilot projelerden sağlanan kazanımların sayısal olarak belirlenmesi, yaratılan etkinin ölçülüp, raporlanması, projelerin geri ödeme sürelerinin belirlenmesi ve yaygınlaştırma faaliyetlerinin etkinliği açısından büyük öneme sahiptir. Dolayısıyla pilot projelerin izlenmesine yönelik faaliyetler üzerinde de önemli durulacaktır. Proje çıktılarının sürdürülebilirliği ve etki alanının geliştirilmesi kapsamında, öngörülen ve yukarıda kısaca özetlenen kapasite geliştirme etkinliklerinin yanı sıra yaygınlaştırma etkinlikleri de gerçekleştirilecektir. Bu çerçevede, bilgilendirme ve tanıtım etkinlikleri, yaygınlaştırma toplantıları, proje ve çıktılarına yönelik broşürlerin hazırlanması ve pilot proje çıktılarının yayın haline getirilmesi, vb. faaliyetler planlanmaktadır. PROJENİN ÖNEMİ Eko-verimlilik (temiz üretim) yaklaşımı ile gerek sanayi gerekse hizmet sektörlerinde, farklı büyüklük ve faaliyet alanındaki işletmelerde, verimlilik artışı sağlandığı, çevresel performans ve ekonomik getiriler elde edildiği görülmektedir. Bunun çok sayıdaki örneğine dünyanın farklı yerlerinde rastlanmaktadır. Bu tür uygulamaların hayata geçebilmesi için politika, finansman, işbirliği, bilgi paylaşımı, kapasite ve farkındalığın geliştirilmesine yönelik önemli adımların atılması gerekmektedir. Bu çerçevede en önemli etkiyi sağlayacak araçlardan birinin pilot uygulamaların gerçekleştirilmesi olduğu görülmüştür. Bu şekilde az maliyetli yatırımlarla, kısa geri dönüş süresine sahip, yenilikçi süreçlerin hayata geçirilebileceğinin çarpıcı örneklerle gösterilmesi hem özel sektör hem de kamu tarafında ciddi bir motivasyon ve farkındalık yaratmaktadır. Bu yaklaşım, sanayi sektörünün hedeflendiği İzmir de Eko-verimlilik (Temiz Üretim) Uygulamalarının Yaygınlaştırılması Projesi nde de benimsenmekte, farklı sektörlerde yürütülecek pilot projeler üzerinde önemle durulmaktadır. Bu kapsamda, İzmir de çevresel ve

ekonomik parametreler doğrultusunda belirlenecek öncelikli sektörlerde, farklı yöntem ve araçlar kullanılarak farklı alanlara yönelik olarak eko-verimlilik (temiz üretim) uygulamaları gerçekleştirilecektir. Söz konusu uygulamaların sonuçlarının, diğer proje faaliyetleri ile de desteklenerek İzmir de hızla yaygınlaştırılacağı ve eko-verimlilik (temiz üretim) prensiplerinin sanayi sektörü için bir yaşam biçimi haline gelmesine yönelik adımların atılacağı öngörülmektedir. Projenin halen yürütülmekte olan ilk aşaması ise, söz konusu uygulamalar için yeterli bilginin ve sağlam bir altyapının oluşması açısından kritik öneme sahip olup, özellikle paydaşların bölgede eko-verimlilik (temiz üretim) alanında yürütülecek uzun vadeli etkinliklere sağlayacakları katkının belirlenmesi ve işbirlikleri için gerekli adımların atılması açısından da önem taşımaktadır. ÖRNEK UYGULAMALAR Projede çeşitli örneklerinin oluşturulması hedeflenen eko-verimlilik (temiz üretim) pilot uygulamalarının kapsamı ve sağlayacağı getiriler ile ilgili fikir vermesi açısından özellikle ülkemizde gerçekleşmiş bazı örnek uygulamalara burada yer verilmektedir. Söz konusu uygulamalar, 2008 2011 yılları arasında Birleşmiş Milletler Sınai Kalkınma Teşkilatı (UNIDO) sorumluluğunda, TTGV tarafından ODTÜ danışmanlığı ile yürütülen Eko-verimlilik (Temiz Üretim) Programı kapsamında gerçekleştirilmiş olup, eko-verimlilik (temiz üretim) yaklaşımının özellikle su tasarrufu boyutunun ön plana çıktığı kazanımlar elde edilmiştir. Uygulamalara ilişkin özet bilgiler aşağıda verilmektedir. Program ve uygulamalar ile ilgili ayrıntılı bilgilere www.ekoverimlilik.org sitesinden ulaşılabilmektedir.

PAKYÜREK Tarım Sanayi ve Ticaret A.Ş., Adana Gıda Sektörü - Marine, füme ve dondurulmuş deniz ürünleri üretimi gerçekleştirilen uygulamalar ile balık çözdürme ve temizleme (ayıklama) süreçlerinde kullanılan suların arıtımı ve dezenfeksiyonu sonrası geri kazanımı sağlanmıştır. Bu sayede yıllık yaklaşık 33.400 m 3 su tasarrufu elde edilmiştir. Firmada toplam su tüketiminin % 45 mertebelerinde azalmasını sağlayan bu uygulama ile aynı zamanda enerji tasarrufu ve ürün kalitesinde önemli oranda iyileşme de gerçekleşmiştir. UNIDO nun 26.900 $ desteğinin yanı sıra, firma tarafından sağlanan 50.000 $ katkı neticesinde toplam 76.900 $ lık yatırım maliyeti ile hayata geçirilen uygulamaların toplam geri ödeme süreleri 1,6 yıl olarak hesaplanmıştır. GÜLSAN Gıda Sanayi ve Ticaret A.Ş., Kayseri İçecek Sektörü - Meyve suyu ve süt ürünleri üretimi Meyve Konsantresi ve Meyve Suyu Üretim Hatlarında Soğutma Sularının Geri Kazanımı olarak adlandırılan proje ile firmanın tüm üretim süreçleri içerisinde en yüksek miktarda su kullanımının gerçekleştiği soğutma sistemlerinde teknoloji değişikliğine gidilmiştir. Hayata geçirilen iki adet kapalı çevrim soğutma ünitesi ile yıllık yaklaşık 473.000 m 3 su tasarrufu sağlanmıştır. Bu miktar firmanın toplam su tüketimin yaklaşık % 65 ine denk gelmektedir. UNIDO nun 28.600 $ ve firmanın 28.300 $ katkısı ile gerçekleştirilen proje sayesinde kanalizasyona deşarj edilerek organize sanayi bölgesi arıtma tesisine gönderilen atıksu miktarı da ciddi oranda azalmıştır. BOSAN Boyama Ltd. Şti., Ankara Metal İşleme Sektörü - Metal işleme ve kaplama Proje bünyesinde geçekleştirilen uygulamalar ile temizleme ve kadmiyum kaplama prosesleri yerine yağ alma, durulama, oksilan ve kurutma basamaklarını içeren daha

çevreci bir üretim sistemine geçilmiştir. Proje ile yıllık tiner tüketimi 9.000 kg olan firmada % 85 oranında tiner tasarrufu sağlanması beklenmektedir. Tehlikeli kimyasal madde kullanımının azaltıldığı projede toplam maliyet 29.500 $ olmuştur. Maliyetin 25.000 $ lık bölümü UNIDO desteği ile, geri kalan bölüm ise firmanın öz kaynakları ile finanse edilmiştir. Projenin tiner tasarrufu başta olmak üzere sağlanan mali kazanımlar neticesinde 7 aylık bir sürede yatırım maliyetlerini karşılaması (geri ödemesi) beklenmektedir. DİTAŞ Doğan Yedek Parça İmalat ve Teknik A.Ş., Niğde Metal İşleme Sektörü - Otomotiv ana sanayi ve yedek parça üretimi Proje kapsamında firmanın iki ayrı üretim hattında uygulamalar gerçekleştirilmiştir. Fosfatlama bölümünde yapılan iyileştirmelerin ve optimizasyon çalışmalarının yanı sıra ısıl işlem hattında devreye alınan soğutma suyu geri kazanım sistemi ile yıllık yaklaşık 23.000 m 3 su tasarrufu sağlanmıştır. Bu miktar, firmanın üretim süreçlerinde kullandığı toplam suyun %30 una denk gelmektedir. Proje sayesinde yer altı suyu pompalama maliyetleri düşen firmanın kimyasal tüketimi de azalmış, üretim kalitesi artmıştır. UNI- DO nun 25.000 $ desteği ile birlikte firmanın 5.200 $ katkısının gerçekleştiği uygulamada geri ödeme süresi 1,5 yıl olarak hesaplanmıştır. ÖZEL TEKSTİL San.ve Tic. Ltd. Şti., Bursa Tekstil Sektörü - Tekstil boyama ve apreleme Tekstil Boyama/Yıkama Prosesleri ve Su Yumuşatma Ünitesinde Su Tasarrufu olarak adlandırılan proje kapsamında üretimin farklı aşamalarında yapılan optimizasyon çalışmalarının yanı sıra su yumuşatma ünitesinde otomasyon sistemine geçilmiştir. Üretim hattında 7 ayrı yere su sayaçları takılarak takip edilen su tüketimi, proje sonucunda yıllık 162.000 m 3 seviyelerinde azaltılmıştır. Firmanın toplam su tüketiminin %54 oranda azalmasını sağlayan uygulamalar ile aynı zamanda kimyasal ve enerji tüketiminde de azalma sağlanmış-

tır. Toplam 22.000 $ yatırım ile gerçekleştirilen projede 12.000 $ lık firma katkısı ile 10.000 $ lık UNIDO desteği birlikte kullanılmıştır. Projeye yapılan yatırım kendini 2 aydan kısa sürede geri ödemektedir. ADVANSA SASA Polyester Sanayi A.Ş, Adana Kimya Sektörü - Polyester üretimi Gerçekleştirilen proje ile su soğutmalı (yumuşak su) ısı transfer pompalarının yerine hava soğutmalı yeni nesil pompalara geçiş sağlanmıştır. Bu sayede üretimin bu aşamasında su tüketimi ortadan kaldırılarak yıllık 93.000 m 3 lük su tasarrufu gerçekleştirilmiş, su yumuşatma için gereken enerjiden de tasarruf edilmiştir. Hava soğutmalı pompaların daha az işçilik, bakım ve onarım gerektirmesi ise iş gücü ve ilgili maliyetlerin azalmasına katkıda bulunmuştur. Tüm bu kazanımlar neticesinde projenin geri ödeme süresinin yaklaşık 4 ay olması beklenmektedir. Proje, UNIDO nun 24.300 $ desteğinin yanı sıra firmanın 25.000 $ lık katkısı ile toplam 49.300 $ lık bütçe ile hayata geçirilmiştir.

www.izka.org.tr İzmir Kalkınma Ajansı / Şehit Fethi Bey Caddesi No:49/1 Birlik Plaza K:3 35210 Gümrük/İZMİR T:+90 232 489 81 81 F: +90 232 489 85 05 E: ppkb@izka.org.tr www.ttgv.org.tr Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı / Cyberpark Cyberplaza B-Blok Kat: 5-6 Bilkent/ANKARA T: +90 312 265 02 72 F: +90 312 265 02 62 E: info@ttgv.org.tr www.ebso.org.tr Ege Bölgesi Sanayi Odası Cumhuriyet Bulvarı No:63 İZMİR Tel : +90 232 455 29 00 - Faks : +90 232 483 99 37 info@ebso.org.tr