Orta Doğu Kuzey Irak ta Siyasi Dengeler ve Bağımsızlık Referandumu Kararı Ali SEMİN BİLGESAM Orta Doğu ve Güvenlik Uzmanı 56
Stratejist - Temmuz 2017/2 Orta Doğu da genel olarak yaşanan bölgesel kriz ve iç savaşların neticesinde bölgenin nereye sürükleneceği belirsizliğini korumaktadır. Bir taraftan bölge ülkeleri arasında şiddetlenen bölgesel güç mücadelesi ve Arap uyanışıyla birlikte Suriye de meydana gelen vekalet savaşları Orta Doğu ya istikrar gelmesini zorlaştırmaktadır. Diğer taraftan da Suriye ve Irak ta DAEŞ terör örgütüne verilen askeri mücadelenin ne zamana kadar süreceğiyle ilgili karışıklığa rağmen Iraklı Kürtlerin bağımsızlık referandumu kararı hem Kürtler acısından hem de bölgedeki dengeler bakımından ciddi risklere yol açması kaçınılmazdır. Bu nedenle Kuzey Irak Kürt yönetimi 25 Eylül 2017 tarihinde düzenleyeceği bağımsızlık referandumunun zamanlama olarak değerlendirildiğinde Kürt siyasetine büyük zarar vereceğini belirtmek mümkündür. Çünkü Orta Doğu da yaşanan konjonktürel gelişmelerin bölgemizde yeni kırılmalara müsaade etmeyeceği söylenebilir. Özellikle Irak gibi bir ülkenin her anlamda karmaşık bir durumda olmasına rağmen Erbil yönetiminin bağımsızlık referandumu yapması oldukça kritiktir. Bu çerçeveden bakıldığında, Musul un 10 Haziran 2014 te DAEŞ terör örgütü tarafından işgal edildikten sonra Irak ın genelinde iç siyasal dengeleri değiştirdiğini söylemek mümkündür. Dahası Kuzey Irak taki Kürt partileri arasında siyasi krizleri de beraberinde getirmiştir. Orta Doğu daki istikrarsızlık ve bölgesel/ küresel güç rekabetinin her geçen gün artması Irak ın iç dinamiklerine de doğrudan yansımaktadır. DAEŞ in Irak topraklarının önemli bir kısmını işgal etmesinin ardından Kuzey Irak Kürt Yönetimi Başkanı Mesud Barzani nin bağımsızlık için referandum girişimi ise Irak ın ve bölgesel ülkelerin gündemine 57
Orta Doğu Orta Doğu da ve uluslararası camiada DAEŞ sonrası Irak ta ortaya çıkan tablonun Irak Kürtlerini bağımsızlığa sevk edeceği ihtimalinin artmasının dile getirilmesi dikkat çekicidir. oturmuştur. Orta Doğu da ve uluslararası camiada DAEŞ sonrası Irak ta ortaya çıkan tablonun Irak Kürtlerini bağımsızlığa sevk edeceği ihtimalinin artmasının dile getirilmesi dikkat çekicidir. Ayrıca Peşmerge güçlerinin Irak anayasasının 140. maddesinde tartışmalı bölgeler olarak tanımlanan bölgelerde DAEŞ ile mücadele etmesinin yanı sıra Kuzey Irak ta yaşanan mali ve siyasi krizin bağımsızlık için atılacak olan adımların riskli olduğunu göstermektedir Çünkü Haziran 2014 ten Ağustos 2015 e kadar Kuzey Irak Kürt yönetiminin politik olarak odak noktası Bağdat merkezi hükümeti ile ilişkilerin normalleşmesi (petrol ve bütçe krizini çözmek) ve DAEŞ terör örgütü ile mücadele olduğu söylenebilir. Fakat 19 Ağustos 2015 tarihinden itibaren Kuzey Irak Kürt yönetiminin içerisindeki Kürt partilerin odaklandığı temel sorun Kürt Yönetimi Başkanı Mesud Barzani nin başkanlık koltuğundaki görev süresi, siyasi partilerin arasındaki anlaşmazlıklar ve bölgede yaşanan mali krizdir. Bu bağlamda Barzani nin başkanlık görevi süresi, Erbil yönetiminde yer alan Kürdistan Demokratik Partisi (KDP), Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB), Goran Hareketi, Kürdistan İslami Birliği Partisi ve Kürdistan İslami Cemaati arasında siyasi krizin derinleşmesine yol açmıştır. Söz konusu siyasi kriz öyle bir boyuta taşınmış ki, Kuzey Irak parlamentosunu Ekim 2015 ten beri kapatmıştır. Bu nedenle parlamentosu çalışmayan bir yönetimin referandum kararı almasının meşruluğunu da tartışmaya açmaktadır. Referandum kararının parlamento tarafından alınması gerekirken Kürt Yönetimi Başkanı Mesud Barzani nin 7 Haziran da bölgedeki siyasi parti ve oluşumlarla görüşerek 25 Eylül de bağımsızlık referandumu için karar alması önemli tartışmalara yok açmaktadır. Şu noktaya değinmek gerekir ki, referandum kararı alınan toplantıya GORAN Hareketi nin katılmaması önemli bir sorundur. Çünkü Kürt parlamentosu başkanlık görevini GORAN Hareketi yürütmektedir. Referandum kararının alındığı toplantıda katılan taraflar 6 Kasım 2017 tarihinde Kuzey Irak ta parlamento seçiminin de yapılması konusunda anlaşmıştır. Dolayısıyla referandum kararının verildiği toplantıda dört önemli madde üzerinde uzlaşma sağlanmıştır. Bunlar; 1. 25 Eylül deki bağımsızlık referandumunun hem Kuzey Irak Kürt yönetiminin idaresinde olan Erbil, Süleymaniye ve Duhok ta hem de Kürt yönetimi dışındaki başta Kerkük olmak üzere Irak anayasasındaki 140.maddesinde tartışmalı bölgeler olarak geçen bölgelerde de gerçekleşecektir. 2. Referanduma kadar ki sürede Ekim 2015 ten bu yana kapatılan parlamentosunun çalışması ve ulusal birliğin sağlanması amacıyla siyasi taraflar arasında yaşanan anlaşmazlıkların giderilmesi için çalışılması. 3. Toplantıda bölgede yaşanan ekonomik krizin, bölgedeki vatandaşların yaşam şartlarının ve memurların maaşlarının çözülmesi ve iyileştirilmesi vurgulanmıştır. 4. Referandum gerçekleşene kadar Mesud Barzani nin başkanlığında tüm siyasi tarafların sunduğu temsilcilerden oluşan Referandum Yüksek Konseyi nin kurulması kararlaştırılmıştır. Kürt Yönetimi Başkanı Barzani nin başkanlığında alınan referandum kararında varılan dört maddelik karar değerlendirildiğinde, Parlamentonun tüm Kürt siyasi partiler arasında uzlaşma sağlanmadan aktifleşmesi oldukça zor gözükmektedir. Özellikle Barzani nin lideri olduğu KDP ile GORAN Hareketi arasındaki anlaşmazlıkların giderilmesi gerekmektedir. Öte yandan bölgede yaşanan 58
Stratejist - Temmuz 2017/2 ekonomik krizin referandumun yapılacağı tarihe kadar çözülmesi ciddi bir sorundur. Çünkü Erbil Yönetimi, referanduma gitme kararından dolayı Bağdat hükümetinden aldığı yüzde 17 lik bütçenin tamamen kesilmesi durumundan bölgenin ekonomik krizden çıkmasını engelleyebilir. Referandumun Kürt yönetimi denetimindeki bölgelerin dışındaki Kerkük gibi kritik kentlerde de gerçekleşmesi Bağdat-Erbil arasında çatışmaya yol açabilecektir. Bu nedenle referandumun gerçekleştirilmesi önce alınan kararların Erbil yönetimi tarafından hayata geçirilmemesi durumunda bölge halkının sandık başına gitmeye istekli olmayacağı söylenebilir. Özellikle KYB ve GORAN Hareketi nin denetiminde bulunan Süleymaniye ve Germiyan bölgelerinde referanduma katılımın düşük bir oranda olacağını tahmin etmek zor değildir. Barzani Neden Bağımsızlık Referandumunu İstiyor? KDP lideri Barzani nin Kürt Yönetimi Başkanlık görevinin 19 Ağustos 2015 tarihinde dolmasıyla beraber bölgede yaşanan siyasi krizlerden ötürü bağımsızlık referandumunu hızlandırmasına sebep olduğunu söylemek mümkündür. Barzani yönetimi açısından referandumun başarılı olması veya olmamasının çok büyük bir öneminin olduğu düşünülmemelidir. Bu durumun iki önemli nedeni vardır; birincisi referandum gerçekleşir evet oyu çıkarsa Barzani nin Kürtlerin bağımsız devletinin olması için adım atan ilk lideri konumunda olacaktır. Bu açıdan Barzani için büyük bir prestij ve bölgesel anlamda Kürt lideri olduğunu pekiştirebilir. Diğer neden ise referandumdan hayır oyu çıktığı zaman bağımsızlık referandumunun yapılmasına itiraz eden Kürt yetkili veya siyasi partilerin Irak ta Kürdistan kurulmasının önünde engel olduklarını Kürt kamuoyuna yansıtabilecektir. Bilhassa GO- RAN Hareketi nin 25 Eylül de yapılacak referanduma karşı çıkarak KDP nin referandumu olarak nitelemesi Barzani nin elini güçlendirmektedir. Sözü edilen gelişmeler ışığında Barzani nin referandum kararı almasının arkasında başkanlık koltuğundaki görev süresinin sona ermesiyle ilgili tartışmaları sonlandırması ve 6 Kasım 2017 de yapılacak parlamento seçimlerinin ertelenmesini sağlamak olduğu ifade edilebilir. Ayrıca bağımsızlık referandumundan evet oyu çıkması durumunda Erbil yönetiminin Bağdat hükümeti ile yaşamakta olduğu krizlere karşı bir koz olarak kullanma şansı yakalayabilir. Başka bir ifadeyle bölgedeki mali kriz dolayı ve Bağımsız Yüksek Seçim Konseyi nin 42 gün içerisinde ikinci bir seçim hazırlığı yapması da zor gözükmektedir. Iraklı Kürtlerin Bağımsızlığı Mümkün Mü? Amerika Birleşik Devletleri nde meydana gelen 11 Eylül saldırılarından sonra Orta Doğu bölgesindeki gelişmelerin Kürtlerin lehine olduğunu söylemek mümkündür. Özellikle Bush yönetiminin 2003 Irak işgalinin ardından Kürtlerin Bağdat hükümeti içerisinde ve kendi bölgelerinde 1991 yılından bu yana kuzeyde kurdukları yönetimin bölgesel ve uluslararası camiada de facto olarak muamele görmesini sağlamıştır. Ancak Iraklı Kürtlerin siyasi, ekonomik ve askeri anlamda aradan geçen süreye rağmen henüz tam anlamıyla bir devlet özelliğine kavuşmamıştır. Dolayısıyla Iraklı Kürtler referandum yaparak bağımsızlık kararı alabilirler, fakat bir Kürt devleti ilan etmeleri risklidir. Bu durumu birkaç maddede izah edebiliriz. a. Kürtlerin savunma mekanizmalarının olmamasıdır. Peşmerge gücünün Kürt partilerine bağlı bir güçtür, ulusal bir ordu özelliğini taşımamaktadır. Dahası Peşmerge Bakanlığı olmasına rağmen Ekonomik anlamda bağımsız olmamıştır. Bağdat hükümeti verdiği yüzde 17 lik bütçesini kestiğinde bölge ekonomik krize girdi. Bu nedenle günlük 700 bin varil petrol satmakla bağımsız devlet olmak çok zordur. 59
Orta Doğu Peşmergeler mensubu olduğu partiden komuta edildiği ifade edilebilir. b. Ekonomik anlamda bağımsız olmamıştır. Bağdat hükümeti verdiği yüzde 17 lik bütçesini kestiğinde bölge ekonomik krize girdi. Bu nedenle günlük 700 bin varil petrol satmakla bağımsız devlet olmak çok zordur. Başka bir ibareyle 1 milyon 350 çalışanı olan bir devletin 700 bin varil petrole itimat ederek bağımsızlık kararı alması büyük risktir. c. Siyasi partiler arasındaki güç mücadelesi ve krizlerin devam ettiği bir dönemde bağımsızlık referandumunun yapılması iç karışıklığa yol açabilir. Kuzey Irak Kürt partileri arasında ulusal bir strateji ve dış politika olmadığı söylenebilir. Süleymaniye de bulunan KYB ve GORAN Hareketi Bağdat hükümeti ve İran ile iyi ilişkiler kurarken Erbil de bulunan KDP Bağdat hükümetiyle kriz yaşamakta ve Türkiye ile iyi ilişkileri mevcuttur. Bu nedenle bu kadar karmaşık bir siyasi denkleme sahip bir bölgenin bağımsızlık kararı alması risktir. d. Kuzey Irak Kürt yönetiminin bağımsızlık kararıyla ilgili bölgesel ve uluslararası destek arayışına çıkarken, kendi bölgesinde yaşayan Türkmen, Arap ve diğer etnik-dini grupların gerçek temsilcileriyle herhangi bir temas veya uzlaşı arayışına girmemesi ciddi sorundur. Bu durum Kürtlerin bağımsızlık ilan etmesiyle birlikte bölgedeki gruplarla karşı karşıya gelmesi anlamını taşımaktadır. e. Irak ın etnik, dini ve mezhepsel yapısı dikkate alındığında Kürtlerin kendi denetimindeki ve 140. maddedeki tartışmalı bölgeleri de içinde katarak bağımsızlık ilan etmesi durumunda iç çatışmanın kaçınılmaz olması büyük bir ihtimaldir. Özellikle Bağdat hükümetini ikna etmeden bağımsızlık için referandum kararı Irak anayasasına da aykırıdır. Bütün bu gelişmeler bakıldığında, Kürtlerin bağımsızlık kararına bölgesel ve küresel güçlerin verdiği tepkilerin dikkate alınmasında fayda vardır. Özellik Türkiye, İran ve Bağdat tan gelen tepkiler bağımsızlık referandumu başarılı olsa da Erbil yönetimi devlet ilan etmesinin önüne geçecektir. Bölgesel bağlamda İsrail dışında Irak ta Kürt devletinin kurulmasına açık bir şekilde destek veren ülke yoktur. ABD, İngiltere ve Avrupa Birliği de 5 Eylül de Kuzey Irak ta düzenlenecek referanduma tepki göstererek Bağdat ın onayını almasını talep etmiştir. Bütün tepkilere rağmen Barzani başkanlığındaki Kürt yönetimi referanduma giderse bile bağımsızlık ilan etmesi zor olduğunu söylemek mümkündür. Erbil Klaesi Fotoğraf: Ali SEMİN 60
Stratejist - Temmuz 2017/2 Irak ın etnik, dini ve mezhepsel yapısı dikkate alındığında Kürtlerin kendi denetimindeki ve 140.maddedeki tartışmalı bölgeleri de içinde katarak bağımsızlık ilan etmesi durumunda iç çatışmanın kaçınılmaz olması büyük bir ihtimaldir. 61