Önce biz sorduk kpss 2 0 1 8 120 Soruda 85 SORU Güncellenmiş Yeni Baskı Genel Yetenek Genel Kültür Lise ve Ön Lisans TARİH Konu Anlatımı Pratik Bilgiler Sınavlara En Yakın Özgün Sorular ve Açıklamaları Çıkmış Sorular ve Açıklamaları
Serkan Aksoy KPSS LİSE VE ÖN LİSANS TARİH KONU ANLATIMLI ISBN 978-605-318-992-3 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SORULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır. 8. Baskı: 2017, Ankara Yayın-Proje: Özge Işıkcı Dizgi-Grafik Tasarım: Kezban Yanık Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA (0312 394 55 91) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 26687 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
SUNU Değerli Adaylar; Bu kitap Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Lise ve Ön Lisans Genel Kültür Testi'nde önemli bir yer tutan Tarih kapsamındaki 27 soruyu etkili bir şekilde çözebilmeniz amacıyla hazırlanmıştır. Kitap, sorulmuş ve sorulması olası soruların titizlikle incelenmesiyle meydana getirilmiş olup; İslamiyet Öncesi Türk Tarihi, Türk-İslam Tarihi, Osmanlı Tarihi, Osmanlı Yenileşme ve Demokratikleşme Hareketleri, Avrupa da Yaşanan Gelişmeler ve Bu Gelişmelerin Türk-İslam Dünyasına Etkileri, XX. Yüzyılda Osmanlı Devleti, Kurtuluş Savaşı Hazırlık Dönemi, Kurtuluş Savaşı Muharebeler ve Antlaşmalar Dönemi, Cumhuriyet Dönemi, Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası ve Çağdaş Türk ve Dünya Tarihi bölümlerinden oluşmaktadır. Kitapta; bölümlerin sınav formatına uygun ve soru çözümünü kolaylaştıracak bir şekilde ele alınmasına ve bilgilerin açık ve anlaşılır bir dille ifade edilmesine, bilginin resim, şekil, şemalarla somutlaştırılmasına, kavram haritaları, tablolar, grafik ve etkinliklerle akılda kalıcı biçimde sunulmasına özen gösterilmiştir. Her ünitenin sonunda, cevaplı testler ve çıkmış sorulara yer verilmiştir. Bu kitabın hazırlanmasında yardım, destek ve katkılarını esirgemeyen meslektaşlarıma, PEGEM AKADEMİ yayınevi ve dershanesi çalışanlarına ve öğrencilerime teşekkürü bir borç bilirim. Bu kitap, uzun bir birikimin ve yoğun bir emeğin ürünüdür. Kitapla ilgili görüş ve önerileriniz bu ürünün niteliğini daha da artıracaktır. Değerli görüş ve önerilerinizi lütfen bizimle pegem@pegem.net aracılığıyla paylaşınız. Kitabın çalışmalarınızda yararlı olması dileğiyle, KPSS de ve meslek hayatınızda başarılar. Serkan Aksoy
iv İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM İslamiyet Öncesi Türk Tarihi Türk Adının Anlamı, Türklerin Ana Yurdu ve Türk Göçleri...1 İslamiyet Öncesi Türk Devletleri...2 İskitler (Sakalar) (MÖ VII. yy.)...2 Büyük Hun İmparatorluğu (Asya Hunları)...2 Kavimler Göçü (375)...2 Avrupa Hunları (375-469)...3 Göktürk (I. Köktürk) Devleti (552-659)...3 II. Göktürk-Köktürk (Kutluk) Devleti (682-744)...4 Uygur Devleti (744-840)...4 Orta Asya da Kurulan Diğer Türk Devletleri ve Toplulukları...5 1. Kırgızlar...5 2. Sabirler (Sibirler-Sabarlar)...5 3. Akhunlar (Eftalitler)...5 4. Hazarlar...5 5. Türgişler...6 6. Karluklar...6 7. Avarlar...6 8. Bulgarlar...6 9. Macarlar...6 10. Peçenekler...6 11. Kıpçaklar (Kumanlar)...7 12. Oğuzlar (Uzlar)...7 İslamiyet Öncesi Türk Devletlerinde Kültür ve Medeniyet...7 A. Devlet Yönetimi...7 B. Ordu (Sü)...8 C. Din ve İnanış...9 D. Hukuk (Könilik)...10 E. Sosyal ve Ekonomik Hayat...10 F. Yazı, Dil ve Edebiyat...11 G. Bilim ve Sanat...12 H. Müzik...12 Cevaplı Test...13 Çıkmış Sorular...16
v 2. BÖLÜM Türk - İslam Tarihi Türklerin İslamiyet i Kabulü... 17 Talas Savaşı (751)... 17 İlk Türk - İslam Devletleri... 17 Karahanlılar (840-1212)... 17 Gazneliler (963-1187)... 18 Büyük Selçuklu Devleti (1040-1157)... 19 Harzemşahlar (1097-1231)... 20 Mısır'da Hâkimiyet Kuran Türk-İslam Devletleri... 20 Tolunoğulları (868-905)... 20 Akşitler (İhşidler) (935-969)... 21 Eyyûbiler (1174-1250)... 21 Memlûkler (1250-1517)... 21 İlk Türk - İslam Devletlerinde Kültür ve Medeniyet... 22 A. Devlet Yönetimi... 22 B. Ordu... 23 C. Toprak Yönetimi... 24 D. Ekonomik Yapı... 24 E. Sosyal Hayat ve Hukuk... 25 F. Bilim, Dil ve Edebiyat... 25 G. Sanat ve Mimari... 26 Türkiye Tarihi... 27 Malazgirt Savaşı ndan Sonra Anadolu da Kurulan İlk Türk Beylikleri... 28 Saltuklular (1072-1202)... 28 Mengücekliler (1080-1228)... 28 Danişmentliler (1080-1178)... 28 Artuklular (1102-1409)... 28 Çaka Beyliği (1081-1093)... 28 Anadolu (Türkiye) Selçuklu Devleti (1077-1308)... 28 Uçlar ve Anadolu Beylikleri... 29 Kösedağ Savaşı Sonucunda Kurulan Beylikler... 30 Karamanoğulları (1256-1487)... 30 Hamitoğulları (1300-1423)... 30 Eşrefoğulları (1284-1326)... 30 Dulkadiroğulları (1337-1515)... 30 Ramazanoğulları (1353-1608)... 30 Germiyanoğulları (1299-1429)... 30 Saruhanoğulları (1313-1410)... 30 Aydınoğulları (1308-1426)... 30 Menteşeoğulları (1261-1424)... 30 Osmanoğulları (1299-1922)... 30 Karesioğulları (1304-1360)... 30 Candaroğulları (İsfendiyaroğulları) (1292-1461)... 30 Pervaneoğulları (1277-1322)... 30 Taceddinoğulları (Canik Beyliği) (1348-1428)... 30 İnançoğulları (1276-1368)... 30 Sahip Ataoğulları (1275-1342)... 30 Eretna Devleti (1335-1381)... 30 Kadı Burhaneddin Devleti (1381-1398)... 30
vi Anadolu Selçuklu Devleti ve Beylikler Döneminde Kültür ve Medeniyet... 31 A. Devlet Yönetimi... 31 B. Ordu... 32 C. Toprak Yönetimi... 32 D. Ekonomik ve Sosyal Hayat... 33 E. Hukuk... 33 F. Din ve İnanış... 34 G. Fikir, Dil ve Edebiyat... 34 H. Bilim, Sanat ve Mimari... 35 Orta Asya ve Yakın Doğu da Kurulan Devletler... 37 Fatımîler (909-1171)... 37 Moğollar (1196-1227)... 37 Timur Devleti (1370-1507)... 37 Babür Devleti (1526-1858)... 38 Karakoyunlular (1365-1469)... 38 Akkoyunlular (1350-1502)... 38 Safeviler (1502-1736)... 38 Cevaplı Test... 39 Çıkmış Sorular... 42 3. BÖLÜM Osmanlı Tarihi Kuruluş Dönemi (Beylikten Devlete) (1299-1453)... 45 Yükselme Dönemi (Dünya Gücü: Osmanlı Devleti) (1453-1579)... 48 Osmanlı Devleti Kültür ve Medeniyeti... 51 A. Devlet Anlayışı... 52 B. Merkez Teşkilatı... 52 C. Taşra ve Eyalet Teşkilatı... 55 D. Toprak Sistemi... 56 E. Ordu ve Donanma... 58 F. Ekonomik Hayat... 60 G. Sosyal Hayat... 62 H. Hukuk... 63 I. Eğitim... 64 J. Dil ve Edebiyat... 66 K. Bilim Dünyası ve Fikir Hayatı... 66 L. Basın - Yayın... 67 M. Mimari... 68 N. Güzel Sanatlar... 70 Cevaplı Test... 72 Çıkmış Sorular... 75
vii 4. BÖLÜM Osmanlı Yenileşme ve Demokratikleşme Hareketleri Duraklama Dönemi (Arayış Yılları) (17. Yüzyıl) (1579-1699)...77 XVII. Yüzyıl Islahatları (Duraklama Dönemi)...80 Gerileme Dönemi (18. Yüzyıl) (1699-1792)...82 XVIII. Yüzyıl (Gerileme Dönemi) Islahatları...85 Dağılma Dönemi (En Uzun Yüzyıl) (19. Yüzyıl) (1792-1922)...87 XIX. Yüzyıl Islahatları (Dağılma Dönemi)...92 II. Mahmut Dönemi Islahatları (1808-1839)...93 Tanzimat Dönemi Islahatları (1839-1876)...95 II. Abdülhamit Dönemi Islahatları...97 Cevaplı Test...101 Çıkmış Sorular...104 5. BÖLÜM Avrupa da Yaşanan Gelişmeler ve Bu Gelişmelerin Türk-İslam Dünyasına Etkileri Orta Çağ'da Avrupa...109 A. Kilise ve Papalık...109 B. Feodalite (Derebeylik)...109 C. Haçlı Seferleri...109 D. Magna Carta (Büyük Şart) (1215)...110 E. Yüzyıl Savaşları (1337-1453)...110 Yeni Çağ'da Avrupa...110 A. Coğrafi Keşifler...111 B. Rönesans...111 C. Reform... 112 D. Aydınlanma Çağı... 113 E. Otuz Yıl Savaşları (Mezhep Savaşları) (1618-1648)... 113 F. Yedi Yıl Savaşları (1756-1763)... 113 G. Amerika Birleşik Devletleri nin Kurulması (1787)... 113 Yakın Çağ'da Avrupa... 113 A. Fransız İhtilali (1789)... 113 B. Sanayi İnkılabı... 114 Sanayi İnkılabı ve Osmanlı Devleti... 114 C. 1830 İhtilalleri... 114 D. 1848 İhtilalleri... 114 E. İtalya ve Almanya nın Siyasi Birliklerini Kurmaları... 114 Cevaplı Test... 115
viii 6. BÖLÜM XX. Yüzyılda Osmanlı Devleti Trablusgarp Savaşı (1911-1912)... 117 Balkan Savaşları (1912-1913)... 118 I. Balkan Savaşı... 118 II. Balkan Savaşı (1913)... 119 Osmanlı Devleti nin Balkan Devletleri ile İmzaladığı Antlaşmalar... 119 I. Dünya Savaşı (1914-1918)... 120 I. Dünya Savaşı nda Osmanlı Devleti... 120 Paris Barış Konferansı (18 Ocak 1919)... 124 Mondros Ateşkes Anlaşması ve Cemiyetler... 126 Mondros Ateşkes Anlaşması (30 Ekim 1918)... 126 İzmir in İşgali ve Kuvayimillîye... 131 İzmir in İşgali (15 Mayıs 1919)... 131 Kuvayimillîye nin Kurulması... 131 Cevaplı Test... 133 Çıkmış Sorular... 137 7. BÖLÜM Kurtuluş Savaşı Hazırlık Dönemi Genelgeler ve Kongreler Dönemi... 139 1. Mustafa Kemal in Samsun a Çıkışı... 139 2. Samsun Raporu... 140 3. Havza Genelgesi (28 Mayıs 1919)... 140 4. Amasya Genelgesi (Tamimi) (22 Haziran 1919)... 140 5. Erzurum Kongresi (23 Temmuz 7 Ağustos 1919)... 141 6. II. Balıkesir Kongresi (26-30 Temmuz 1919)... 143 7. Alaşehir Kongresi (16-25 Ağustos 1919)... 143 8. Sivas Kongresi (4-11 Eylül 1919)... 143 9. Amasya Görüşmeleri (Protokolü) (20-22 Ekim 1919)... 144 10. Temsil Heyetinin Ankara ya Gelişi (27 Aralık 1919)... 145 11. Son Osmanlı Mebusan Meclisinin Toplanması (12 Ocak 1920)... 146 12. Misakımillî Kararları (28 Ocak 1920)... 146 13. İstanbul un Resmen İşgali (16 Mart 1920)... 147 I. TBMM Dönemi... 148 Bilecik Görüşmesi (5 Aralık 1920)... 150 Millî Mücadele Dönemi Basın Yayın... 150 TBMM ye Karşı Yapılan Ayaklanmalar... 151 Düzenli Ordunun Kurulması (Kasım-Aralık 1920)... 152 Cevaplı Test... 153 Çıkmış Sorular... 156
ix 8. BÖLÜM Kurtuluş Savaşı Muharebeler ve Antlaşmalar Dönemi Kurtuluş Savaşı nda Cepheler...159 1. Doğu Cephesi...159 Gümrü Antlaşması (3 Aralık 1920)...159 Ermeni Sorunu...160 2. Güney Cephesi...160 3. Batı Cephesi...161 I. İnönü Savaşı (6-10 Ocak 1921)...161 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu (20 Ocak 1921)...161 Londra Konferansı (23 Şubat - 12 Mart 1921)...162 Afganistan la Dostluk Antlaşması (1 Mart 1921)...163 İstiklâl Marşı nın Kabulü (12 Mart 1921)...163 Moskova Dostluk ve Kardeşlik Antlaşması (16 Mart 1921)...163 II. İnönü Savaşı (23 Mart - 1 Nisan 1921)...164 Eskişehir - Kütahya Muharebeleri (10-24 Temmuz 1921)...165 Tekalif-i Millîye Emirleri (Millî Yükümlülükler) (7-8 Ağustos 1921)... 165 Sakarya Meydan Muharebesi (23 Ağustos - 13 Eylül 1921)...166 Kars Antlaşması (13 Ekim 1921)...166 Ankara Antlaşması (20 Ekim 1921)...167 İtilaf Devletleri nin Ateşkes Teklifleri (22 Mart 1922)...167 İtilaf Devletleri nin Barış Teklifleri (26 Mart 1922)...167 Büyük Taarruz (26 Ağustos - 9 Eylül 1922)...167 Çanakkale Olayı...168 Mudanya Ateşkes Anlaşması (11 Ekim 1922)...168 Saltanatın Kaldırılması (1 Kasım 1922)...169 Lozan Barış Antlaşması (24 Temmuz 1923)...170 1. Sınırlar...171 2. Kapitülasyonlar...171 3. Azınlıklar...171 4. Boğazlar...171 5. İstanbul un Boşaltılması...171 6. Borçlar...171 7. Yabancı Okullar...171 8. Patrikhane...171 9. Mısır, Sudan, Kıbrıs...172 10. Ticaret, Sağlık ve Adalet...172 11. Savaş Tazminatları...172 Cevaplı Test...173 Çıkmış Sorular...176
x 9. BÖLÜM Cumhuriyet Dönemi II. Türkiye Büyük Millet Meclisi Dönemi...179 İnkılap Kavramı...179 Siyasi Alanda Yapılan İnkılaplar...179 1. Saltanatın Kaldırılması (1 Kasım 1922)...179 2. Ankara'nın Başkent Oluşu (13 Ekim 1923)...179 3. Cumhuriyetin İlanı (29 Ekim 1923)...179 4. Halifeliğin Kaldırılması (3 Mart 1924)...181 5. 1924 Anayasası (20 Nisan 1924)...181 6. Çok Partili Yaşama Geçiş Denemeleri...182 a) Halk Fırkası (CHP) (9 Eylül 1923)...182 b) Terakkiperver (İlerici) Cumhuriyet Fırkası (17 Kasım 1924)...182 Ordunun Siyasetten Ayrılması (19 Aralık 1924)...182 Şeyh Sait İsyanı (13 Şubat 1925)...183 Mustafa Kemal Paşa'ya Suikast Girişimi (15 Haziran 1926)...183 c) Serbest Cumhuriyet Fırkası (12 Ağustos 1930)...183 Kadınlara Siyasi Hakların Verilmesi...184 Hukuk Alanında Yapılan İnkılaplar...184 Medeni Kanun'un Kabulü (17 Şubat 1926)...184 Hukuk Alanındaki Diğer Gelişmeler...185 Eğitim ve Kültür Alanında Yapılan İnkılaplar...185 Eğitim Sisteminde Gözetilecek Esaslar:...185 1. Tevhid-i Tedrisat Kanunu (Öğretimin Birleştirilmesi) (3 Mart 1924)... 186 2. Maarif Teşkilatı Hakkındaki Kanun'un Çıkarılması (2 Mart 1926)... 186 3. Türk Harflerinin Kabulü (Harf İnkılabı) (1 Kasım 1928)...186 4. Türk Tarih Kurumunun Kurulması (15 Nisan 1931)...187 5. Türk Dil Kurumunun Kurulması (12 Temmuz 1932)...187 6. Halkevleri (19 Şubat 1932)...187 7. Üniversite Reformu (1933)...188 8. Eğitim ve Kültür Alanındaki Diğer Gelişmeler...188 Sosyal Alanda Yapılan İnkılaplar...189 1. Şapka Kanunu (25 Kasım 1925)...189 2. Tekke, Zaviye ve Türbelerin Kapatılması (30 Kasım 1925)...189 3. Soyadı Kanunu (21 Haziran 1934)...190 4. Takvim, Saat, Rakam, Ölçü ve Hafta Tatilinin Değiştirilmesi... 190 Ekonomik Alanda Yapılan İnkılaplar...190 1. TBMM'nin 1 Mart 1922'de Ortaya Koyduğu Ekonomik Hedefler... 190 2. İzmir İktisat Kongresi (17 Şubat 1923)...190 3. Tarım Alanında Yapılan Düzenlemeler...191
xi 4. Ticaret Alanında Yapılan Düzenlemeler...191 5. Sanayi ve Madencilik Alanında Yapılan Düzenlemeler...191 6. Devletçi Ekonominin Uygulanması...192 Bayındırlık ve Ulaştırma Alanındaki Gelişmeler...192 Sağlık ve Sosyal Alandaki Gelişmeler...193 Atatürk İlkeleri...193 Atatürkçülüğün Tanımı...193 A) Temel İlkeler...193 1. Cumhuriyetçilik...193 2. Milliyetçilik...194 3. Halkçılık...194 4. Laiklik...195 5. Devletçilik...195 6. İnkılapçılık...196 B) Bütünleyici İlkeler...196 Cevaplı Test...197 Çıkmış Sorular...200 10. BÖLÜM Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası Türk Dış Politikasının Temel İlkeleri... 205 1923-1932 Arası Türk Dış Politikası... 205 1. Patrikhane Sorunu... 205 2. Nüfus Mübadelesi (Değiş Tokuş) Sorunu... 206 3. Yabancı Okullar Sorunu... 206 4. Borçlar Sorunu... 206 5. Musul (Irak) Sorunu... 207 1932-1939 Arası Türk Dış Politikası... 207 1. Milletler Cemiyetine Üyelik (18 Temmuz 1932)... 208 2. Balkan Antantı (9 Şubat 1934)... 208 3. Montrö (Montreux) Boğazlar Sözleşmesi (20 Temmuz 1936)... 208 4. Sadabat Paktı (8 Temmuz 1937)... 209 5. Hatay (Sancak) Sorunu (30 Haziran 1939)... 209 Cevaplı Test... 211 Çıkmış Sorular... 213
xii 11. BÖLÜM Çağdaş Türk ve Dünya Tarihi XX. Yüzyıl Başlarında Dünya... 215 A. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB), Orta Asya daki Türk Devletler ve Topluluklar... 215 Çarlık Rusyası nın Yıkılışı ve Bolşevik İhtilâli... 215 Rusların Orta Asya yı İstilası... 215 SSCB Yönetimindeki Türk Topluluklarının Durumu... 215 B. Orta Doğu da Manda Yönetimlerinin Kurulması... 216 Orta Doğu da Büyük Devletlerin Durumu ve Politikaları... 216 C. Uzak Doğu da Yeni Bir Güç: Japonya... 217 D. 1929 Dünya Ekonomik Krizi (Kara Perşembe)... 217 E. Avrupa da Totaliter Rejimlerin Kurulması... 218 F. İki Savaş Arası Dönemde Dünyada Gelişmeler... 218 G. Barışa Katkı Amaçlı Diğer Antlaşmalar... 219 II. Dünya Savaşı... 220 A. Yeni Bir Savaşa Doğru... 220 Savaşa Katılan Devletler ve Gruplar... 220 B. II. Dünya Savaşı nda Türkiye... 222 Adana Görüşmeleri (30 Ocak - 1 Şubat 1943)... 223 Kahire Konferansı (4-6 Aralık 1943)... 223 Dönemin Önemli İç Olayları... 223 C. II. Dünya Savaşı Sırasında Yapılan Konferanslar... 224 Atlantik Bildirisi (1941)... 224 Kasablanca Konferansı (14-24 Ocak 1943)... 225 Washington (Trident) Konferansı (12-26 Mayıs 1943)... 225 Quebec Konferansı (14-24 Ağustos 1943)... 225 Moskova Konferansı (19-30 Ekim 1943)... 225 Tahran Konferansı (28 Kasım-1 Aralık 1943)... 225 Dumbarton Oaks Konferansı (1944)... 225 Yalta Konferansı (4-11 Şubat 1945)... 226 San Francisco Konferansı (25 Nisan-26 Haziran 1945)... 226 Potsdam Konferansı (17 Temmuz-2 Ağustos 1945)... 226 II. Dünya Savaşı Öncesi ve Savaş Sırasında Gerçekleşen Önemli Olaylar... 226 Soğuk Savaş Dönemi... 227 A. Blokların Kuruluşu... 227 1. Doğu Blokunun Kuruluşu... 227 2. Batı Blokunun Kuruluşu... 228 B. Paylaşılamayan Orta Doğu... 230 1. İsrail in Kuruluşu... 230 2. Eisenhower Doktrini... 231
xiii C. Uzak Doğu da Çatışma... 231 1. Çin Halk Cumhuriyeti nin Kuruluşu... 231 2. Uzak Doğu da Hâkimiyet Mücadeleleri... 232 D. Asya ve Afrika nın Kurtuluşu... 232 1. Güney Asya daki Gelişmeler... 232 2. Afrika daki Gelişmeler... 233 E. Soğuk Savaş Dönemi nde Türkiye... 234 1. Soğuk Savaş Dönemi nde Türk Dış Politikası... 234 2. Türkiye de Hayat... 235 3. Dönemin Önemli İç Olayları... 236 4. Dünya daki Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Gelişmeler... 237 Yumuşama (Detant) Dönemi ve Sonrası... 238 A. Uluslararası İlişkilerde Değişim Süreci... 238 1. Yumuşama Dönemi Politikaları... 238 2. Nükleer Silahların Sınırlandırılması Görüşmeleri... 239 3. Helsinki Konferansı (1 Ağustos 1975)... 239 B. Yumuşama Dönemi Çatışmaları... 239 1. Küba Buhranı... 239 2. Vietnam Savaşı... 239 3. Keşmir Sorunu... 240 4. Afganistan ın SSCB Tarafından İşgali... 240 C. Barış İçinde Bir Arada Yaşama... 241 D. Arap - İsrail Savaşları ve Büyük Devletlerin Politikaları... 242 1. Camp David Anlaşmaları... 243 2. İslam Konferansı Örgütü... 243 E. Uluslararası Politikada Petrolün Yeri... 244 F. İran - Irak Savaşı (1980-1988)... 244 1. Irak ta Rejim Değişikliği... 244 2. İran da Rejim Değişikliği... 245 3. İran-Irak Savaşı'nın Sonuçları... 245 G. Yumuşama Döneminde Dünya... 245 1. Ekonomi... 245 2. Bilimsel ve Teknolojik Gelişmeler... 245 3. Kültürel Hayat... 246 H. Türk Dış Politikası... 246 1. Türk - Yunan İlişkileri... 246 I. Türkiye de Bunalımlı Yıllar (1960-1983)... 249 1961 ve 1982 Anayasalarının Karşılaştırılması... 249 Küreselleşen Dünya... 252 SSCB de Değişim ve Sonuçları... 252 SSCB nin Dağılması... 252
xiv SSCB nin Dağılmasının Doğu Avrupa ya Etkileri... 253 SSCB nin Dağılmasının Dünya Güçler Dengesi Üzerine Etkileri... 253 Asya da Yeniden Yapılanma... 254 Doğu Blokundan Sonra Avrupa da Yeni Arayışlar... 255 Türkiye ve Avrupa Birliği... 256 AB Organları... 257 Yeni Oluşum Sürecinde Balkanlar... 257 Orta Doğu ve Afganistan da Gelişmeler... 258 Dünyadaki Gelişmeler... 260 Değişen Dünya ve Türk Dış Politikası... 260 1980 Sonrası Türkiye... 263 Toplumsal Sorunlar... 264 Küresel Sorunlar... 265 Cevaplı Test... 266 Çıkmış Sorular... 271
1 1. BÖLÜM İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK TARİHİ TÜRK ADININ ANLAMI, TÜRKLERİN ANA YURDU VE TÜRK GÖÇLERİ Türk adı Uygur metinlerinde güç, kuvvet, Kaşgarlı Mahmut un Divan-ı Lügati t Türk adlı eserinde olgunluk çağı, Çin kaynaklarında miğfer anlamında kullanılmıştır. Ziya Gökalp ise Türk adının türeli (töreli), kanun nizam sahibi anlamına geldiğini belirtmiştir. Ayrıca Armin Wambery türemek fiilinden geldiğini, Gerhard Doerfer de devlete bağlı halk anlamına geldiğini ifade etmiştir. Türk kelimesini siyasal ad olarak ilk defa kullanan Göktürkler olmuştur. Türkiye tabiri daha VI. yy.da Bizanslılar tarafından Orta Asya için kullanılıyordu. Yine onlar IX. ve X. yy.larda Volga dan Orta Avrupa ya kadar uzanan sahaya da Türkiye adını vermişlerdi. XI.- XII. yy.larda Mısır ve Suriye ye Türkiye denirdi. Anadolu ise XII. yy.dan itibaren Türkiye olarak tanınmaya başlanmıştır. Türklerin anayurdu Orta Asya dır. Türkler ilk olarak Altay-Sayan Dağları nın kuzeybatısı, Tanrı Dağları nın kuzeyi, Aral Gölü çevresi ve Hazar Denizi nin doğusunda yaşamışlardır. Orta Asya, geniş bozkırların ve çöllerin bulunduğu bir bölgedir. Altay Dağları, Ötüken Dağları, Sayan Dağları bölgenin en önemli dağlarıdır. Bu bölgede Amuderya (Ceyhun), Siriderya (Seyhun), Orhun, Selenga ve İrtiş ırmakları ile Baykal, Balkaş ve Aral gölleri vardır. Orta Asya da birçok kültür merkezi bulunmaktadır. Şöyle ki; Anav kültürü, Batı Türkistan da Aşkabat yakınlarında yapılan kazılarda ortaya çıkarılmıştır. Orta Asya nın en eski kültürüdür. Afanesyevo kültürü ise Altay- Sayan Dağları nın kuzeybatısında yapılan kazılarda ortaya çıkarılmış, Türklerin en eski kültürüdür. Andronova kültürü, Hazar Denizi nin kuzey doğusundan Ural Dağları na kadar uzanan bölgede en geniş yayılma alanına sahip kültürdür. Karasuk kültürü, Yenisey Irmağı nın bir kolu olan Karasuk Nehri kenarında oluşturulmuştur. Abakan bölgesindeki Tagar kültürü ise en gelişmiş kültürdür. Bu kültür merkezinde ok uçları, iğne, bilezik, küpe gibi eşyalara rastlanmıştır. Zamanla Türkler, Orta Asya dan çeşitli nedenlerle göç etmişlerdir. Göçlerin Nedenleri Ekonomik ve Sosyal Nedenler İklim koşullarının değişmesi Kuraklığa bağlı olarak otlak ve meraların azalması Hızlı nüfus artışı Salgın hastalıklar Siyasi Nedenler Boylar arasında mücadeleler yaşanması Dış güçlerin baskısı (Çin-Moğol baskıları) Cihan hakimiyeti (yeni yurtlar edinme) düşüncesi Not Göçlerin Sonuçları Türkler göç ettikleri yerlerdeki, değişik kültürlerle etkileşime girmişlerdir. Türk kültür ve medeniyeti geniş alanlara yayılmıştır. Türkler göç ettikleri yerlerde büyük ve güçlü devletler kurmuşlardır (Avrupa Hun, Avar, Bulgar, Macar devletleri gibi). Türkler gittikleri yerlerde yaşayan toplumlara, tarımı, hayvancılığı ve maden işlemeyi öğretmişlerdir. Türklerin, dünyanın çeşitli yerlerine yayılmaları ve çok sayıda devlet kurmaları, Türk tarihinin araştırılmasını zorlaştırmıştır. Bazı Türk kavimleri zamanla özbenliklerini kaybetmişlerdir. Not Orta Asya dan göç etmeyip ana yurtta kalan Türkler, Asya Hun, I. ve II. Köktürk ve Uygur devletlerini kurdular.
2 İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK DEVLETLERİ İskitler (Sakalar) (M.Ö. VII. yy.) Özellikleri İlk Türk topluluğudur. Tomris bilinen ilk Türk kadın hükümdardır. Alp Er Tunga ve Şu Destanları vardır. Sanatta hayvan motiflerinin ve bozkır kültürünün temelleri bu döneme kadar uzanır. Bozkırların kuyumcuları olarak tanımlanmışlardır. Büyük Hun İmparatorluğu (Asya Hunları) (MÖ. 3. yy. - MS. 3. yy.) Özellikleri Tarihte bilinen ilk Türk devletidir. Merkezi Ötüken şehridir. Bilinen ilk hükümdarı Teoman dır. Teoman zamanında başlayan Türk akınlarını engellemek isteyen Çinliler bu dönemde ünlü Çin Seddi ni yapmak zorunda kalmışlardır. Not - Hunlar en parlak devirlerini Mete Han zamanında (MÖ 209-174) yaşamışlardır. Mete Han zamanında Çin, baskı ve denetim altına alınarak vergiye bağlanmıştır. Yorum Mete Han, Çin i hakimiyeti altına almasına rağmen Türklerin Çin e yerleşmesini istemedi. Bu politikasının temel nedeni Türklerin kalabalık Çin nüfusu içinde eriyerek milli benliklerini kaybetmesini önlemektir. Türk toplulukları Mete Han Devri nde ilk kez bir bayrak altında toplanmıştır. Türk tarihinde vatanmillet düşüncesi ilk defa Mete Han zamanında ortaya çıkmıştır. Mete Han ıslık çalan bir ok da yapmıştır. Mete Han dünya askerlik sisteminde ilk olarak onlu sistemi uygulamıştır. Mete Han ın oluşturduğu bu sistem diğer Türk devletlerince de örnek alınmıştır. Oğuz Kağan Destanı, Mete Han ın anlatıldığı bu döneme ait bir destandır. Hunlar, İpek Yolu nun güvenliğini sağlayarak ticaretin gelişmesine de katkıda bulunmuşlardır. Ancak MÖ. 60 yılında İpek Yolu nun denetimini kaybeden Hunlar ekonomik yönden zayıflamıştır. Mete nin, ülkesini prensler arasında bölüştürerek yönetmesi (veraset geleneği) nedeniyle Hun Devleti zayıflamış ve Çin entrikaları yüzünden ülkede iç karışıklıklar baş göstermiştir. Ki-Ok, Ho-Han-Yeh ve Çi-Çi Asya Hun Devleti nin Sonuçta MÖ. 54 tarihinde Batı Hunlar ve Doğu Hunlar olarak ikiye ayrılmışlardır. Doğu Hunlar ise MS. 48 de tekrar ikiye ayrılmıştır. Kuzey Hunları batıya göç ederken Güney Hunları Çin hakimiyetine girmiştir. ATLAS OKYANUSU BATI ROMA İMP. Lombartlar Burgontlar AVRUPA HUN DEVLETİ Ostrogotlar DO ĞU ROMA İMP. A K D E N İ Z MISIR A F R İ K A 0 750 1500 2250 3000 3750 km KARADENİZ SURİYE Kavimler Kapısı Bulgar Dicle Mezopotamya Fırat SASANİLER ARAP YARIMADASI KIZIL DENİZ Basra Körfezi ARAL GÖLÜ S İ B İ R Y A KUZEY HUNLARI BÜYÜK HUN DEVLETİ BALKA Ş GÖLÜ Buhara Semerkant Kaşgar Turfan Yarkent AK HUN DEVLETİ KUŞHANLAR U M M A N D E N İ Z İ Hoten H İ N T O K Y A N U S U Ötüken Karakurum GÜNEY HUNLARI TİBET B E N G A L K Ö R F E Z İ BAYKAL GÖLÜ Ç İ N SARI DENİZ MANÇURYA JAPON DENİZİ B Ü Y Ü K O K Y A N U S Büyük Hun Devleti Kuşhanlar Devleti Attila zamanında Avrupa Hun Devleti Ak Hun Devleti Hunların ilk yurtları Avrupa Hunlarının Avrupada ilk yerleştikleri alan Çin Seddi UNUTMAYINIZ. Kavimler Göçü (375) Hun Devleti nin parçalanmasından sonra Çin egemenliğine girmek istemeyen Kuzey Hunları, Karadeniz in kuzeyinden batıya doğru göç etmişlerdir. Bu ilerleyiş sırasında önlerine çıkan yabancı kavimleri (Ostrogot, Vizigot, Vandal, Süev, Burgond gibi) Avrupa içlerine doğru göçe zorlamışlardır. Tarihte bu olaya Kavimler Göçü denmektedir.
3 SÜEVLER VANDALLAR VİZİGOTLAR Mauretania 0 300 600 900 Sonuçları Britanya SAKSONLAR VİZİGOTLAR Galya VANDALLAR ANGILLAR BURGONDLAR Sardinya SAKSONLAR SÜEVLER OSTRO GOTLAR İtalya Sicilya ANGILLAR BURGONDLAR OSTRO GOTLAR BURGONDLAR VİZİGOTLAR A K D E N İ Z SÜEVLER HUNLAR 434-454 Makedonya VANDALLAR VİZİGOTLAR EGEDENİZİ VİZİGOTLAR Asia OSTRO GOTLAR Alanlar KARADENİZ Bitinya Kapadokya Kilikya HUNLAR 375 Alanlar Alanlar Avrupa nın etnik yapısı değişikliğe uğradı. Bugünkü Avrupa milletlerinin temeli atıldı. Roma İmparatorluğu, Batı Roma ve Doğu Roma olarak ikiye ayrıldı. Batı Roma İmparatorluğu kısa süre sonra yıkıldı. Doğu Roma İmparatorluğu (Bizans) İstanbul da varlığını sürdürdü. İlk Çağ sona erdi, Orta Çağ başladı. Merkezi krallıklar yıkılarak feodalite (derebeylik) ortaya çıktı. Avrupa da Hristiyanlık yayıldı. Ayıca Kilise ve Papalık güçlendi. Avrupa ya giden Türkler, teşkilatlı devletler kurdular (Avrupa Hun Devleti, Avarlar). Türklerin yaşam tarzı Avrupa da tanındı. Skolastik düşünce ortaya çıktı. Avrupa Hunları (375-469) Kavimler Göçü nden sonra Orta Macaristan a yerleşerek Avrupa da Balamir önderliğinde ilk Türk devletini kurdular. Özellikleri Balamir den sonra Avrupa Hunlarının başına Uldız geçmiştir. Uldız dan sonra Hunların yönetimine Karaton, Rua daha sonra Attila ve Bleda birlikte geçmiştir. Avrupa Hun Devleti en parlak dönemini Attila zamanında yaşamıştır. Attila, Doğu Roma üzerine düzenlediği Balkan seferi ile Bizans ı vergiye bağlamıştır. Bizans ile Margos (434) ve Anatolyus (447) Antlaşmaları imzalanmıştır. Avrupa Hun Devleti 100 yıl boyunca Avrupa nın siyasi hayatına yön veren başlıca güç olmuştur. Avrupa Hun Devleti ile Türk kültürü Avrupa ya taşınmıştır. Attila, Batı Roma üzerine iki sefer düzenlemiş, İtalya Seferi nden dönen Attila 453 yılında vefat etmiştir. Attila dan sonra yerine oğulları İlek, Dengizik ve İrnek geçmiştir. Avrupa Hunları imparatorluk içindeki kavimlerin isyanları sonucunda yıkılmıştır (469). HAZAR DENİZİ MERAKLISINA Göktürk (I. Köktürk) Devleti (552-659) Özellikleri Büyük Hun Devleti nden sonra Orta Asya da kurulan ikinci büyük Türk devletidir. Türk ismini ilk defa resmi devlet adı olarak kullanmışlardır. Ergenekon destanına göre Kök Türk Devleti ni kuran kabile Aşina adıyla bilinmektedir. Bumin Kağan tarafından 552 yılında Avarlar etkisiz hâle getirilerek Ötüken de kurulmuştur. İslâmiyet ten önce kurulan Türk devletleri içinde teşkilatları ve köklü gelenekleriyle o zamana kadar Orta Asya da kurulan devletlerin en geniş topraklara sahip olanı ve en önemlisidir. Göktürkler zamanında İpek Yolu mücadelesi önemlidir. İpek Yolu na hakim olabilmek için Sasanilere karşı Bizans ile ittifak kuran Göktürkler, Sasaniler ile mücadele ederek sonraki dönemlerde Müslümanların Sasanileri mağlup etmesine yardımcı olmuşlardır. Yorum Devletler arası ilişkilerde ekonomik çıkarlar önemlidir. Sasaniler ile Bizanslıları karşı karşıya getirmişlerdir. Tarihte Orta Asya dan Bizans a ilk resmi heyet, 568 yılında Göktürkler zamanında gitmiştir. Göktürklerde devlet ve millet bilinci ile milliyetçilik anlayışının benimsendiği görülmüştür. Göktürkler ikili teşkilat sistemini uygulayarak ülkenin merkezi olan doğuyu hükümdar Bumin Kağan yönetirken kardeşi İstemi Yabgu batı kanadını yönetmiştir. Batı kanadı iç işlerinde serbest, dış işlerinde merkeze bağlıdır. Yorum Bu durum Türk devletlerinde federatif yapının varlığına kanıttır. Bumin Kağan ölünce yerine oğlu Mukan Kağan seçilmiştir. Göktürkler in en parlak dönemi Mukan Kağan zamanıdır (553-572). Mukan Kağan Avarların Orta Asya daki siyasi varlığına son vermiştir. Mukan Kağan Dönemi nde ülkenin batı kanadını yöneten İstemi Yabgu, 567 de Sasaniler ile anlaşarak Akhunlar Devleti ne son vermiştir.
4 Mukan Kağan ın ölümünden sonra yerine Tapo Kağan geçmiştir. Tago Kağan dan sonra ise İşbara Kağan devletin başına geçmiştir. İşbara Kağan Dönemi nde ülkenin batı kanadını ise Tardu yönetmiştir. Göktürkler 582 de Doğu ve Batı Göktürkler olmak üzere ikiye ayrılmış, daha sonra da her iki devlet Çinliler tarafından yıkılmıştır (659). Fırat Dicle Don ALANLAR Tahran BASRA KÖRFEZİ İtil İ R A N İsfahan AVARLAR Ural Hive Aşkabat Ceyhun (Amu - derya) SASAN İ LER KARLUKLAR UMMAN DENİZİ Cent Seyhun (Sir - derya) Buhara Semerkant 0 400 800 1200 1600 2000 km K Ö BATI KÖKTÜRK DEVLETİ BALKAŞ GÖLÜ Kaşgar T İ B E T UNUTMAYINIZ Obi S İ B İ R Y A K T Ü Almalık Yarkent Hoten HİNDİSTAN Aksu R K Beşbalık KIRGIZLAR Turfan Karaşar Hive K A V İ M L E R İ Ganj D E V Ötüken Karabalgasun Urumçi Karakurum BENGAL KÖRFEZİ BAYKAL GÖLÜ Selanga L E Yunnan Orhun T İ CÜCENLER ÇİN SEDDİ Ç İ N Seçuan TATARLAR TUNGUZLAR DOĞU KÖK TÜRK DEVLETİ ÇİN HİNDİ MANÇURYA Pekin (Hanbalık) SARI DENİZ ÇİN DENİZİ Kök Türk Devleti sınırları (MS 552-659) Doğu ve Batı Kök Türk Devleti' ni ayıran sınır Çin Seddi II. Göktürk-Köktürk (Kutluk) Devleti (682-744) Özellikleri Türkler I. Kök Türk Devleti nin yıkılışından sonra 50 yılı aşkın bir süre Çin esaretinde yaşamak zorunda kalmış, bu süre içerisinde tekrar bağımsızlıklarını kazanmak için birçok kez ayaklanmışlardır. Bu ayaklanmaların biri de Çin sarayını basarak imparatoru ele geçirmek amacıyla yapılan Kürşad Ayaklanması dır. Çin egemenliğinde yaşamayı istemeyen Türkler, 682 de Kutluk Kağan önderliğinde Çinlilere karşı ayaklanarak tekrar bağımsızlıklarına kavuşmuşlardır. Kutluk Kağan Türk boylarını tekrar birleştirdiği için derleyen, toparlayan anlamına gelen İlteriş unvanını almıştır. Kutluk (İlteriş) Kağan Çin e karşı 46 başarılı sefer düzenlemiştir. Kutluk Kağan dan sonra devletin başına Kapgan Kağan geçmiştir. II. Kök Türk Devleti en parlak dönemini Bilge Kağan zamanında yaşamıştır. Bu dönemde Vezir Tonyukuk ve Kültigin devlet yönetiminde önemli rol oynamıştır. II. Göktürk Devleti nin kuruluşunda Vezir Tonyukuk un büyük yardımı olmuştur. Tonyukuk; Kutluk Kağan, Kapgan Kağan ve Bilge Kağan Dönemi nde vezirlik yapmış önemli bir devlet adamıdır. Vezirlik makamının oluşturulması devlet örgütlenmesine önem verildiğinin göstergesidir. Fırat Dicle Don BASRA KÖRFEZİ Türklerde ilk milli alfabe (Göktürk Alfabesi) Göktürkler tarafından oluşturulmuştur. Göktürk alfabesi 4 tanesi ünlü olmak üzere 38 harften oluşmaktadır. Bu dönemde Vezir Tonyukuk, Kültigin ve Bilge Kağan adına Türk tarihinin ve Türk dili ve edebiyatının ilk önemli yazılı metinleri olan Orhun Kitabeleri dikilmiştir. II. Kök Türk Devleti; Uygur, Basmil ve Karluk Türkleri tarafından yıkılmıştır (744). İtil Tahran HAZAR DENİZİ İsfahan Ural Aşkabat Seyhan(Sır Deryası) Maveraünnehir Ceyhan (Amu Deryas) UMMAN DENİZİ T Ü R G İ Ş L E R ARAL GÖLÜ Buhara Cent Semerkant 0 400 800 1200 1600 2000 km Obi BALKAŞ GÖLÜ KARLUKLAR Balasagun Aksu Kaşgar Yarkent Hoten T İ B E T HİNDİSTAN S İ B İ R Y A Beşbalık Turfan Karaşar Ötüken Urumçi K A V İ M L E R İ BENGAL KÖRFEZİ BAYKAL GÖLÜ K U T L U K D E V L E T İ Ganj Selanga Kumul (Hami) Karakurum Yunnan Orhun MOGOLYA ÇİN SEDDİ Ç İ N ÇİN HİNDİ MANÇURYA Pekin (Hanbalık) Kutluk Devleti ( 682-744) Türgişler (650-766) Çin Seddi SARI DENİZ ÇİN DENİZİ Not Orhun Kitabeleri Türk dilinin ve tarihinin ilk Uygur Devleti (744-840) Özellikleri Uygurların ilk hükümdarı Kutluk Bilge Kül Kağan dır. Uygurların merkezi Ötüken dir. Ancak Kutluk Bilge Kül Kağan devletin merkezini Ordubalıg (Karabalgasun) yapmıştır. Türk tarihinde ilk defa şehir ve kasabalar kurarak sanat, ticaret ve tarımla uğraşmışlardır. İlk Türk mimari eserlerini vermişlerdir. Yorum Uygurların mimari eserler vermeleri ve duvar resimleri yapmaları, ayrıca halktan toprak ve ev vergisi almaları yerleşik yaşama geçtiklerinin kanıtıdır. -