2. KÖRFEZ SAVAŞI NIN 10. YILINDA IRAK BİLGE ADAMLAR KURULU RAPORU

Transkript

1

2 2. KÖRFEZ SAVAŞI NIN 10. YILINDA IRAK BİLGE ADAMLAR KURULU RAPORU RAPOR NO: 55 MART 2013

3 BİLGESAM YAYINLARI RAPOR NO: 55 Kütüphane Katalog Bilgileri: Yayın Adı: 2. Körfez Savaşı nın 10. Yılında Irak Yazarlar: Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Ali SEMİN, Tuğçe ERSOY ÖZTÜRK ISBN: Sayfa Sayısı: 49 Yayına Hazırlayan: Erdem KAYA Grafik Tasarım: Sertaç DURMAZ Baskı & Cilt: Ecem Basın Yayın Reklamcılık Hadımköy Yolu Mahallesi, San. 1 Bulvarı 169. Sokak No:3 Büyükçekmece-İSTANBUL Tel: Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi Wise Men Center For Strategic Studies Mecidiyeköy Yolu Caddesi No:10 Celil Ağa İş Merkezi Kat:9 Daire:36 Mecidiyeköy / İstanbul / Türkiye Tel: Faks: bilgesam@bilgesam.org YAYINLARI Atatürk Bulvarı Havuzlu Sok. No:4/6 A.Ayrancı / Çankaya / Ankara / Türkiye Tel : Faks: Copyright BİLGESAM MART 2013 Bu yayının tüm hakları saklıdır. Yayın Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi nin izni olmadan elektronik veya mekanik yollarla çoğaltılamaz.

4 BİLGE ADAMLAR KURULU Başkan Salim DERVİŞOĞLU (E. Oramiral) Başkan Yardımcıları İlter TÜRKMEN (E. Bakan/Büyükelçi) Sami SELÇUK (Prof. Dr. / Yargıtay Onursal Başkanı) Kurul Üyeleri Kutlu AKTAŞ (E. Bakan/Vali) Özdem SANBERK (E. Büyükelçi) Sönmez KÖKSAL (E. Büyükelçi) Güner ÖZTEK (E. Büyükelçi) Necdet Yılmaz TİMUR (E. Orgeneral) Oktar ATAMAN (E. Orgeneral) Sabahattin ERGİN (E. Koramiral) Nur VERGİN (Prof. Dr.) Orhan GÜVENEN (Prof. Dr.) Ali KARAOSMANOĞLU (Prof. Dr.) İlter TURAN (Prof. Dr.) Çelik KURTOĞLU (Prof. Dr.) Ersin ONULDURAN (Prof. Dr.)

5

6 SUNUŞ 2. Körfez Savaşı, 23 yıldır savaşlar ve ambargolardan dolayı yıpranmış olan Irak ta Baas rejimini sona erdirirken, yeni bir kaos ortamına yol açmış ve ülkeyi fiili bölünmenin eşiğine getirmiştir. Savaş, Irak ta iç dengeleri değiştirdiği gibi Orta Doğu jeopolitiğini de derinden etkilemiştir. İşgal döneminde ülkede çoğunluğu oluşturan Şii unsurların etkili olduğu bir idari yapı inşa edilirken, ABD ile yakın ilişkiler geliştiren Kürtlerin kuzeydeki fiili özerkliği anayasal zemine taşınmıştır. PKK terör örgütü ise bu dönemde toparlanmış, Kuzey Irak ve Kandil bölgesinde daha rahat faaliyet göstermiş ve Türkiye ye karşı saldırılarını artırmıştır. ABD 2011 yılı sonunda çekildikten sonra Irak siyasetindeki istikrarsızlık belirginleşmiş, ülkede ortaya çıkan güç boşluğunu büyük ölçüde İran ın doldurmaya başladığı gözlemlenmiştir. Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi (BİLGESAM), Irak taki gelişmelere ve bu gelişmelerin bölgesel etkilerine yönelik öngörülerde bulunarak karar mercilerine milli menfaatler doğrultusunda gerçekçi çözüm önerileri ve karar seçenekleri sunmak amacıyla 2. Körfez Savaşı nın 10. Yılında Irak raporunu yayımlamaktadır. BİLGESAM Başkanı Doç. Dr. Atilla Sandıklı, BİLGESAM Orta Doğu Araştırmaları Enstitüsü nden Uzman Ali Semin ve Uzman Tuğçe Ersoy Öztürk tarafından hazırlanan rapor 15 Mart 2013 tarihinde icra edilen 16. Bilge Adamlar Kurulu toplantısında değerlendirilmiştir. Rapor, Kurul üyelerinin görüş ve önerileri doğrultusunda geliştirilmiş ve yayına hazırlanmıştır. 2. Körfez Savaşı nın 10. Yılında Irak raporu, Irak taki aktörleri, savaşla birlikte ülkede ortaya çıkan devlet yapısını, siyasi ve ekonomik durumu incelemekte, işgal döneminin yol açtığı güç boşluğunun bölgesel sonuçlarına ve Türkiye ye etkilerine dikkat çekmektedir. Rapor, ABD nin çekilmesinden sonra Irak ta derinleşen istikrarsızlığı ve iç siyasi ihtilafları analiz etmekte, Türkiye nin Irak merkezi hükümetiyle ve kuzeydeki Kürt Yönetimiyle ilişkilerini ele almaktadır. Raporda, Irak taki siyasi ve ekonomik istikrarsızlığın geleceğine ilişkin değerlendirmeler yapılmakta, Türkiye nin menfaatleri doğrultusunda karar mercilerine öneriler sunulmaktadır. Raporun karar mercilerine, akademisyenlere ve ilgili kurum, kuruluş ve kişilere faydalı olmasını temenni eder, raporu birlikte hazırladığımız Uzman Ali Semin ve Uzman Tuğçe Ersoy Öztürk e, rapora değerli görüş ve önerileriyle önemli katkı sağlayan, raporun geliştirilmesi için kıymetli zamanlarını sarf eden başta (E) Oramiral Salim Dervişoğlu olmak üzere Bilge Adamlar Kurulu na teşekkür ederim. Doç. Dr. Atilla SANDIKLI BİLGESAM Başkanı

7

8 2. KÖRFEZ SAVAŞI NIN 10. YILINDA IRAK YÖNETİCİ ÖZETİ 2. Körfez Savaşı ile birlikte Irak ta Baas rejimi ve Saddam Hüseyin devrilmiş, ülkede çoğunluğu oluşturan Şii unsurların etkili olduğu bir devlet yapısı ortaya çıkmıştır. Gerek 2005 gerekse 2010 parlamento seçimlerinde Şiilerin desteklediği siyasi ittifaklar seçimi kazanmış, bu ittifaklar hükümetleri kurmuştur. İşgal döneminde Kürtlerin daha önce elde ettikleri fiili özerklik hukuki nitelik kazanmış, Irak ın kuzeyinde sınırları anayasa ile teminat altına alınan federe bir yönetim oluşturulmuştur. Eski gücünü yitiren Sünni Araplar Şii çoğunluk karşısında zayıf konuma düşmüş, işgal döneminde kurulan hükümetlerde yeterince varlık gösterememiştir. Ülkedeki üçüncü temel unsur konumundaki Türkmenler ise güçlü bir siyasi teşkilat geliştirememiş, yeni Irak siyasetinde etkin olamamıştır. Irak ta savaşın başladığı Mart 2003 döneminden itibaren dâhili şiddet dinmemiş, ülke genelinde 100 binlerce insan hayatını kaybederken milyonlarca vatandaş yurtiçinde yer değiştirmek veya ülkeyi terk etmek zorunda kalmıştır. Irak ta işgalle birlikte ordunun ve kolluk kuvvetlerinin lağvedilmesi, kamu kurumlarının tahrip edilmesi ve kamu görevlilerinin işten çıkarılması ile güvenlik, eğitim, sağlık ve elektrik enerjisi gibi temel hizmetler sağlanamaz hale gelmiştir. Irak ekonomisi büyük zarar görmüş, tarımda üretim durma noktasına gelmiş ve dışa bağımlılık çarpıcı biçimde artmıştır. İşgalle birlikte Batılı petrol şirketleri Irak a geri dönmüş, Amerikan, İngiliz ve Fransız petrol devleri Irak enerji pazarında en büyük payı almaya başlamıştır. Ancak petrol sektöründeki bu canlanma Irak ta toplumun refah düzeyinin yükselmesine hizmet etmemiştir. Yabancı petrol şirketlerinin yatırımları işsizliğin azalmasına oldukça sınırlı bir katkı sağlarken, petrol gelirlerinin dağıtımındaki yolsuzluklar ülke genelinde dengesiz bir zenginleşmeye yol açmıştır.

9 Yeniden yapılanma çalışmaları kapsamında ülkedeki etnik ve mezhepsel dağılım dikkate alınarak 2003 te Irak Geçici Konseyi kurulmuş, 2005 te iki defa parlamento seçimleri gerçekleştirilmiş ve yeni anayasa referanduma sunulmuştur. İşgal altındaki Irak ta yerel seçimler 2009 yılında düzenlenirken, üçüncü parlamento seçimleri 2010 yılında yapılmıştır. Irak ta yeni anayasanın kabulü ile federal bir devlet yapısı tesis edilmiş, Şii Araplar merkezi hükümette baskın unsur olurken Kürtler kuzeyde özerklik elde etmiştir. Irak ta yeni anayasa ile birlikte Bağdat merkezi yönetimi ile bölgesel ve yerel yönetimler arasında anlaşmazlıklar çıkmış, petrol gelirlerinin paylaşımı ve ihtilaflı bölgeler meselesi ülke gündemini meşgul etmeye başlamıştır. İşgal döneminden itibaren Kürtler Kerkük, Musul, Selahattin ve Diyale bölgeleri üzerinde hak iddia etmeye başlamış, petrol kaynakları açısından oldukça zengin olan Kerkük e Kürt göçünü teşvik ederek kenti Kürtleştirmeye çalışmıştır. Neticede, Türkmenlerin yoğun olarak yaşadığı bu bölgeler üzerindeki anlaşmazlıklar merkezi hükümet ile Kürt Yönetimi arasında gerilime neden olmaya başlamıştır. İşgalle birlikte Şiilerin devlet kademelerinde ve güvenlik güçlerinde en etkili unsur haline gelmesiyle Irak, İran ın nüfuz alanına girmeye başlamıştır. İran ın bu dönemde Irak ta ortaya çıkan güç boşluğunu doldurmaya çalıştığı, Irak ın iç siyaseti, ekonomisi ve dış politikası üzerindeki etkinliğini artırdığı gözlemlenmiştir. İran böylece Tahran-Bağdat-Şam-Hizbullah ekseninde oluşturmaya çalıştığı Şii hilali projesinde mesafe kat etmiş, Orta Doğu da bölgesel güç olma potansiyelini artırmıştır. İşgal dönemiyle birlikte İran bölgede Türkiye nin güneyi boyunca uzanan bir etki alanına sahip olmuştur. 2. Körfez Savaşı aynı zamanda Tel Aviv in tehdit algıladığı Saddam rejiminin devrilmesini sağlamış, İsrail in çıkarlarına hizmet eden bir Orta Doğu jeopolitiği ortaya çıkarmıştır. Savaşla birlikte İsrail in Musul-Hayfa petrol boru hattının yenilenmesine yönelik projeler üzerinde durduğu, İsrailli şirketlerin Irak pazarına girdiği ve Tel Aviv in Iraklı Kürtlerle yakın ilişkiler geliştirdiği görülmüştür. ABD nin 2011 yılı sonunda Irak tan çekilmesiyle, ülkede siyasi istikrarsızlık belirginleşmiş, özellikle merkezi hükümetle Kürt Yönetimi arasında yetki alanları, petrol gelirleri ve ihtilaflı bölgelerle ilgili anlaşmazlıklar krizlere yol açmaya başlamıştır. İşgal kuvvetlerinin çekilmesiyle, Maliki iktidarının merkezileşme ve otoriterleşme eğilimi gösterdiği, kuzeydeki Kürt Yönetiminin ise merkezi hükümetten bağımsız hareket etmeye çalıştığı gözlenmiştir. Kerkük, Musul, Selahattin ve Diyale bölgelerine Kuzey Irak tan koparılmış bölgeler nazarıyla bakan ve özellikle Kerkük ü Kürtleştirmeye çalışan Kürt Yönetimine karşılık merkezi hükümet, bu bölgeler üzerindeki otoritesini artırmaya ve bu bölgelerin güvenliğini sağlamaya yönelik girişimlerde bulunmuştur. Merkezi hükümet, Kürt

10 Yönetimi nin Kuzey Irak taki petrol ve doğal gaz kaynaklarının işletilmesi ve ihraç edilmesi için diğer devletlerle anlaşmalar yapmasına tepki göstermiştir. Irak ta 2. Körfez Savaşı yla birlikte ortaya çıkan ve ABD nin çekilmesiyle belirginleşen güç boşluğu Türkiye yi doğrudan etkilemiştir. PKK terör örgütü işgal döneminde Kuzey Irak ta ve Kandil bölgesinde daha rahat faaliyet göstermiş, bu dönemde toparlanıp güçlenerek Türkiye ye karşı saldırılarını artırmıştır. Savaş ın yol açtığı otorite boşluğundan istifade eden terör örgütü bu dönemde KCK sistemini kurarak devletleşme safhasına geçmeye teşebbüs etmiş, Türkiye ye karşı devrimci halk savaşı kurgusuyla saldırıya geçebilecek kadar imkân, kabiliyet ve özgüven kazanmıştır. Türkiye, işgal döneminde ilk etapta Bağdat yönetimiyle, 2008 den itibaren ise Kürt Yönetimiyle ilişkilerini geliştirmiş, Türk şirketleri özellikle Kuzey Irak ta önemli yatırımlar gerçekleştirmeye başlamıştır. Türkiye, ABD nin çekilmesinden sonra Kürt Yönetimiyle kendi menfaatleri doğrultusunda tesis ettiği iyi ilişkileri sürdürürken merkezi hükümetle sorunlar yaşamaya başlamıştır. Bağdat yönetimi, Ankara yı Irak ın iç işlerine müdahale etmekle suçlamış, Türkiye nin Kuzey Irak la yaptığı petrol anlaşmalarına tepki göstermiştir. 2. Körfez Savaşı nın 10. yılında Irak ta 2003 ten beri cari olan neredeyse bütün problemler devam etmektedir. Merkezi hükümette etkili olan Şii unsurlar ile kuzeydeki Kürtler arasındaki anlaşmazlıklar Irak ın toprak bütünlüğünü tehdit edebilecek gelişmeler doğurabilir. Türkiye, Irak ın toprak bütünlüğü çerçevesinde Kuzey Irak la var olan iyi ilişkilerini sürdürmelidir. Türkiye nin Irak ta Başbakan Maliki ile Eyad Allavi arasındaki siyasi rekabetin tarafı haline gelmemesinde fayda vardır. Ankara, Irak ta mezhep temelli politikalardan uzak durmalı, merkezi hükümetle iyi ilişkiler geliştirmek için çaba sarf etmelidir. Türkiye, Türkmenlere yönelik gerçekçi ve tutarlı bir yaklaşım geliştirmeli ve bu yaklaşımı devlet politikası haline getirerek istikrarlı biçimde uygulamalıdır. Türkmenlerin ortak bir teşkilat altında toplanmasına, ülkedeki dengeleri isabetli bir şekilde kullanarak Irak siyasetinde etkin olmasına özen gösterilmelidir. Türkiye Orta Doğu siyasetinin değişken yapısını dikkate alarak gerek Irak taki gerekse Kuzey Irak taki dengelerin değişebileceğini göz önünde bulundurmalı ve dış politika esnekliğini kaybetmemelidir.

11

12 1. GİRİŞ Irak, coğrafi olarak Arap yarımadasının kuzeydoğusunda Mezopotamya bölgesinde yer almaktadır. Ülkenin kuzey ve kuzeydoğusu dağlık arazilerle çevrili iken güney ve batı bölgelerinde Suriye nin güneyi, Ürdün ve Suudi Arabistan a uzanan step ve çöller bulunmaktadır. Kuzey ve kuzeydoğudaki dağlık bölgeler dışındaki sınırlar büyük ölçüde düzlük arazilerden geçmektedir. Irak ın kuzeyde Türkiye, doğuda İran, güneydoğuda Kuveyt, güneyde Suudi Arabistan, batıda Suriye ve Ürdün le sınırları bulunmaktadır. Genel coğrafyası bakımından bir kara devleti olan Irak güneydoğudaki Basra Körfezi nde yer alan dört liman üzerinden açık denizlere çıkma imkânına sahiptir. Fırat ve Dicle nehirleri ile Büyük Zap, Küçük Zap ve Uzuym nehirlerinin geçtiği Irak ta tarıma elverişli geniş topraklar bulunmaktadır. Şekil 1: Irak'ın Coğrafi Konumu 1

13 Irak ın en önemli zenginlik kaynağı ülkede bulunan petrol ve doğalgaz rezervleridir. Irak, tespit edilmiş 115 milyar varil petrol rezervi ile dünyadaki en büyük ikinci petrol rezervine sahip ülkedir 1. Irak ın henüz ispatlanmamış toplam petrol rezervinin ise 215 milyar varil civarında olduğu tahmin edilmektedir. OPEC üyesi olan Irak, petrol üretiminde dünyada dördüncü ülkedir. Irak ta 2012 yılında günlük petrol üretimi 3,4 milyon varil dolayında seyretmiştir. Günlük ihraç edilen petrol ise 2,62 milyon varile ulaşmış durumdadır. Uluslararası Enerji Kurumu nun raporuna göre, Irak ın 2020 yılında günlük petrol üretiminin 6 milyon varilden fazla olacağı tahmin edilmektedir. Irak ta petrolün yanı sıra 3,2 trilyon metreküp kanıtlanmış doğalgaz rezervi bulunmaktadır. Gerekli altyapının kurulması halinde Irak ın yıllık doğalgaz üretiminin 22 milyar metreküp düzeyine yükselebileceği değerlendirilmektedir. Irak hâlihazırda dünyada en fazla doğalgaz rezervine sahip 10. ülkedir verilerine göre Irak ın nüfusu 32 milyon civarındadır. Etnik açıdan bakıldığında Irak ın toplam nüfusunun %70-73 ünü Araplar, %17-20 sini Kürtler ve %8-10 unu Türkmenler oluşturmaktadır. Dini açıdan bakıldığında Irak nüfusunun %97 si Müslümanlardan, %3 ü Hristiyanlardan (Süryani, Keldani, Asuri ve diğerleri) oluşmaktadır. Müslüman nüfus içindeki mezhepsel dağılım açısından bakıldığında Irak nüfusunun %60-65 ini Şiiler, % ini Sünniler oluşturmaktadır. 3 Şii Araplar ağırlıklı olarak ülkenin güneyinde, Sünni Araplar orta ve kuzeybatı bölgelerinde, Kürtler ve Türkmenler ise kuzeyde yaşamaktadır. Irak ta nüfusu milyon civarında olan Şii Araplar ülkede çoğunluğu oluşturmaktadır. Şiiler ABD işgalini büyük ölçüde kabullenmiş, Irak taki yönetim sisteminin değişmesi ve Şiilerin iktidara gelmesine imkân tanıdığı için işgal sürecine fırsat nazarıyla bakmıştır. Iraklı Şii gruplar işgal döneminde Baas rejiminin devrilmesiyle devlet kademelerinde, orduda ve kolluk kuvvetlerinde etkili olmaya başlamış, Irak Yüksek İslam Konseyi nin silahlı kanadı Bedir Tugayları Irak güvenlik güçlerine entegre edilmiştir. Gerek 2005 gerekse 2010 parlamento seçimlerini Şiilerin desteklediği partilerin yer aldığı ittifaklar kazanmıştır. Parlamentoda çoğunluğu elde eden Şii ittifaklar kurulan hükümetlerde ağırlıklı unsur olmuş, Irak siyasetine yön veren en etkili aktör 1 Sadirat El Irak El Naftiya Tebluğ 2,565 Milyon Bermil Yawmiyyen, [Irak ın Petrol İhracatı Günlük 2,565 Milyon Varil], Erişim: 20 Aralık 2012, 2 Waleed Khadury, Sarikat Amwal El-Naftul-Irak, [Irak ın Petrol Parasını Çalmak], Erişim: 20 Aralık 2012, 3 Irak ta etnik ve mezhepsel unsurların nüfusunun tespitine yönelik sağlıklı sayımlar yapılamadığı için bu unsurların nüfuslarına ait veriler ve toplam nüfus içindeki oranları kesin değildir. 2

14 konumuna gelmiştir. Irak ta 2005 ve 2010 parlamento seçimlerinin ardından hükümeti Şii ittifakın adayları İbrahim El Caferi ve Nuri El Maliki kurmuş, 2009 daki yerel seçimleri de Şii partiler önde tamamlamıştır. Irak devletinin geleceğine ilişkin talep ve beklentiler açısından Şiileri temsil eden siyasi aktörler çeşitlilik arz etmektedir. Iraklı Şii unsurlar içinde öne çıkan aktörler; Şii Merci Ali El Sistani, Dava Partisi ve Hukuk Devleti İttifakı lideri Nuri El Maliki, Milli Reform Hareketi ve Ulusal Irak İttifakı lideri İbrahim El Caferi, Irak Uzlaşı Hareketi ve El Irakiye İttifakı lideri Eyad Allavi, Irak Yüksek İslam Konseyi başkanı Ammar El Hekim, Sadr Akımı lideri Mukteda El Sadr, Bedir Örgütü lideri Hadi El Amiri ve Irak İslami Fazilet Partisi lideri Haşim Abdülhasan El Haşimi olarak ifade edilebilir. Başbakan Nuri El Maliki Irak ın toprak bütünlüğünü vurgulamakta, merkeziyetçi devlet yapısını savunmakta ve özellikle ABD çekildikten sonraki dönemde merkezileşme eğilimi göstermektedir. İbrahim El Caferi nin de söylemleri arasında Irak ın toprak bütünlüğü vurgusu öne çıkmaktadır. Eyad Allavi federal yapıya sıcak bakmakta ve Kürtlere yakın bir çizgide hareket etmektedir. Mukteda El Sadr ilk etapta Irak ın üniter bir devlet yapısına sahip olması gerektiğini savunmuş, federatif yapıya ve kuzeyde özerk bir bölgenin varlığına muhalefet etmiştir. Sadr, daha sonra Kürt Yönetimiyle diyaloga girmiş, Irak ın toprak bütünlüğünü müdafaa etmeye devam etmekle birlikte kuzeydeki özerk yönetimi kabullenmeye başlamıştır. Irak ın güneyindeki Şii bölgelerinden destek alan Ammar El Hekim başkanlığındaki Irak Yüksek İslam Konseyi ise kuzeyde Kürtlerin elde ettiği özerkliğe karşılık Şiilerin de güneyde aynı statüye sahip olması gerektiğini öne sürmektedir. Iraklı Şiilerin, İran Şiiliği ile aralarındaki farklılıklara ve Arap milliyetçiliğine rağmen genel olarak Tahran ın nüfuzuna olumlu baktığı değerlendirilmektedir. Iraklı Şiilerin işgal döneminden itibaren İran la yoğun bir etkileşime girdiği gözlemlenmektedir. Şiilerin devlet idaresinde etkinliği arttıkça, İran ın da Irak siyaseti, ekonomisi ve dış politikası üzerindeki tesirinin güçlendiği müşahede edilmiştir. Iraklı Şiilerin, İran Şiiliği ile aralarındaki farklılıklara ve Arap milliyetçiliğine rağmen genel olarak Tahran ın nüfuzuna olumlu baktığı değerlendirilmektedir. Şii Arap aktörler arasında sadece Irak Uzlaşı Hareketi ve El Irakiye İttifakı lideri Eyad Allavi nin İran ın ülkedeki artan nüfuzuna muhalefet ettiği görülmektedir. Nüfusu 6-7 milyon civarında olan Iraklı Sünni Araplar Şiilere göre azınlıkta olmakla birlikte, Osmanlı döneminden beri orduda, bürokraside ve eğitimde görev almış, Irak ın bağımsızlığını kazanmasından sonra ülkedeki en etkili aktör olmuştur. Saddam döneminde Sünni Arap azınlık Baas Partisi kadrolarında yer almış, Şii çoğunluklu Irak ta yönetici unsur olma niteliğini sürdürmüştür. Sünni Araplar Irak ın işgali ile Baas iktidarının devrilmesi neticesinde Irak 3

15 siyasetindeki etkinliklerini yitirmiş, Şiilerin sayısal üstünlüğü karşısında zayıf konuma düşmüştür. Eski gücünü yitiren Sünni Araplar arasından işgale karşı silahlı direnişçi unsurlar çıkmış, Sünni Araplar ABD güdümünde tasarlanan yeni Irak siyasetine ilk etapta mesafeli kalmıştır. Sünni Araplar arasında öne çıkan aktörler; Ulusal Irak Topluluğu Genel Sekreteri ve Irak Parlamentosu Başkanı Usame El Nuceyfi, Irak Ulusal Diyalog Cephesi Başkanı ve Başbakan Yardımcısı Salih El Mutlak, Cumhurbaşkanı Eski Yardımcısı ve Tecdid Kitlesi lideri Tarık El Haşimi ve Müstakbel Hareketi lideri Rafi El İsavi olarak ifade edilebilir. Iraklı Sünni Araplarda aşiret liderleri de temsil niteliğine sahiptir. Öne çıkan aşiretler Düleym, Şammar, El Ubeyd ve El Cubur olarak sıralanabilir. Iraklı Kürtleri temsil eden siyasi aktörler uluslararası düzeyde Bağdat tan bağımsız hareket etmeye çalışmaktadır. KDP Türkiye ile ilişkiler üzerinden, KYB ise İran çizgisinde bir bölgesel vizyon geliştirmiştir. Sünni Arapların desteklediği siyasi aktörler işgal sonrası dönemde genel olarak Irak ın toprak bütünlüğüne vurgu yapmaktadır. Sünni Arapların desteklediği siyasi aktörlerin işgal döneminden itibaren Türkiye, Suudi Arabistan, Katar ve Ürdün le etkileşime girdiği görülmektedir. Sünni Araplar, işgal döneminde Sünnileri hedef alan Şii militan grupları destekleyen İran ın ülkede artan nüfuzundan rahatsızdır. Nüfusu 5-6 milyon civarında olan Kürtler, 1990 lı yıllarda BM Güvenlik Konseyi kararı ile Irak ın kuzeyinde başlatılan uçuşa yasak bölge uygulaması sayesinde ülkenin kuzeyinde fiili bir özerkliğe sahipti. Kürtlerin kuzeydeki fiili özerkliği, işgalin ardından yeni anayasa ile Irak ta kurulan federal yapı içinde hukuki zemin kazanmıştır. Kuzeyde (Erbil, Dohuk ve Süleymaniye) sınırları yeni anayasa ile teminat altına alınmış özerk bir bölge elde eden Kürtler aynı zamanda yasal statüde silahlı kuvvetlere de sahip olmuştur lı yıllarda birbiriyle savaşan Kürt unsurlar böylece işgal dönemiyle birlikte bir bütün halinde kuzeyde federe bir yönetim altında toplanmış, Irak ta Şii Araplardan sonra en etkili unsur haline gelmiştir. Kürtler, işgal öncesinde ve döneminde ABD ile yakın işbirliği içine girmiş, kurulan yeni devlette cumhurbaşkanlığı, dışişleri bakanlığı ve genelkurmay başkanlığı gibi önemli konumlara gelmiştir. Kürtçe yeni anayasada Arapça nın ardından Irak ın ikinci resmi dili olarak kabul edilmiş, Irak ta yer altı kaynaklarından elde edilen gelirin %17 si Kürtlere tahsis edilmiştir. Kürtler bununla birlikte işgal döneminde petrol rezervleri açısından oldukça zengin olan Kerkük e Kürt göçünü teşvik ederek bu kentin nüfus yapısını değiştirmeye teşebbüs etmiştir. Kürtler Kerkük ün demografik yapısını değiştirmek suretiyle bu kenti ele geçirmeye, böylece Irak petrollerinin yaklaşık %40 ını kontrol etmeye çalışmaktadır. 4

16 Irak Kürtleri içinde öne çıkan siyasi aktörler Mesut Barzani liderliğindeki Kürdistan Demokrat Parti (KDP), Celal Talabani liderliğindeki Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB), Noşirvan Mustafa liderliğindeki Değişim Hareketi (GORAN), Muhammed Farac liderliğindeki Kürdistan İslam Birliği ve Ali Bapir liderliğindeki Kürdistan İslami Cemaati olarak ifade edilebilir. Kuzey Irak siyasetinde muhalefette bulunan Kürdistan İslam Birliği, Kürdistan İslami Cemaati ve 2009 da KYB den ayrılan GORAN giderek güçlenmektedir. Türkiye işgal döneminden itibaren Irak ın kuzeyinde ekonomik nüfuzunu artırırken, İran ın Irak ın geneli üzerindeki artan siyasi etkisi bu bölgede de hissedilmektedir. İsrail in ise çeşitli yollardan ülkenin kuzeyinde etkili olduğu ve Iraklı Kürtlerle yakın ilişkiler tesis ettiği gözlemlenmektedir. Iraklı Kürtleri temsil eden siyasi aktörler uluslararası düzeyde Bağdat tan bağımsız hareket etmeye çalışmaktadır. KDP Türkiye ile ilişkiler üzerinden, KYB ise İran çizgisinde bir bölgesel vizyon geliştirmiştir. Irak taki üçüncü temel unsur konumundaki Türkmenler milyon civarındadır. 4 Türkmenler, Telafer, Musul, Erbil, Altunköprü, Kerkük, Tuzhurmatu, Kifri, Karatepe, Hanekin, Mendeli ve Bağdat ın güneydoğusunda bulunan Bedre ye kadar uzanan şerit üzerinde dağınık biçimde ikamet etmektedir. Irak taki tartışmalı bölgeler ve güvenlik bakımından sorunlu olan bölgelerin çoğunluğu Türkmen bölgeleridir. Bu nedenle ABD nin çekilmesinden sonra Irak ta yaşanan siyasi anlaşmazlık ve güvenlik sorunlarından en çok Türkmen bölgeleri zarar görmektedir. Özellikle son dönemde Türkmen bölgelerinde şiddet eylemlerinin arttığı gözlemlenmektedir. İşgal sürecinde Iraklı muhalif grupların toplantılarına katılsalar da Türkmenlerin ülkedeki gelişmelere hazırlıksız olduğu ve etkili bir siyasi teşkilat geliştiremediği görülmektedir. Etkili bir Türkmen siyasi teşkilatının olmaması ve uluslararası kamuoyundan destek alınamaması Irak siyasetinde Türkmenlerin etkisini zayıf kılmaktadır. Türkmenler, ABD işgalinden bu yana hem Irak taki siyasi dengelerden uzaklaştırılmakta hem de kendi içlerinde önemli sorunlar yaşamaktadır. Türkmenler ekonomik ve askeri açıdan da zayıf konumdadır. Irak Türkmen Cephesi ne (ITC) bağlı ve işgalden önce kurulmuş olan güvenlik gücünün feshedilmesi bu nedenle yanlış bir adım olarak değerlendirilebilir. Irak taki tartışmalı bölgeler ve güvenlik bakımından sorunlu olan bölgelerin çoğunluğu Türkmen bölgeleridir. Bu nedenle ABD nin çekilmesinden sonra Irak ta yaşanan siyasi anlaşmazlık ve güvenlik sorunlarından en çok Türkmen bölgeleri zarar görmektedir. 4 Irak makamları uzun süredir nüfus sayımı yapılmadığı için diğer etnik unsurların nüfusu ile ilgili olduğu gibi Türkmenlerin nüfusu ile ilgili de net bir rakam vermemektedir. Özellikle işgal döneminden sonra Türkmenlerin nüfusuna ilişkin farklı tahminlerde bulunulmakta, farklı makam ve kuruluşlar muhtelif rakamlar vermektedir. 5

17 2. ABD NİN ÇEKİLMESİNDEN ÖNCE IRAK Yaygınlaşan yolsuzluklar altyapı çalışmalarında mesafe alınmasını engellemiş, elektrik, su, sağlık ve eğitim gibi temel kamu hizmetlerinin halka ulaştırılması noktasında ciddi eksikliklere yol açmıştır. Irak ta Mart 2003 döneminden ABD nin çekildiği Aralık 2011 dönemine kadar toplam 8 yıl 9 ay süren işgal sürecinde ve sonrasında dâhili şiddet dinmemiştir. İşgalin başladığı Mart 2003 tarihinden bugüne 100 binlerce Irak vatandaşı hayatını kaybetmiş, milyonlarca vatandaş yurtiçinde ikamet değiştirmek veya yurtdışına çıkmak zorunda kalmıştır. 5 İşgalle birlikte Irak ta ordu ve kolluk kuvvetleri er-subay ve rütbe ayrımı yapılmadan lağvedilmiş, ancak asayiş sağlanamamış ve ülke genelinde güvenlik boşluğu ortaya çıkmıştır. Bu dönemde dış aktörlerin desteğiyle kurulan veya takviye edilen silahlı grupların eylemleri ülkedeki şiddet ortamının sona ermesini engellemiştir. Ebu Gureyb hapishanesindeki hadiseler ve Amerikan askerlerinin masum sivillere zarar veren uygulamaları Irak ta ve uluslararası kamuoyunda işgalin sorgulanmasına neden olmuş, ABD karşıtlığını artırmıştır. İşgal döneminde toplumun özellikle tıp, fizik, kimya, nükleer enerji ve petrol alanlarında yükseköğrenim görmüş kesimlerini hedef alan tehditler ve seri suikastlar ise Irak tan dışarıya doğru yoğun bir beyin göçüne neden olmuştur. Bu dönemde Irak ekonomisi büyük zarar görmüş, ülkede petrol dışındaki en önemli sektör olan tarımda üretim durma noktasına gelmiş, böylece dışa bağımlılık belirgin biçimde artmıştır. Ülke genelindeki fakirlik ciddi ölçüde artmış, daha önce %30 düzeyinde olan işsizlik oranı döneminde %50 nin üzerinde seyretmiştir. İşgalle birlikte Baassızlaştırma hedefi doğrultusunda Baas Partisi ne mensup tüm bürokratlar ile öğretmen ve doktorlar da dâhil diğer kamu çalışanları işten çıkarılmıştır. Yıllarca devam eden yaptırımlara ilave olarak işgalin başlattığı şiddet ortamı ve yükseköğrenim görmüş kitlenin (doktor, akademisyen, mühendis) hedef alınması neticesinde kamu kurumları ve kamu hizmeti altyapısı tahrip olmuştur. Yükseköğrenim görmüş kitlenin seri suikastlarla öldürülmesi veya ülkeyi terk etmek zorunda kalması, Irak ta devletin özellikle eğitim ve sağlık alanında sağladığı hizmeti çarpıcı biçimde zayıflatmış, telafisi zor bir eksiklik meydana getirmiştir. Irak ta elektrik enerjisinin arzında da önemli sıkıntılar yaşanmıştır. İşgal döneminde ülke genelindeki elektrik ihtiyacının ancak yarısını karşılayabilen Irak, başta İran olmak üzere komşu ülkelerden elektrik enerjisi ithal etmeye, arz ve dağıtım alanında yabancı şirketlerle anlaşmalar yapmaya başlamıştır. 5 Irak ta Mart 2003 tarihinden bugüne meydana gelen can kayıpları ile ilgili farklı makam ve kuruluşların açıkladığı muhtelif rakamlar bulunmaktadır. Bu nedenle işgalin başladığı günden bugüne kadar geçen sürede hayatını kaybeden insan sayısına ilişkin net bir rakam tespit etmek oldukça zordur. 6

18 Irak ta yeniden yapılanma döneminde idari yolsuzlukların oldukça yaygınlaştığı değerlendirilmektedir. Yaygınlaşan yolsuzluklar altyapı çalışmalarında mesafe alınmasını engellemiş, elektrik, su, sağlık ve eğitim gibi temel kamu hizmetlerinin halka ulaştırılması noktasında ciddi eksikliklere yol açmıştır. Bütçeden altyapı inşaatları için tahsis edilen kaynaklarla sahada gerçekleştirilen projelerin değeri arasında çoğu zaman ciddi çelişkilere rastlanmıştır. Irak ta özellikle petrol gelirlerinin dağıtımında büyük oranda yolsuzluk yapıldığı tahmin edilmektedir. Artan petrol gelirlerinin Irak ın kalkınmasına ve halkın refahına oldukça sınırlı düzeyde katkı sağladığı, toplumda dengesiz bir zenginleşme olduğu ve bir kesim zenginleşirken diğer kesimlerin fakirleştiği gözlenmiştir. Irak ta 1972 te enerji sektörünün kamulaştırılmasıyla ülkeyi terk etmek zorunda kalan Exxon Mobil, Chevron, BP, Total ve Shell gibi Batılı petrol devleri işgalle birlikte Irak a geri dönmüştür. Bu dönemde ülkedeki petrol yataklarında araştırma ve üretim yapan şirket sayısı hızlı biçimde artmış, Irak enerji sektörüne Amerikalı, Avrupalı ve Rus şirketlerin yanı sıra Çin, Hindistan, Malezya, Güney Kore ve Türkiye den de şirketler dâhil olmuştur. İşgali müteakip Irak enerji sektöründen en büyük payı ise Amerikan, İngiliz ve Fransız şirketleri almıştır. Irak enerji sektöründe 2003 sonrasındaki hareketlilikle birlikte petrol üretimi ve ihracatı artmış, petrolden elde edilen gelir milli gelirin yaklaşık %90 ına tekabül etmeye başlamıştır. Ancak petrol gelirlerindeki bu artış, Irak toplumunun refahına oldukça sınırlı düzeyde katkı sağlamıştır. Iraklılardan ziyade kendi ülkelerinden getirdikleri vasıflı işçileri istihdam eden yabancı şirketlerin petrol sektöründeki yatırımları Irak taki işsizliğin azalmasına hizmet etmemiştir. Irak ta işgalin yol açtığı güvensizlik ortamı, ekonomik problemler ve petrol sektöründeki dışa bağımlı hareketliliğe nazaran siyasi alandaki yapılanma süreci yeni sorunlar doğurmakla birlikte nispeten daha istikrarlı gelişmiştir. İşgal kuvvetleri, Irak ta devrilen Baas rejimi yerine ülkeyi geçici olarak yönetmek ve yeniden yapılanma sürecini koordine etmek üzere ilk etapta çok uluslu Geçici Koalisyon İdaresi ni kurmuştur. ABD nin Irak a atadığı sivil yönetici Paul Bremer başkanlığında kurulan Geçici Koalisyon İdaresi, ülkenin yeniden yapılanması kapsamında oldukça geniş yetkilere sahip olmuştur. Geçici Koalisyon İdaresi nin yönetiminde Irak taki devlet yapısı ve güvenlik sistemi büyük ölçüde Şii Arapların denetimi altına girmiş, Kürtlere ülkenin kuzeyinde ve Kerkük te serbestlik sağlanmıştır. İşgal döneminde Iraklılardan oluşan ilk temsili organ Geçici Koalisyon 7

19 İdaresi nin denetiminde hareket edecek şekilde 13 Temmuz 2003 te Irak Geçici Konseyi adı altında tesis edilmiştir. Irak Geçici Konseyi ülkedeki etnik ve mezhepsel dağılım esas alınarak 25 üyeli olarak tasarlanmış, Konsey de 13 Şii, 5 Sünni, 5 Kürt, 1 Türkmen ve 1 Hıristiyan üye yer almıştır. Konsey in çalışmaları ile devam eden yeniden yapılanma kapsamında 2004 yılında geçici anayasa, 2005 yılı içinde ise daimi anayasa referanduma sunulmuş ve iki adet parlamento seçimi gerçekleştirilmiştir. İşgal altındaki Irak ta üçüncü parlamento seçimleri 2010 yılında yapılmıştır teki iki parlamento seçiminde olduğu gibi 2009 daki yerel seçimler ve 2010 daki seçimlerde de Şii Arapların desteklediği siyasi ittifaklar seçimi kazanmıştır. Irak ın geçici anayasası 9 Mart 2004 tarihinde ilan edilmiştir. Geçici anayasada, federatif yapı, Kerkük meselesi, seçim sistemi ve yerel yönetimlerin yetkileri konularında ve genel olarak azınlığın çoğunluk üzerindeki hâkimiyetinin engellenmesine yönelik düzenlemeler yapılmıştır. Geçici Irak anayasasına Şii-Sünni Araplar, Türkmenler ve Süryaniler tepki göstermiş, geçici anayasa 25 üyeli Irak Geçici Konseyi nin 13 üyesinin çekincesiyle onaylanmıştır. 6 Geçici anayasanın ardından, özellikle Şii Arapların çekince koyduğu konularda değişiklikler yapılarak daimi anayasa hazırlanmış ve 15 Ekim 2005 te referanduma sunulmuştur. Irak Bağımsız Yüksek Seçim Kurulu yetkilileri, 18 eyaletten alınan sonuçlara göre anayasanın onaylandığını beyan etmiştir. Sünni Arapların ve Türkmenlerin çoğunluğunun hayır oyu kullandığı referandumda katılım oranı %63 düzeyinde gerçekleşmiş, anayasa toplamda %21 hayır, %78 evet oyu ile kabul edilmiştir. 7 Irak yeni anayasanın kabulü ile federal devlet yapısı kazanmış, kuzeyde kendine ait güvenlik gücü bulundurma hakkına sahip özerk bir Kürt bölgesi oluşturulmuştur. Irak devlet yapısının ve siyasetinin yeniden yapılandırıldığı, çok partili demokratik seçimlerin yapıldığı bu dönemde Şii Araplar merkezi hükümette, Kürtler ise kuzeyde baskın unsur haline gelmiştir yılı Ocak ayındaki ilk parlamento seçimlerini protesto eden Sünni Araplar ise Irak siyasetinde marjinal konuma düşmüştür. Böylece Şii Araplar ve Kürtlerin etkili olduğu ve Sünni Arapların büyük ölçüde dışlandığı bir Irak siyaseti ortaya çıkmıştır. Daimi anayasa, ABD nin güdümünde Şii Araplar ve Kürtlerin menfaatleri ön planda tutularak hazırlanmış, Irak halkının bütününe hitap eden toplumsal bir sözleşme hüviyeti kazanamamıştır. Yeni anayasanın yürürlüğe girmesiyle ve 6 Cüneyt Mengü, İşgal Sonrası Irak ın Yapılanmasına Dair Tasarılar, KÖKSAV, Erişim: 27 Aralık 2012, 7 İlan Necah El-İstifta Ala El-Dustur El-Iraky [Irak Anayasası Üzerindeki Referandumun Başarılı Olduğu İlan Edildi], Erişim: 20 Ocak 2013, read/500479/1.html. 8

20 federal devlet yapısına geçişle Bağdat merkezi yönetimi ile bölgesel ve yerel yönetimler arasında anlaşmazlıklar çıkmış, petrol gelirlerinin paylaşımı ve ihtilaflı bölgeler konusu Irak siyasetini meşgul etmeye başlamıştır. Irak Anayasası incelendiğinde ön plana çıkan ilk ihtilaflı konu 4. madde ile ilgilidir. 4. maddenin 1. fıkrasına göre Arapça ve Kürtçe Irak Cumhuriyeti nin resmi dilleridir. Türkmenlerin Irak ın üçüncü kurucu unsuru olmasına rağmen Türkmence bu maddeye dâhil edilmemiştir. 8 Federal makamların görev alanlarını düzenleyen 109. madde Irak ta anlaşmazlık doğurmaktadır maddeye göre federal makamlar Irak ın birliğini, bütünlüğünü, bağımsızlığını, egemenliğini ve demokratik federal düzenini korur. Bu maddedeki yetki alanına ilişkin belirsizlik, Bağdat taki merkezi hükümetle Kuzey Irak Yönetimi nin görev ve yetki alanlarının taksiminde sorunlar doğurmaktadır. Anayasada petrol ve doğalgaz satışını ve gelirini düzenleyen 111. ve 112. maddelerle federal makamların görev alanı dışında kalan yetkileri düzenleyen 115. madde Bağdat la Erbil arasında uyuşmazlık sebebidir. Bağdat, ülkede çıkarılan petrol ve doğalgazın tüm Iraklılara ait olduğunu ifade eden 111. maddeye dayanarak merkezi hükümetin izni olmadan yapılan anlaşmalarının geçersiz olduğunu beyan etmektedir madde ise federal hükümetin petrol ve doğalgaz kaynaklarını bölgesel hükümet ve valiliklerle birlikte yönetmesi gerektiğini ifade etmektedir maddede ise federal otoritenin görev alanı içerisinde sayılmayan bütün yetkiler bölgelere ve bir bölgeye dâhil olmayan vilayetlere verilmiş, anlaşmazlık halinde bölge ve vilayet yasalarının geçerli olduğu belirtilmiştir. Erbil, 115. maddeye dayanarak Kuzey Irak bölgesine özel petrol yasası çıkarmıştır. 9 Irak ta yeni anayasanın, merkezi yönetim ile bölgesel ve yerel yönetimler arasındaki enerji gelirlerinin paylaşımına ilişkin anlaşmazlıklarla birlikte ortaya çıkardığı diğer bir temel problem ihtilaflı bölgelerdir. Anayasanın 140. maddesinde düzenlenen ihtilaflı bölgeler başta Kerkük olmak üzere Musul, Selahattin ve Diyale vilayetine bağlı bölgeleri kapsamaktadır. Irak Kürtleri, bu bölgelere Kuzey Irak Yönetiminden koparılan bölgeler nazarıyla bakmaktadır. Ancak nüfus yapısına bakıldığında bu bölgelerde Türkmenlerin yoğun biçimde yerleşik olduğu görülmektedir. 8 Ancak anayasada Irak halkının, mevcut eğitim kuralları çerçevesinde devlet okullarında çocuklarına Türkmence, Asurice ve Ermenice gibi anadillerde eğitim yapma hakları güvence altına alınmıştır. Türkmenlerin yoğun olduğu yerlerde, Türkmence eğitim dili olabileceği gibi kamu kurumlarında da kullanılabilecektir. 9 İlgili madde için bkz: Irak Anayasası, Erişim: 20 Aralık 2012, 0v v

21 Şekil 2: Vilayetlere Göre İhtilaflı Bölgeler Barzani ve Talabani, Kuzey Irak kamuoyunda Kerkük meselesini Kürt halkının milli mücadelesi haline dönüştürmeye çalışmaktadır. Zengin petrol yataklarına sahip ve Irak ta Türkmenlerin en yoğun yaşadığı kentlerden biri olan Kerkük, işgal dönemindeki gelişmelerden dolayı ihtilaflı bölgeler arasında öne çıkmaktadır. Kuzey Irak Yönetimi, Kerkük üzerinde hak iddia etmekte, kentteki mülki idareye hâkim olmaya ve nüfus dengesini Kürtler lehine değiştirmeye çalışmaktadır. Saddam döneminde Kerkük e getirilen Arap nüfusun şehirden çıkarılmasını talep eden Kürtler, Kerkük ün Kuzey Irak a bağlanmasıyla birlikte Irak petrollerinin %40 ını kontrol etmeyi amaçlamaktadır. ABD desteği, ülkedeki güç boşluğu ve zayıf merkezi hükümet Kuzey Irak Kürt Yönetiminin işgal döneminde Kerkük e yönelik izlediği bu strateji doğrultusunda hareket etmesine imkân tanımıştır. Nitekim Irak ın işgaliyle birlikte Kürtler, şehre girerek tapu ve nüfus kayıtlarının tutulduğu önemli devlet dairelerini yağmalamış, demografik yapıyı değiştirmek amacıyla kuzeyden kademe kademe getirilen 700 bin civarındaki Kürt nüfusu kente yerleştirmiştir. Kerkük ün 2003 öncesinde 850 bin civarında olan nüfusu böylece bugün yaklaşık 1,5 milyona yükselmiş durumdadır. Kerkük ün mevcut nüfus yapısı dikkate alındığında, Kütlerin kentteki nüfusun %50 den fazlasını oluşturduğu tahmin edilmektedir Nisan ayından itibaren Kürtlerin Kerkük teki devlet dairelerinde ve güvenlik güçlerinde en etkili unsur olduğu gözlemlenmiştir. Nitekim Kerkük, Kürt siyasetçiler ara- 10

22 sında da rekabete neden olmuş, hangi Kürt partisinin Kerkük ü kontrol edeceği konusu Kürt iç siyasetine etki etmiştir. 10 Kürtler, Kerkük ü kuzeydeki Kürt Yönetimine bağlamaya çalışsa da, bölgesel konjonktür ve kentin toplumsal ve kültürel yapısı buna müsaade etmemiştir. Nitekim Kerkük sadece Kürtler için değil Irak ta bulunan diğer unsurlar için de önemli bir şehirdir. Kerkük te yerlerinden edilmiş olan Türkmen nüfus, şehirdeki mevcudiyetini kabul ettirmeye çalışmaktadır. Bu nedenle Kürtler ve Türkmenler arasında gerginlik devam etmektedir. Ancak Kürtler, her mahfilde Kerkük ün bir Kürt kenti olduğunu iddia etmekte, bu doğrultuda hareket etmeye devam etmektedir. Bilhassa Barzani ve Talabani, Kuzey Irak kamuoyunda bu söylemi canlı tutarak Kerkük meselesini Kürt halkının milli mücadelesi haline dönüştürmeye çalışmaktadır. Kürt Yönetiminin bu tutumu kentte rahatsızlık ve istikrarsızlık doğurmakta, etnik gerilime sebep olmaktadır. Kerkük artık hem bölgesel hem de uluslararası bir mesele haline gelmiştir. Bu nedenle Kerkük, Kürtlerin gerek Irak taki diğer unsurlarla (Araplar ve Türkmenler) gerekse diğer devletlerle (Türkiye ve ABD) ilişkilerinde belirleyici bir faktördür. 11 Türkiye yakın zamana kadar Kerkük meselesini Irak taki kırmızı çizgisi olarak görmüştür. Bu nedenle Kerkük ün Türkiye, Irak Kerkük ün Statüsü ve İdaresi Kürtleri ve Türkmenler arasında önemli bir mesele olarak kalmaya devam edeceği değerlendirilmektedir. Anayasanın 140. maddesinde normalleşme, nüfus sayımı ve referandumdan oluşan üç aşamalı bir süreç tasarlanmış, referandumun 31 Aralık 2007 tarihine kadar yapılması planlanmıştır. Ancak bu madde Irak ın iç dinamikleri elverişli olmadığından zaman aşımına uğramıştır. Temmuz 2008 de Kerkük ün idari yapısına ilişkin çıkarılan yasanın 23. maddesinde, Kerkük ün idari dağılımının; % 32 Kürt, % 32 Türkmen, % 32 Arap ve % 4 kentte yaşayan diğer etnik gruplar arasında paylaştırılması kararlaştırılmıştı. Fakat Kürtler, bu maddeye itiraz ederek 28 Temmuz 2008 tarihinde Kerkük te protesto düzenlemiş, Irak Türkmen Cephesi nin karargâhına saldırıda bulunmuştur. Hâlihazırda Kerkük te idari yapının % 65 i Kürtlerin denetimindedir. 10 Irak 7 Mart 2010 tarihindeki üçüncü parlamento seçimlerine, federal yapıda ortaya çıkan yetki alanları, petrol gelirlerinin paylaşımı ve ihtilaflı bölgeler üzerindeki anlaşmazlıklar ve etnik/mezhepsel unsurlar arasında devam eden güç mücadelesi gölgesinde girmiştir. Irak nüfusunun 2010 yılına ait verilere göre 32 milyon 300 bine yükseldiği dikkate alınarak 7 Mart seçimlerinde meclisteki milletvekili sayısı 275 ten 325 e yükseltilmiştir. Katılım oranının %63 10 Ali Semin, Türkiye nin Bağdat, Necef ve Erbil Üçgeninde Irak Politikası, BİLGESAM, 9 Nisan Erişim 15 Ocak 2013, ntent&view=article&id=1007:tuerkiyenin-badat-necef-ve-erbil-uecgeninde-irakpolitikas&catid=77:ortadogu-analizler&itemid= Aram Rafaat, Kirkuk: The Central Issue of Kurdish Politics and Iraq s Knotty Problem, Journal of Muslim Minority Affairs, 28 2 (2008):

23 7 Mart 2010 Seçim Sonuçları düzeyinde gerçekleştiği seçimlerde partilerden ziyade partilerin oluşturduğu ittifaklar yarışmıştır. 7 Mart seçimleri 2005 yılında yapılan iki seçimden farklı bir şekilde gerçekleşmiştir yılının Ocak ve Aralık ayında düzenlenen seçimler kapalı liste sistemiyle gerçekleşmişti. 7 Mart seçimlerinde açık liste sistemi kullanılmış ve daha şeffaf bir seçim gerçekleşmiştir. Kapalı listede seçmenler -Eyad Allavi liderliğinde laik Şiilerin, Sünni Arapların, milliyetçi Arapların ve Irak Türkmen Cephesi nin oluşturduğu El Irakiye İttifakı 91, sadece istedikleri partinin listesine oy verirken açık listede ise seçmenler istedikleri adaya oy verme imkânına kavuşmuştur. Bu durumu Araplar ve Türkmenler desteklemiş, ancak Kürtler önceki seçimlerdeki gibi büyük bir kitleyle meclise girememe ihtimalinden dolayı açık liste sistemine karşı çıkmıştır. -Şii lider Başbakan Nuri El Maliki nin kurduğu Hukuk Devleti İttifakı 89, -Eski Irak Başbakanı ve Reform Hareketi lideri İbrahim Caferi nin Başkanlığında Irak Yüksek İslam Konseyi Ammar El Hekim in de bulunduğu Irak Ulusal İttifakı (Şii) 70, -Kürdistan Listesi (KDP-KYB) 43, -Değişim Hareketi (GORAN) 8, Kerkük meselesi 7 Mart seçimlerinde anlaşmazlık doğurmuş, kentte dikkate alınacak seçmen kütükleri konusu üzerinde bir mutabakat geliştirilememiştir. Seçimlerde Türkmenler ve Arapların Kerkük teki oylamada 2004 ve 2005 yıllarına ait seçmen kütüklerinin esas alınması yönündeki talepleri kabul edilmemiştir. Buna karşılık, Kürtlerin 2003 yılından beri Kerkük e yerleştirdikleri Kürt nüfusun Irak Yüksek Seçim Kurulu nca 2010 seçmen kütüğüne kaydedilmiş olması rahatsızlık meydana getirmiştir. 12 -Irak Uzlaşı Cephesi 6, Irak Birlik İttifakı 4, 7 Mart seçimlerinin ardından Irak ta siyasi taraflar arasındaki çekişme ve güç mücadelesi nedeniyle yeni hükümetin kurulması on ay sürmüştür. Bu süre neticesinde Bağdat hükümeti, 21 Aralık 2010 tarihinde Kuzey Irak Kürt Yönetimi Başkanı Mesut Barzani nin girişimiyle Erbil Konferansı Anlaşması adı altında uzlaşmaya varıldığını açıklamıştır. Uzlaşma, Irak ı büyük ölçüde temsil eden dört siyasi ittifak -Şii ağırlıklı Hukuk Devleti İttifakı, Şii ağırlıklı Irak Ulusal İttifakı, Şii ağırlıklı ve Türkmenleri de içeren El Irakiye İttifakı ve Kürt Listesi- arasında gerçekleşmiştir. Uzlaşmanın ardından merkezi hükümet Hukuk Devleti İttifakı lideri Nuri El Maliki başkanlığında kurulmuş ve Maliki ikinci kez başbakan olmuştur. Şii Araplar böylece 2003 sonrasında fiilen başlayan ve 2005 yılındaki seçimlerle hukuki zemin kazanan -Kürdistan İslam Birliği 4 ve Kürdistan İslami Cemaati 2 sandalye kazanmıştır Kaimet Allavi Tahtel El-Mawku Ewwel Fil-İntihabat El-Irakiye [Allavi nin Listesi Irak Seçimlerinde İlk Sıraları Oluşturuyor], Erişim: 22 Ocak 2013, middleeast/2010/03/100326_iraq_results_tc2.shtml. 12

24 iktidarlarını korumaya devam etmiştir. Irak; 1968 den beri iktidarda bulunan Baas Partisi ve 1979 dan beri iktidarda bulunan Saddam Hüseyin in devrilmesi, Şii Arapların devlet kademelerinde, güvenlik güçlerinde ve merkezi hükümette baskın unsur haline gelmesiyle İran ın etki alanına girmeye başlamıştır. Ordu ve polisin lağvedildiği, kamu kurumlarının işlemez hale geldiği ülkede ortaya çıkan güç boşluğunu büyük ölçüde İran ın doldurmaya çalıştığı gözlemlenmiştir. ABD işgaliyle birlikte Irak ın iç siyaseti, ekonomisi ve dış politikası üzerindeki nüfuzu belirginleşen İran ın Orta Doğu da bölgesel bir güç olma potansiyeli artmıştır. Irak ta Eyad Allavi dışında Şii Araplar arasında öne çıkan siyasi aktörler ülkedeki İran nüfuzuna olumlu yaklaşmaktadır. Geçmişte belirli dönemlerde İran da yaşamış olan Başbakan Nuri El Maliki, Sadr Akımı lideri Mukteda Es Sadr ve Ammar El Hekim, Tahran la güçlü ilişkilere sahip Şii liderlerdir. İran, Şii Araplar üzerindeki etkisini kullanarak Irak iç siyasetini yönlendirebilmekte, belirli siyasi partilere finansal destek sağlamak suretiyle seçimlerin sonucunu etkileyebilmektedir. İranlı karar mercileri, Irak iç siyasetinde arabuluculuk girişimlerinde bulunmakta, özellikle Şii Araplar arasındaki anlaşmazlıkların çözüme kavuşturulmasında devreye girebilmektedir. İran ın Kuzey Irak Yönetimi üzerinde de siyasi nüfuz sahibi olduğu, özellikle KYB ve GORAN üzerinden Kürt iç siyasetini etkileyebildiği gözlemlenmektedir sonrasında İran ın Irak ekonomisi üzerinde etkinliğini artırdığı görülmektedir. İki ülke bu dönemde çok sayıda ekonomik işbirliği anlaşması imzalamış, İran Irak taki yeniden yapılanma sürecinde önemli rol oynamıştır yılında serbest ticaret anlaşması imzalayan iki ülke arasındaki ticaret hacmi 2003 ten 2013 yılına kadar yaklaşık 10 kat artarak 12 milyar dolar düzeyine çıkmıştır. İki ülke 2008 yılında Vasıt, Maysan ve Süleymaniye de 3 serbest bölge oluşturmayı kararlaştırmıştır sonrası dönemde İranlı girişimciler Necef ve Kerbela daki kutsal mekânların turizm potansiyelini değerlendirmek için Irak ta otelcilik alanında önemli yatırımlar gerçekleştirmiştir. 13 İranlı bankalar 2010 da Irak finans sektörüne girmiş ve gerek Merkez Bankasından gerekse piyasalardan İran a dolar transfer etmeye başlamıştır. İran, Irak taki finans yatırımları vasıtasıyla nükleer programından dolayı maruz kaldığı yaptırımları fiilen devre dışı bırakmaya çalışmaktadır. İran, Irak a doğalgaz, elektrik enerjisi ve petrol ürünleri ihraç etmektedir ve Irak ta çeşitli alanlarda projeler gerçekleştiren İranlı şirket sayısı istikrarlı biçimde artmaktadır. İran, son dönemde ise Irak ın güneyindeki enerji kaynakları üzerinde söz sahibi olmaya başlamıştır. 13 Telat Bunuk İraniya Tumarıs Fil-Irak [Üç İran Bankası Irak ta İş Görüyor], Erişim: 30 Aralık 2012, 13

25 İran ın nüfuzu, Irak ın dış politikasına da yansımıştır sonrası dönemde Bağdat ın, İran ın Irak üzerindeki etkisinden rahatsız olan Körfez ülkeleriyle ilişkileri sınırlı düzeyde kalmıştır. Irak ın Suriye krizindeki tutumu süreç içinde giderek İran çizgisine yaklaşmıştır. Suriye krizine yaklaşımını ilk etapta bu ülkedeki Iraklı mültecilerin güvenliğini göz önünde bulundurarak belirleyen Maliki hükümeti, halkın taleplerinin dikkate alınması gerektiğini beyan etmekle birlikte olası bir dış müdahaleye karşı çıkmıştır. Ancak Suriye deki mültecilerin büyük ölçüde Irak a geri dönmesine rağmen, Maliki iktidarı Esed rejimini dolaylı biçimde desteklemeye başlamıştır. Irak, Arap Birliği nin Suriye nin üyeliğini askıya aldığı kararda çekimser kalmış, Suriye ye karşı başlatılan ekonomik yaptırım kararlarına muhalefet etmiş ve İran dan Suriye ye silah sevkiyatına hava sahasını açmıştır. Son dönemde ise Irak taki Şii silahlı grupların Özgür Suriye Ordusu na karşı savaşmak üzere Suriye ye geçtiği basına yansımıştır. 14 İşgalle birlikte Baas rejiminin devrilmesi Tahran yönetiminin Irak ın iç siyaseti, ekonomisi ve dış politikası üzerindeki etkisini artırmasına imkân tanırken Orta Doğu daki güç dengelerinin İran lehine değişmesine hizmet etmiştir. Baas Partisi nin denetimindeki Irak ordusunun dağıtılması İran ın bölgede askeri açıdan serbest hareket etmesine zemin hazırlamıştır. Saddam ın devrilmesi, bölgede İran ı dengelemeye çalışan önemli bir aktörü devre dışı bırakmış, Tahran ın Şiilik üzerinden yayılmacı politikalar izlemesine elverişli şartlar meydana getirmiştir. Nitekim 2003 sonrasında Irak ta Şii Arapların etkili olduğu bir devlet yapısı ortaya çıkmış, İran, Tahran-Bağdat-Şam- Hizbullah hattında tesis etmeye çalıştığı Şii hilali projesinde mesafe almıştır. İran bu kapsamda Irak ta Şii Araplar, Suriye de Nusayri azınlık ve Lübnan da Hizbullah üzerindeki tesirini artırmaya başlamış, Orta Doğu da Türkiye nin güneyi boyunca uzanan bir etki alanına sahip olmuştur. İran ın bölgesel bir güç olarak öne çıkmasına imkân tanıyan Irak işgali, aynı zamanda İsrail in menfaatlerine hizmet eden bir Orta Doğu jeopolitiği ortaya çıkarmıştır. İsrail in kendi güvenliğine tehdit olarak gördüğü Saddam rejimi devrilmiş, Irak ın İsrail i yakın gelecekte tehdit edebilecek güçlü bir aktöre dönüşme ihtimali asgari seviyeye inmiştir. İşgal döneminde Musul-Hayfa petrol boru hattının açılması gündeme gelmiş, Tel Aviv Kerkük petrollerinin Ürdün üzerinden İsrail e nakledilmesine olanak tanıyacak bu boru hattına işlerlik kazandırmaya yönelik projeler üzerinde durmaya başlamıştır. 2. Körfez Savaşı yla birlikte İsrailli şirketlerin Irak pazarına girdiği, İsrail in Iraklı 14 İran, Suriye ye Irak Üzerinden Silah ve Asker Göndermiş, Zaman, 21 Eylül Erişim: 6 Mart 2013, 14

26 Kürtlerle yakın ilişkiler geliştirdiği ve Peşmerge kuvvetlerine askeri eğitim sağladığı gözlenmiştir. 3. ABD NİN ÇEKİLMESİ SONRASINDAKİ GELİŞMELER ABD-Irak arasında 17 Kasım 2008 tarihinde imzalanan Güvenlik Antlaşması (SOFA- Status of Forces Agreement) kapsamında Obama yönetimi, askeri güçlerinin 31 Aralık 2011 tarihine kadar tamamen Irak tan çekilmesini taahhüt etmiştir Aralık 2011 tarihinde de dönemin ABD Savunma Bakanı Leon Panetta, başkent Bağdat ta düzenlenen törenle Amerikan bayrağını indirerek askerlerin çekilmeye başladığını ve işgalin bittiğini açıklamıştır. ABD nin çekilmesiyle Irak ta kısa süre içinde siyasi istikrarsızlık emareleri baş göstermiş, Şiiler lehine değişen devlet yapısı ve güç dengeleri iktidardaki aktörlerin tutumuna yansımıştır. Sünni Arap azınlığın yönetimine son veren işgal dönemi, Şii Arap çoğunluğun desteklediği aktörlerde otoriterleşme temayülünü beslemiştir. ABD nin çekilmesiyle, Maliki iktidarının merkeziyetçi ve otoriter eğilimi belirginleşmiş, Irak siyasetinde krizlere yol açmaya başlamıştır. İlk etapta Irak ın Eski Başbakanı Şii asıllı laik politikacı Eyad Allavi liderliğindeki El Irakiye İttifakı, kendi bünyesindeki 82 milletvekilinin parlamento üyeliklerini askıya almış, bakanların da Bakanlar Kurulu toplantılarına katılmaması yönünde karar almıştır. 16 Aralık 2011 de Başbakan Maliki nin emri üzerine Irak Cumhurbaşkanı Eski Yardımcısı Sünni Arap Tarık El Haşimi ye gizli suikast timleri kurduğu gerekçesiyle yurtdışına çıkış yasağı getirilmiş ve Haşimi hakkında tutuklama kararı çıkarılmıştır. Bu süreçte İstanbul da ikamet etmeye başlayan Haşimi, 2012 yılının Mayıs ayında hakkında başlayan gıyaben yargılama sürecinin sonucunda idam cezasına çarptırılmıştır. 17 İran, Irak ta Şii Araplar, Suriye de Nusayri azınlık ve Lübnan da Hizbullah üzerindeki tesirini artırmaya başlamış, Orta Doğu da Türkiye nin güneyi boyunca uzanan bir etki alanına sahip olmuştur. Aralık 2012 de Sünni Maliye Bakanı Rafi İsavi nin evine ve Bakanlık taki ofisine Irak güvenlik güçlerince baskın yapılmıştır. Korumaları ve yardımcıla- 15 İttifakiye El-Emniye Beynel-Irak Wel-Wilayet El-Muttahide El-Amrikiyye Bi-Şain El- İnsihap, [Irak ve Amerika Birleşik Devletleri Arasındaki Çekilme Antlaşması], Erişim: 25 Ocak 2013, 16 El-Kaime El-Irakiye Tukarır Tarıd Sitte Men EL-Nuwabiha, [El Irakiye Listesi Altı Milletvekilinin İhracını Tekrar Gündeme Getirdi], Erişim: 20 Ocak 2013, com/news/?sid= Haşimi ye İdam Kararı, Habertürk, 22 Ocak Erişim 6 Mart 2013, haberturk.com/dunya/haber/ hasimiye-idam-karari. 15