UEAPME SME-FIT II Projesi Kapsamındaki İşçi Sağlığı ve Güvenliği Başlıklı Yaygınlaştırma Semineri Raporu 22 Eylül 2008 - Ankara Gürhan Demirel Dış Ekonomik İlişkiler Müdürlüğü AB Masası Uzman Yardımcısı Ekim 2008
İşçi Sağlığı ve Güvenliği Semineri Raporu 22 Eylül 2008 Ankara TESK Otel de düzenlenen seminer, 2007 yılı Eylül ayında başlatılan AB destekli UEAPME SME-FIT II adlı projenin uygulamalarının bir parçasıdır. Söz konusu proje, merkezi Brüksel de bulunan UEAPME (Avrupa Esnaf Sanatkarlar, Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler Birliği) öncülüğünde Avrupa çapındaki 30 kuruluşla halen sürdürülmektedir ve Avrupa Komisyonu nca 4 hedef ülke (Bulgaristan, Hırvatistan, Romanya ve Türkiye) için oluşturulan PHARE BSP III (PHARE İş Destek Programı III) çerçevesinde finanse edilmektedir. Birçok farklı konuda çalışma yapılan projenin bu ayağında ise çalışan kesimin sağlığı ve işyerindeki güvenlik konuları ele alınmıştır. TESK AB ve Dış İlişkiler Müdürü Gönül Güner seminerin açılış konuşmasında projenin kapsamı, gidişatı, proje takvimi ve amacı hakkında genel bilgiler sunduktan sonra Türkiye nin işçi sağlığı ve güvenliği (İSG) konusunda kat etmesi gereken uzun bir yol olduğunu belirtmiş ve bu alanda yapılan çalışmaların önemini vurgulamıştır. Daha önce de UEAPME ile birçok projede beraber çalıştıklarını belirten Güner, söz konusu proje çerçevesinde TESK in lider ortaklığını İtalyan Confartigianato kuruluşunun üstlendiğini kaydetmiştir. Söz konusu proje 2007 Eylül ayı itibariyle UEAPME ve TESK in de dahil olduğu partnerleri tarafından 4 hedef ülke için eş zamanlı olarak başlatılmış olup 2009 Haziran a kadar bitirilmesi öngörülmektedir. 2008 Eylül ayı itibariyle proje ortaklarının belirlenmesi, çalışma gruplarının oluşturulması, projenin programlanması, bilgilendirici dökümanların hazırlanması, ara raporun hazırlanıp sunulması ve son olarak İSG toplantısının gerçekleştirilmesi gibi etkinlikler tamamlanmıştır. Bu aşamadan sonra proje kapsamında standardizasyon ve sertifikasyon, enerji politikası, kalite yönetimi, gıda güvenliği, ürün güvenliği konuları başta olmak üzere birçok konuda eğitim, seminer ve toplantının yapılması planlanmaktadır. Seminerde söz alan ilk konuk konuşmacı Çek Cumhuriyeti İşçi Sağlığı, Güvenliği ve Yangın Önleme Odası Başkanı Lidmila Kleinova Çek Cumhuriyeti ndeki ilgili mevzuat hakkında bilgi vermiş ve bunları AB mevzuatıyla karşılaştırmıştır. Daha sonra ülkesindeki küçük ve orta ölçekli işletmelerde (KOBİ) çalışanların sağlığı ile işyeri güvenliği konularında ayrıntılı bilgiler sunmuştur. Kleinova konuşması boyunca genel olarak aşağıdaki hususlar üzerinde durmuştur:
Çek Cumhuriyeti nde İSG ile ilgili yasal düzenlemeler 4 bölümden oluşmaktadır: 1. İş kanunu 2. İSG konularını daha ayrıntılı şekilde düzenleyen yasalar 3. Halk sağlığı yasası 4. Hükümet tarafından çıkarılan ilgili yönerge, yönetmelik ya da kararnameler İSG uzmanlık yeterliliği de bazı kriterlere bağlanmıştır; bunlar: 1. Lise ya da üniversite mezunu olup en az 3 yıllık İSG deneyimi bulunmak 2. İSG konusunda lisans eğitimi almış olup en az 1 yıllık İSG deneyimi bulunmak ve ilgili yasanın belirttiği şekilde İSG sınavında başarılı olmak Bunların dışında İSG eğitimleri ile ilgili çeşitli şartlar oluşturulmuştur. İşverenler yeni işe başlayanlara bu eğitimi vermekle yükümlü olurlar. Bunun dışında yapılan işin niteliği veya türü değiştiğinde, teknik imkanlarda bir değişiklik meydana geldiğinde ya da İSG koşullarında oluşan veya oluşabilecek önemli değişikliklerde İSG eğitiminin en kısa zamanda verilmesi zorunludur. Hem işverenlerin hem de çalışanların hak ve yükümlülükleri ilgili mevzuatla belirlenmiştir. İşverenlerin çalıştırdıkları işçi sayısına bağlı olarak İSG kapsamındaki yükümlülüklerine göre, 1 ila 25 işçi çalıştıran işveren İSG görevlerini kendisi yürütebilecek, 26 ila 500 işçi çalıştıran işveren de, eğer bu konuda yeterliliği varsa kendisi, değilse bir ya da birden çok uzman İSG sorumluluğunu üstlenecektir. 500 den fazla işçi çalıştıran işveren ise daima bir ya da işyeri koşullarına göre birden çok İSG uzmanı istihdam edecektir. Çalışanlar da işverenlerinden İSG eğitimi bilgilendirmesi isteyebilmekte, İSG şartlarına uymadığı durumlarda çalışmayı reddedebilmekte ve çalıştığı ortamdaki şartların iyileştirilmesini isteyebilmektedir. Bununla birlikte bir çalışan, işyerinde oluşturulan İSG şartlarına uymakla, bununla ilgili eğitimlere katılmakla ve bu kapsamdaki diğer sorumluluklarını yerine getirmekle yükümlüdür. AB nin İSG mevzuatı genel hükümler içerirken, Çek Cumhuriyeti nin İSG mevzuatı daha ayrıntılı düzenlenmiştir. Birkaç istisna dışında her iki mevzuat da hemen hemen aynı konulara değinmiştir. Dolayısıyla Çek Cumhuriyeti mevzuatına dahil edilmesi gereken herhangi yeni bir düzenleme yoktur.
İSG uygulamalarındaki yeterlilikler açısından işletmeler 5 farklı grup altında incelenmiştir: 1. Serbest meslek sahipleri 2. Mikro şirketler (1-5 çalışan) 3. Küçük şirketler (6-50 çalışan) 4. Orta ölçekli şirketler (51-200 çalışan) 5. Büyük şirketler (200 den fazla çalışan) İSG konusunda en yetersiz durumda olanlar serbest meslek sahipleriyle mikro şirketlerdir. Bu gruplar bilinçsizlik ile finansal ve teknik olanaksızlıklar nedeniyle İSG konusunda oldukça yetersiz kalmaktadırlar. Bu durum özellikle inşaat sektöründe taşeron firmaların devreye girmesiyle daha da belirginleşmektedir. Küçük şirketler grubu ise İSG uygulamaları konusunda daha iyi durumdadır. Bunların büyük bir kısmı işveren ile çalışanların İSG konusunda hak ve yükümlülüklerinin farkındadır. Orta ölçekli şirketler ISG entegre kalite sistemlerini oluşturmaya çalışmakta, bu şirketler içinde daha küçük olanlar genelde İSG uygulamalarında işletme dışından yardım alırken, daha büyük olanlar kendi İSG uzmanlarını istihdam etmektedirler. Büyük şirketler ise İSG konusunu şirket politikalarına almakta, İSG uygulamalarında kalite standartlarına göre entegre yönetim sistemleri kurmakta, kendi İSG uzmanlarını istihdam etmenin yanı sıra ulusal düzeyde ve Avrupa düzeyinde profesyonel kuruluşlardan da yardım almaktadırlar. Kleinova konuşmasının son bölümünde, Çek Cumhuriyeti nde İSG standartlarının iyileştirilmesi açısından bir takım önerilerde bulunmuştur: Mevzuatın sadeleştirilerek daha anlaşılır ve uygulanabilir hale getirilmesi Çek Cumhuriyeti teknik standartlarının ucuzlaştırılması En kısa zamanda, daha çok önlemeye yönelik olmak üzere, kaza sigortası kanunu çıkartılarak işletmelerin daha tehlikesiz teknolojilere yönlendirilmesi ve daha uygun tekniklerle çalışmanın teşvik edilmesi İSG ile ilgili basit ve amaca yönelik bilgilendirici broşür, kitapçık, vs. dağıtılması İSG eğitimlerinin ve bu konuda uzman yetiştirilmesinin özendirilmesi Daha sonra söz alan Karlsruhe Esnaf Odası İş Güvenliği Mühendisi Ralf Hammesfahr tehlike tespiti, risk değerlendirilmesi ve risk kontrolü başlıklı bir sunum yapmıştır. Sunumun başında halen yürürlükte bulunan Alman iş güvenliği yasasının (Arbeitsschutzgesetz) 1996 dan itibaren yürürlükte olduğunu belirten Hammesfahr, söz konusu yasanın genel ilkeler, risk değerlendirmesi, önlemler, verimlilik kontrolü, talimatlar ve geliştirme gibi bölümlerden oluştuğunu ifade etmiştir.
Hammesfahr a göre işyerlerinde her şeyden önce tehlikenin tanımlanması gerekmektedir. Örneğin, çalışılan ortamdaki ses, ısı, ışık, basınç, titreşim, vb. gibi koşullarının; çalışılan yerde oluşabilecek aksaklıkların ve sağlık güvenlik konusunda işçilerin gösterdiği tutumun yaralanma ya da hastalanmalara ne ölçüde sebep olabileceği ve bunların ne şekilde meydana gelebileceği belirlenmelidir. Hammesfahr, bunun ardından risk değerlendirmesinin adım adım nasıl yapılması gerektiğini anlatmıştır. Birinci adımda, riskin önemi açısından değerlendirme yapılır: önemsiz ise herhangi bir uygulama yapılmıyor ise önemsiz, ilkyardım uygulaması gerektirirse düşük önemde, tıbbi uygulama gerektirirse orta önemde, ağır yaralanma, hatta ölüm söz konusu ise yüksek önemde risk ortaya çıkmaktadır. İkinci adımda, riskin oluşma sıklığı açısından değerlendirme yapılır: riskin çok düşük bir ihtimalle, nadiren, aralıklarla ya da sıklıkla ortaya çıkıp çıkmadığı belirlenir. Üçüncü adımda ise, bu iki analizin matrisi çıkarılarak risk değerlendirmesi tamamlanmış olur. Hammesfahr, risk denetimi tehlikenin kaynağında kontrol edilmesine öncelik vermek suretiyle riskin yönetilmesi olarak tanımlamıştır. Risk denetiminde belirli bir hiyerarşiye uymak gerekmektedir: Öncelikle, risk oluşturan öğe ortamdan uzaklaştırılmalıdır. Bu işlem yetersiz ya da yapılması imkansız ise söz konusu öğe daha güvenli bir öğe ile ikame edilmelidir. Bu işlemin de riski bertaraf etmediği durumlarda izolasyon (ör: bariyer) işlemi yapılır. Eğer izolasyon işlemi de yeterli olmuyor veya yapılamıyor ise riski ortadan kaldırmaya yönelik bir mühendislik (ör: yeniden tasarlama) çalışması yapılmalıdır. Böyle bir çalışmanın riski ortadan kaldırmadığı durumlarda da idari önlemler (ör: eğitim, uyarı işaretleri) devreye girmelidir. Şayet bu önlemler de yetersiz kalıyorsa kişisel korunma ekipmanları kullanılmalıdır. Daha sonra söz alan konuşmacı Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi öğretim üyesi Prof. Dr. A. Gürhan Fişek ise Türkiye deki İSG uygulamaları hakkında bir sunum yapmıştır. Türkiye de İSG nin hukuksal altyapısının nasıl oluştuğunu anlatan Fişek, şimdiye kadar bu alanda gerçekleştirilen en iyi uygulama örneklerini işlemiş, bunun yanı sıra İSG uygulamalarında yaşanan sorunları ve aksaklıkları irdelemiştir. Fişek, aşağıdaki bilgileri vermiştir: Türkiye de ilk iş yasası 1936 da çıkarılmıştır. Çalışma bakanlığı ise 1946 da kurulmuştur. Bu tarihler Türkiye de çalışma ile ilgili düzenlemelerin oldukça erken başladığını göstermektedir. Nitekim birçok uzman tarafından Türkiye deki iş mevzuatı son derece yeterli görülmektedir. Ancak uygulamada yaşanan eksiklikler nedeniyle çalışma hayatı istenen seviyeye gelememiştir.
Prof. Dr. Fişek, Türkiye de gerçekleştirilen en iyi uygulamalardan örnekler vermiştir. İşyeri hekimlikleri ve işletme hastanelerinin kurulması: Cumhuriyet in ilk dönemlerinde 500 den fazla işçi çalıştıran işverenler işletmesi dahilinde bir hastane kurmakla yükümlü kılınmışlardı. Bu uygulamanın ardındaki neden devletin o dönemde yaygın olan salgın hastalıklarla mücadeledeki ekonomik yükün bir kısmını özel sektöre devretmek istemesidir. Ancak işyeri hekimliğinin kurulmasında bir takım dezavantajlar bulunmaktadır: işyeri hekimliğinin yüksek yeterlilik gerektirmesi, işyeri hekimi bulundurması gereken şirketlerin düşük oranda bulunması, vb. gibi. Sağlık hizmetlerinin sosyalleştirilmesi: her ne kadar aile hekimliği uygulamaları sağlık hizmetlerinin sosyalleştirilmesini zayıflatmışsa da, Türkiye genel olarak sağlık hizmetlerinin devlet kontrolünde olduğu bir ülke olarak kabul edilmektedir. İSGÜM: Türkiye de işyerlerinde ortam ölçümleri ve biyolojik analizler yapan, sonuçlarını iş sağlığı ve güvenliği açısından değerlendiren tek resmi kuruluş olan İSGÜM 1968 de kurulmuştur. 1970 li yılların sonuna kadar etkili bir kuruluş iken giderek etkinliğini kaybetmiştir. 2004 yılında AB nin desteklediği Türkiye de İş Sağlığı ve Güvenliğinin Geliştirilmesi projesi kapsamında gerek fiziki (bina, araç-gereç, vs.) gerek personel (teknik eğitim, seminer, vs.) açısından tamamen yenilenmiştir. Meslek Hastalıkları Hastanesi: İlk olarak 1978 Ankara ve İstanbul da kurulmuştur. İş kazalarının yoğun olduğu Zonguldak dahil olmak üzere 3 ayrı yerde hizmet vermektedir. Ancak son yıllarda eski önemini ve işlevini kaybettiği kabul edilmektedir. Söz konusu hastaneler 2005 yılı itibariyle Sağlık Bakanlığı na devredilmiştir. SSK Tıp Kongreleri, SSK Tıp Akademisi, İş Teftiş Kurulu, İşyeri Denetleme ve Danışmanlık Grupları (İDDG) Prof. Dr. Fişek, örneklerden anlaşılacağı üzere, mevzuat ve kurumlar konusunda herhangi bir eksiklik olmadığını, ancak bunların genelde zaman içinde kağıt üzerinde kalıp gerektiği gibi uygulanamadığını, dolayısıyla İSG alanında Türkiye de görülen yetersizliklerin bu durumdan kaynaklandığını belirtmiştir. Söz konusu yetersizlikler istatistiklerle ortaya konulmuştur. Son yıllarda artan üretime bağlı olarak iş kazalarında da önemli artışlar meydana gelmiştir. 2006 yılında yaklaşık 80 bin iş kazası meydana gelmiş, bunların yaklaşık % 90 ına 3 gün iş göremez teşhisi konmuştur. Söz konusu kazaların yaklaşık % 67 si küçük çaplı işletmelerde (50 den az çalışan) gerçekleşmiştir. Diğer yandan, bu rakamların sadece SSK ya kayıtlı işyerlerini kapsadığı göz önüne alındığında durumun ciddiyeti daha açık bir şekilde ortaya çıkmaktadır.
Prof. Dr. Fişek in ardından konuşmacı olarak kürsüye çıkan TESK Vergi Danışmanı S. Cüneyt Yeşilkaya sunumunda güncel gelişmelerden, İSG konusunun esnaf ve sanatkarlar için arz ettiği önemden, Türkiye deki durumdan, işverenle işçilerin yükümlülüklerinden, verilen cezalardan ve mevcut eğitimden bahsetmiştir. Yeşilkaya, İSG yi çalışanların yüksek düzeyde fiziksel, ruhsal ve sosyal bir ortama kavuşturulması ve bu durumun sürdürülmesi için yapılan çalışmaların tümü şeklinde tanımlamıştır. Son dönemde Tuzla tersanelerinde yaşanan gelişmelere değinen Yeşilkaya tersane kapatma cezalarının soruna çözüm getirmekten çok sorunları ertelemeye neden olduğunu vurgulamıştır. Alınması gereken önlemlerin kapatma cezası yerine yaptırım cezası ve eğitimler yönünde şekillendirilmesi gerektiği belirtilmiştir. Yeşilkaya, istatistiklerle birlikte İSG konusunun yasal, mali ve teknik yetersizlikler nedeniyle en çok KOBİ lerde ihmal edildiğini göstermiş, KOBİ sayısının ise toplam işyeri sayısının neredeyse tamamını (%98) oluşturduğunu belirtmiştir. Yeşilkaya, ayrıca Türkiye de işveren, işçi ve devletin İSG konusundaki yasal yükümlülüklerini saymıştır. Buna göre; İşverenin yükümlülükleri: İşyerlerinde İSG nin sağlanması için gerekli her türlü önlemi almak İSG konusunda gerekli olan araç ve gereçleri iş yerinde noksansız olarak bulundurmak İşyerinde meydana gelen iş kazasını ve tespit edilen meslek hastalığını en geç iki iş günü içinde yazı ile ilgili bölge müdürlüğüne bildirmek İSG kurulu kurmak (sanayide, en az 50 işçi çalıştırılan ve altı aydan sürekli işyerlerinde) İşyeri sağlık ve güvenlik birimi oluşturmak (en az 50 işçi çalıştırılan işyerlerinde) Bir veya birden fazla işyeri hekimi ile gereğinde diğer sağlık personelini görevlendirmek İş güvenliği uzmanı olan bir veya birden fazla mühendis veya teknik eleman görevlendirmek (sanayide, en az 50 işçi çalıştırılan iş yerlerinde) İşçilerin işe girişlerinde sağlık durumlarının yapacakları işe uygun olduğunu belirten sağlık raporu almak Yapılan işin özelliğine göre, işin devamı süresince sağlık muayenelerini düzenli aralıklarla yaptırmak
İşçinin yükümlülükleri: İSG konusunda alınan her türlü önleme uymak İlgili kamu kurumu veya işveren tarafından verilecek İSG konusundaki eğitime katılmak Devletin yükümlülüğü: İşveren ve işçilerin, İSG ile ilgili mevzuatta yer alan kurallara uyup uymadıklarını denetlemek Bunun yanında sanayiden sayılan, devamlı olarak en az elli işçi çalıştıran, 6 aydan fazla sürekli işlerin yapıldığı işyerlerinde her işveren bir iş sağlığı ve güvenliği kurulu kurulmasının yasal zorunluluk olduğu belirtilmiştir. Son olarak TESK AB ve Dış İlişkiler Uzman Yardımcısı Arda Kezer, İSG konusunda TESK in yapmış olduğu, yer aldığı uygulama ve çalışmalarla ilgili bir sunum gerçekleştirmiştir. Bu bağlamda, TESK e bağlı işletmelerde mesleki eğitim gören çırak ve kalfaların mevzuata uygun eğitim almaları ve İSG açısından korunmalarını amaçlayan bir denetim ve danışmanlık sistemi oluşturma çalışmalarını anlatılmıştır. Kezer, TESK bünyesinde devlet dışı bir kuruluşun kendi üyelerini denetlemek amacıyla iç bünyesinde kurduğu ilk denetim birimi olan İşyeri Denetleme ve Danışmanlık Grupları (İDDG) kurulduğunu ifade etmiştir. İDDG nin görevleri şu şekilde sıralanmıştır: Denetleme görevlerini yerine getirirken esas itibariyle birer danışma kurulu gibi çalışmak 3308 sayılı Kanunun işletmelerde yapılmasını öngördüğü pratik meslek eğitiminin gereği gibi verilebilmesi için, alt yapı eksikliklerinin giderilmesinde yol gösterici ve yardımcı olmak Denetimlerde karşılaşılan noksanlıkları ve kurallara aykırılıklarını, disiplin kovuşturmasında bulunmaları amacıyla doğrudan çalışma bölgesi içinde bulunan birlik disiplin kuruluna ve il mesleki eğitim kuruluna bir raporla bildirmek Kezer son olarak Türkiye de İSG konusunda yaşanan yetersizlikler ve aksaklıklarla ilgili olarak bazı çözüm önerileri aktarmıştır: İSG alanında tüm işletmeleri ve çalışanları kapsayacak bir yasal düzenleme getirilmesi Esnaf ve sanatkarların bu alanda yaşadıkları temel sorunlara çözüm getirecek, verimli ve etkin işleyecek bir sistem kurulması
Küçük işletmelerin ortaklaşa yararlanabilecekleri İSG birimlerinin oluşturulması Kamu, özel ve yerel kuruluşların söz konusu amaçlar çerçevesinde işbirliği içinde hareket etmesinin sağlanması Seminerin bağlı olduğu AB destekli UEAPME SME-FIT II adlı proje hakkında ayrıntılı bilgi http://www.tesk.org.tr/ ve http://www.smefit.eu/ adreslerinden elde edilebilmektedir. Seminere Katılanlar Listesi 1. TOBB 2. Ankara Sanayi Odası 3. Ankara Ticaret Odası 4. İzmir Ticaret Odası 5. Eskişehir TOSYÖV 6. Hidromek Şirketi temsilcileri 7. Madeni Eşya Sanatkarları Federasyonu 8. Bakkallar Federasyonu 9. Ağaç İşleri Federasyonu 10. Şoförler Federasyonu 11. Berberler Federasyonu 12. Elektrik Teknisyenleri Federasyonu 13. Lokantacılar Federasyonu 14. Kasaplar Federasyonu 15. TESK'e bağlı değişik mesleki Odalara kayıtlı esnaf ve sanatkarlar